Ερμούπολη (Σύρος): το ναυπηγικό κέντρο της ιστιοφόρου ναυτιλίας, 1830-80. PDF

Preview

Summary

ΙΟΝΙΟ ΠΑΝΕΠΙ΢ΣΗΜΙΟ – ΣΜΗΜΑ Ι΢ΣΟΡΙΑ΢ ΕΡΜΟΤΠΟΛΗ (΢ΤΡΟ΢): ΣΟ ΝΑΤΠΗΓΙΚΟ ΚΕΝΣΡΟ ΣΗ΢ Ι΢ΣΙΟΦΟΡΟΤ ΝΑΤΣΙΛΙΑ΢, 1830-1880. Επγαζία ςποβληθείζα για ηην απόκηηζη διδακηοπικού διπλώμαηορ. ΑΠΟ΢ΣΟΛΟ΢ ΔΕΛΗ΢ Επόπηηρ καθηγήηπια: Αναπλ. Καθ. Αγγελική-Υαπίκλεια Υαπλαύηη (Ιόνιο Πανεπιζηήμιο) Μέλη ηπιμελούρ επιηποπήρ: Καθ...

Description

ΙΟΝΙΟ ΠΑΝΕΠΙ΢ΣΗΜΙΟ – ΣΜΗΜΑ Ι΢ΣΟΡΙΑ΢

ΕΡΜΟΤΠΟΛΗ (΢ΤΡΟ΢): ΣΟ ΝΑΤΠΗΓΙΚΟ ΚΕΝΣΡΟ ΣΗ΢ Ι΢ΣΙΟΦΟΡΟΤ ΝΑΤΣΙΛΙΑ΢, 1830-1880.

Επγαζία ςποβληθείζα για ηην απόκηηζη διδακηοπικού διπλώμαηορ. ΑΠΟ΢ΣΟΛΟ΢ ΔΕΛΗ΢

Επόπηηρ καθηγήηπια:

Αναπλ. Καθ. Αγγελική-Υαπίκλεια Υαπλαύηη (Ιόνιο Πανεπιζηήμιο)

Μέλη ηπιμελούρ επιηποπήρ:

Καθ. Υπιζηίνα Αγπιανηώνη (Πανεπιζηήμιο Θεζζαλίαρ) Επικ. Καθ. Εςδοκία Ολςμπίηος (Ιόνιο Πανεπιζηήμιο)

ΚΕΡΚΤΡΑ 2010

Η παπούζα επεςνηηική επγαζία εκπονήθηκε ζηα πλαίζια ηος «Ππογπάμμαηορ Ενίζσςζηρ Επεςνηηικού Δςναμικού (Π.Ε.Ν.Ε.Δ.) – 2003», πος ζςγσπημαηοδοηείηαι καηά 75% από ηην Εςπωπαϊκή Ένωζη - Εςπωπαϊκό Σαμείο Πεπιθεπειακήρ Ανάπηςξηρ και καηά 25% από ηο Ελληνικό Δημόζιο, ζηο πλαίζιο ηος Μέηπος 8.3 – Δπάζη 8.3.1 ηος Επισειπηζιακού Ππογπάμμαηορ «Ανηαγωνιζηικόηηηα», Γ΄ Κ.Π.΢. 2000-2006. Ο κωδικόρ ηος έπγος, μέπορ ηος οποίος ζςνιζηά η παπούζα επγαζία, είναι 03ΕΔ388, ανάδοσορ ηος έπγος είναι ηο Ιόνιο Πανεπιζηήμιο, επιζηημονική ςπεύθςνη η αναπληπώηπια καθηγήηπια Αγγελική – Υαπίκλεια Υαπλαύηη και ηο έπγο ηιηλοθοπείηαι: Οι ελληνικοί ναςηόηοποι: Ανάδειξη και διασείπιζη ηηρ ναςηιλιακήρ κληπονομιάρ ηος Ιονίος και ηος Αιγαίος.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ....................................................................................viii-ix ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ......................................................................................x-xii ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ∆ΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ.....................................................................xii-xiv ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΧΗΜΑΤΩΝ.....................................................................................xv ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ...................................................................................................xvi-xviii ΕΙΣΑΓΩΓΗ................................................................................................................1-13

