Bursa'nın Beyoğlu'su Setbaşı PDF

Preview

Summary

RaifKAPLANOGLU* yordu. En iyi oteller ve Bati tipi ilk gazinolar da hep Bursa, eglenmeyi seven ve her zaman eglenen once bu semtte acildi. Yine ilk tiyatro ve sinemala- bir kent. §artlan ne kadar kotu olursa olsun Bursali- lar her zaman bir eglence kulturu olu§turmayi ba- nn merkezi de Setbasj olmu§...

Description

RaifKAPLANOGLU* Bursa, eglenmeyi seven ve her zaman eglenen bir kent. §artlan ne kadar kotu olursa olsun Bursalilar her zaman bir eglence kulturu olu§turmayi ba§armi§tir. Bursa Kadi Sicillerinde, kentimizdeki Osmanh doneminde eglence turleri konusunda cok ilginc bilgiler bulunmaktadir. Bir cok tereke (veraset) kaydmda, keman ve santur ba§ta olmak uzere muzik aletlerinin miras birakildigi goriilmusjiir. Buradan da, hemen her iyi durumdaki ailede, muzik egitiminin yapildigi ve muzikli eglenceler duzenlendigi anlasjlmaktadir. Beyoglu, azinhklarin ve ozellikle Avrupali levantenlerin ya§adigi bir semtolarak, hep cagdas, Avrupa'nm yiiziinu yansitmi§ti. Bu nedenle de Istanbul'un kultiir ve sanat merkezi o I m u §I u . Benzer bir geli^meyi de, XIX. y u z y i Ida Bursa y a s > ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ di. Ermeniler ile, daha cok Avrupali misyoner ve lii< carlann ya§ad.gi Setbasi, Burs.,'da sanal ve kUltUrOn merkezi olmustur. Adeta Setbasi, Bursa',,,,, ayr,< ,, likh bir ko§esiydi. Gokdere'nin dogusunda Ermeniler yasarken, baa nmPer

ntr I T ' ^ k 2 re S ± ! ° ? ™ W okullan, Idlteter ile

yordu. En iyi oteller ve Bati tipi ilk gazinolar da hep once bu semtte acildi. Yine ilk tiyatro ve sinemalann merkezi de Setbasj olmu§tur. Gezginlere gore Setba§i Bursa'nin Avrupa tipindeki konaklama yeri olan ilk oteller de Setbasj'nda acjlmi§ti. 1890'li yillarda ise Setbas/nda bulunan Gali^ya Oteli, Bursa'nin en modern oteli olup, kente gelen turn Avrupali turist ve unlu kisjlerin kaldiklari bir yerdi. Bahgesinde saz ve §arkicilan her ak§am program yapardi. 1890'h yillarda Bursa'ya gelen Nafizade Ahmet, Bursa'nin en isjek caddesi olan Setbas/ndan Ulucami'ye, gece saat 02.0003.00'e kadar insanlarm gezinti yaptigmi yazar(Kaplanog-

lu/Gunaydm, 2000: 202). Yine ayni yillarda Bursa'ya Helen IbnU'l-Celal Sezai do. Setbasi'nin Bursa'nin eski mesirelerinden biri oldugunu y-'/.irak, halkin buraya Ozellikle Cuma gunii geldigmi yaziyoKKaplanoglu/GOnaydin, 2000