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η ΠΟΛΗ & ΤΟ ΝΑΥΤΙΛΙΑΚΟ ΚΕΝΤΡΟ 1.1.Οι συνθήκες συγκρότησης της πόλης..................................................................14-18 1.2.Η πόλη-λιµάνι......................................................................................................19-25 1.3.Ο αστικός χώρος..................................................................................................25-36 1.4. Το ναυτιλιακό κέντρο.........................................................................................36-47

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ∆ΕΥΤΕΡΟ Η ΝΑΥΠΗΓΙΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΤΗΣ ΕΡΜΟΥΠΟΛΗΣ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ 2.1. Ναυπηγική δραστηριότητα: προβλήµατα προσδιορισµού.................................48-53 2.2. Η ναυπηγική της Ερµούπολης στα πλαίσια του ελληνικού κράτους και στο διεθνές περιβάλλον (1830-1870).............................................................................53 2.2.1 Η σηµασία της ναυπηγικής βιοµηχανίας της Ερµούπολης στα πλαίσια της οικονοµίας του ελληνικού κράτους................................................................53-56 2.2.2 Το επίπεδο της ναυπηγικής τεχνογνωσίας στο διεθνές περιβάλλον.............56-59 2.2.3 Το επίπεδο εκβιοµηχάνισης στο εγχώριο και διεθνές περιβάλλον..............59-60 2.3. Παράγοντες δηµιουργίας, ανόδου και παρακµής της ναυπηγικής στην Ερµούπολη τον 19οαιώνα........................................................................................61 2.3.1 Προϋποθέσεις συγκρότησης της ναυπηγικής βιοµηχανίας...........................61-63 2.3.2 Η αναζήτηση του ανταγωνιστικού πλεονεκτήµατος....................................65-71 2.3.3. Παράγοντες παρακµής της ναυπηγικής της Ερµούπολης τον 19ο αιώνα.........71 2.3.3.1. Ο ρόλος του ατµού......................................................................72-73 2.3.3.2. Ο ρόλος των αγορών...................................................................73-75 2.3.3.3. Η ανακατανοµή των πόρων........................................................75-79 i

2.4. Ναυπηγείο Ερµούπολης: Η µετάβαση στον ατµό. Συνέχειες και ασυνέχειες...........................................................................................................79-80

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ ΠΑΡΑΓΩΓΗ, ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟΤΗΤΑ & ΕΠΙ∆ΟΣΗ ΤΗΣ ΝΑΥΠΗΓΙΚΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ 3.1. Ναυπηγικοί κύκλοι, ιστορική συγκυρία και παραγωγική επίδοση....................81-83 3.1.1. Η ναυπηγική βιοµηχανία στο πλαίσιο των αγορών....................................83-85 3.1.2. Η ναυπηγική βιοµηχανία της Ερµούπολης και το εµπόριο σιτηρών:µία περίπτωση εξαρτηµένης ζήτησης.........................................................................85-90 3.1.3. Οι µακρυχρόνιοι ναυπηγικοί κύκλοι (1835-1880).....................................90-92 3.1.4. Οι βραχυχρόνιοι ναυπηγικοί κύκλοι-Ι (1838-1861)..................................92-97 3.1.5. Οι βραχυχρόνιοι ναυπηγικοί κύκλοι -ΙΙ (1862-1880)................................97-99 3.1.6. Η διεθνής σύγκριση: κατάταξη και αξιολόγηση του επιπέδου παραγωγής.......................................................................................................99-102 3.2. Επισκευές.......................................................................................................102-106 3.3. Τα οικονοµικά της ναυπηγικής βιοµηχανίας.........................................................106 3.3.1. Κόστος παραγωγής........................................................................................106 3.3.1.1. Το συνολικό κόστος -Η µέση τιµή...........................................106-111 3.3.1.2. ∆ιεθνής σύγκριση τιµών..........................................................111-114 3.3.1.3. Το επιµέρους κόστος...............................................................114-115 α) Μισθοί & Ξυλεία................................................................115-116 β) Μισθοί, Ξυλεία & Κάρφωση...............................................116-117 γ) Μισθοί, Ξυλεία, Κάρφωση & Καλαφάτισµα........................117-118 δ) Επιστασία (Αµοιβή αρχιναυπηγού)......................................118-119 ε) Κατανοµή επιµέρους κόστους µέσα από ειδικές περιπτώσεις............................................................................119-123 3.3.2. Η πρόσοδος της ναυπηγικής βιοµηχανίας.............................................123-127 3.4. Η παραγωγικότητα της ναυπηγικής βιοµηχανίας..........................................127-128 3.4.1. Η µέση χωρητικότητα............................................................................128-132 3.4.2. Χρόνοι παράδοσης σκαφών...................................................................132-133 3.4.3. ∆υναµικότητα του ναυπηγείου...............................................................134-135 3.5. Γενική αξιολόγηση της επίδοσης της ναυπηγικής βιοµηχανίας της Ερµούπολης.................................................................................................................136 ii

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ∆ΙΑ∆ΙΚΑΣΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ Ι-ΤΟ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 4.1. Ναυπήγηση, θεσµική διαδικασία και συναλλακτικό κόστος ........................137-140 4.2. Το συµφωνητικό ναυπήγησης........................................................................140-146 4.2.1. Παραλλαγές στους όρους της συµφωνίας......................................................147 4.2.1.1. Παραλλαγές στο αντικείµενο της συµφωνίας..........................147-152 4.2.1.2. Παραλλαγές σε ζητήµατα ποιοτικού ελέγχου ξυλείας.................................................................................................152-153 4.2.1.3. Παραλλαγές σε τεχνικά ζητήµατα...........................................154-157 4.3. Το συµφωνητικό ναυπηγικής ξυλείας...........................................................158-160 4.4. Το συµφωνητικό µεταλλικών εξαρτηµάτων..................................................160-162 4.5. Το αποδεικτικό ιδιοκτησίας...........................................................................162-164 4.5.1. Συµπληρωµατικά στοιχεία για το πρώτο µέρος του εγγράφου (Τα τέσσερα είδη ναυπηγικών υπηρεσιών) ....................................................164-167 4.5.2. Συµπληρωµατικα στοιχεία για το δεύτερο µέρος του εγγράφου.........................................................................................................167-168 4.6. Το πιστοποιητικό ναυπήγησης......................................................................168-170

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ ∆ΙΑ∆ΙΚΑΣΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΙΙ-Η ΤΕΧΝΙΚΗ ∆ΙΑ∆ΙΚΑΣΙΑ 5.1. Τεχνολογία και µέθοδοι ναυπήγησης στο ναυπηγείο της Ερµούπολης..........................................................................................................171-174 5.2. Η τεχνική διαδικασία: οι φάσεις ναυπήγησης...............................................174-175 5.2.1. Ο σκελετός του σκάφους..............................................................................175 5.2.1.1. Καρίνα, ποδοστάµατα και πρύµνη..........................................175-179 5.2.1.2. Οι νοµείς................................................................................179-181 5.2.1.3. Λοιπά διαµήκη ενισχυτικά στοιχεία του σκελετού..................181-187 5.2.1.4. Λοιπά εγκάρσια στοιχεία του σκελετού..................................187-191 5.2.2. Η επικάλυψη του σκάφους...........................................................................191 5.2.2.1. Το φέδρωµα (εσωτερική επικάλυψη).....................................191-192 5.2.2.2. Το κουβέρτωµα και η κατασκευή της κουπαστής...................192-194 5.2.2.3. Το πέτσωµα (εξωτερική επικάλυψη)......................................194-196 5.2.3. Υπερκατασκευές και εξοπλισµός του σκάφους.............................................196 iii

5.2.3.1 Υποδιαίρεση των χώρων της γάστρας.....................................196-197 5.2.3.2 Υπερκατασκευές......................................................................197-198 5.2.3.3 Εξοπλισµός και µηχανισµοί του σκάφους...............................199-203 5.2.4. Η στεγανοποίηση της γάστρας..............................................................203-204 5.2.5. Η καθέλκυση.........................................................................................204-206 5.2.6. Ο εφοπλισµός..............................................................................................206 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ ΠΛΟΙΩΝ 6.1. Ταξινόµηση των τύπων σκαφών του ναυπηγείου της Ερµούπολης, 1828-1866............................................................................................................207-208 6.1.1. Ταξινόµηση ανά αριθµό ιστών:ζήτηση και εξέλιξη της ιστιοφορίας του φορτηγού πλοίου............................................................208-212 6.1.2. Ταξινόµηση τύπων ανά ναυπηγική παράδοση: η κληρονοµιά της Μεσογείου και της βόρειας Ευρώπης .......................................................212-216 6.2. Ανάλυση των τύπων σκαφών του ναυπηγείου της Ερµούπολης, 18281866.....................................................................................................................216-217 6.2.1. Οι µεσογειακοί τύποι..................................................................................218 6.2.1.1. Το τραµπάκολο......................................................................218-219 6.2.1.2. Η µποµπάρδα (βοµβάρδα).....................................................219-221 6.2.1.3. Η µαρτιγάνα (µαρτίγος).........................................................221-223 6.2.1.4. Η σακολέβα...........................................................................223-224 6.2.1.5. Η µπρατσέρα (βρατσέρα).......................................................225-226 6.2.1.6. Η µαλτέζα.....................................................................................226 6.2.1.7. Το τσερνίκι............................................................................226-227 6.2.1.8. Το πέραµα.............................................................................228-229 6.2.1.9. Η µπελού (βελού).........................................................................229 6.2.1.10. Το µίστικο (µύστικο)...........................................................230-231 6.2.1.11. Το τρεχαντήρι......................................................................231-232 6.2.1.12. Η τράτα......................................................................................232 6.2.1.13. Η φελούκα...........................................................................232-233 6.2.1.14. Η σκαµπαβία & η βάρκα (λέµβος)..............................................233 6.2.2. Οι βορειοευρωπαϊκοί τύποι..................................................................233-234 6.2.2.1. Η γαβάρα (µπάρκο)...............................................................234-235

iv

6.2.2.2. Το γολετόµπρικο (µπρικογολέτα)...........................................236-239 6.2.2.3. Η γολέτα................................................................................239-241 6.2.2.4. Το κότερο..............................................................................241-242 6.2.3. Αρχετυπικός τύπος.......................................................................................242 6.2.3.1 Η νάβα (νάβε)........................................................................242-243 6.2.4. Υβριδικός τύπος..........................................................................................243 6.2.4.1 Η πολάκα...............................................................................243-245 6.2.5. Το µπρίκι: το «βαρόµετρο» της ναυπηγικής παραγωγής στην Ερµούπολη.....................................................................................................245-253 6.3. Τυπολογία και εξειδίκευση του ναυπηγείου της Ερµούπολης.........................................................................................................253-256

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒ∆ΟΜΟ Η ΖΗΤΗΣΗ 7.1. Πλοιοκτήτες/επενδυτές και πλοιοκτησιακό καθεστώς.................................257-258 7.2. Οι οµάδες καταγωγής των επενδυτών/πλοιοκτητών...........................................259 7.2.1. Κατανοµή ανά αριθµό ατόµων.............................................................259-263 7.2.2. Κατανοµή ανά χωρητικότητα...............................................................263-265 7.2.3. Κατανοµή ανά συνολική αξία...............................................................265-268 7.3. Η συγκρότηση της ναυτιλιακής τεχνογνωσίας των οµάδων καταγωγής...................................................................................................................268 7.3.1. Οι ερµουπολίτικες οµάδες καταγωγής.........................................................268 7.3.1.1 Οι Ψαριανοί...........................................................................269-271 7.3.1.2 Οι Χιώτες...............................................................................271-278 7.3.2. Οι εκτός Ερµούπολης οµάδες καταγωγής....................................................278 7.3.2.1. Οι Ανδριώτες.........................................................................278-280 7.3.2.2. Οι Υδραίοι.............................................................................281-282 7.3.2.3. Οι Σαντορινιοί.......................................................................282-284 7.3.2.4. Οι Μυκονιάτες.......................................................................284-286 7.3.2.5. Οι Σπετσιώτες........................................................................286-288 7.3.2.6. Οι Ιόνιοι (Κεφαλονίτες & Ιθακήσιοι)....................................288-290 7.4. Οι επαγγελµατικές οµάδες των επενδυτών/πλοιοκτητών.............................290-294 7.5. Οι σηµαντικότεροι επενδυτές/φυσικά πρόσωπα: οικονοµικό & κοινωνικό προφίλ..................................................................................................................294-301 v

7.6. Προς µία συγκεντρωτική πλοιοκτησία: εξειδίκευση και εφοπλισµός...........................................................................................................301-304

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓ∆ΟΟ ΟΙ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ 8.1. Η οργάνωση της παραγωγής................................................................................305 8.1.1. Η ναυπηγική επιχείρηση ......................................................................305-306 8. 1. 1. 1. ∆οµή και χαρακτηριστικά της ναυπηγικής επιχείρησης στην Ερµούπολη τον 19ο αιώνα .................................................................306-308 8. 1. 1. 2. Οι ναυπηγικές επιχειρήσεις και οι ναυπηγοί της Ερµούπολης...308 α) Καταγωγή και τεχνογνωσία...............................................308-311 β) Παραγωγικότητα και κατάταξη των αρχιναυπηγών και των ναυπηγικών επιχειρήσεων......................................................311-316 γ) Ναυπηγικές επιχειρήσεις και επιχειρηµατικότηταΗ διαµόρφωση µίας ναυπηγικής «ελίτ»:................................316-318 Η οικογένεια Κουφουδάκη.........................................318-321 Η οικογένεια Παγίδα..................................................321-324 Η οικογένεια Μάσκα (Μάσχα)....................................324-327 Η οκογένεια Σέχα.......................................................328-329 Η οικογένεια Κρυστάλη.....................................................329 Η οικογένεια Ποτού...................................................330-333 8.1.2. Συνεταιριστικές µορφές παραγωγής-Συντροφίες τεχνιτών του ναυπηγείου.....................................................................................................333-335 8.2. Εργασία................................................................................................................335 8.2.1. Εξειδίκευση, καταµερισµός εργασίας & ιεραρχία................................335-337 8.2.2. Εργατικό δυναµικό και αµοιβές του ναυπηγείου..................................337-341 8.3. Κεφάλαιο......................................................................................................341-342 8.4. Χώρος-Γη............................................................................................................342 8.4.1. Το ναυπηγείο της Ερµούπολης.............................................................342-345 8.4.2.Το νέο ναυπηγείο..................................................................................345-350 8.4.3. Το νεώριο ή πακτωτήριο (Καρνάγιο)...................................................351-352 8.5. Συµπληρωµατικοί κλάδοι-Πρώτες ύλες..............................................................353 8.5.1. Ξυλεία-Οργάνωση ξυλεµπορίου..................................................................353 8.5.1.1. Οι ναυλώσεις µεταφοράς......................................................353-356 vi

8.5.1.2. Οι πωλήσεις..........................................................................356-363 8.5.2. Μεταλλουργεία-Σιδηρουργεία..............................................................363-365 8.5.3. Λοιπές ναυπηγικές πρώτες ύλες και ναυτιλιακά είδη............................365-368

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ..........................................................................................369-375

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ.............................................................................................376-452

ΠΗΓΕΣ...............................................................................................................453-458

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...............................................................................................459-477

vii

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

6.1. Τραµπάκολο του 1870 περίπου. (De Negri, Vele italiane, 191). 6.2. Τραµπάκολο ανοιχτά του Ντουµπρόβνικ, Σεπτέµβριος 2009. (Φώτο του συγγραφέα). 6.3. Σαρδηνιακή µποµπάρδα του 1840 περίπου µε ιστιοφορία γολετόµπρικου. (De Negri, Vele italiane, 39). 6.4.

Οινουσιώτικη

µποµπάρδα

«Παντελεήµων»

του

1920

µε

ιστιοφορία

γολετόµπρικου. (∆αµιανίδης, Ελληνική Παραδοσιακή, εικ. 63). 6.5. Χιώτικη µποµπάρδα «Αγία Ζώνη» του 1908 µε ιστιοφορία γολετόµπρικου. (Εκδόσεις Αιγέας & ΠΕΚΕΒ, Καρ-0003) 6.6. Αγκυροβοληµένη µαρτιγάνα µε πινά (τετράγωνα πανιά) σε χαρακτικό του Baugean. (Prins, “Mediterranean Ships”, 95). 6.7. Ταρτάνα και µαρτιγάνα σε αντιπαραβολή σε χειρόγραφο του 1757 από το Hofkammerarchiv της Βιέννης. (Marzari “Maritime presence”, 152). 6.8....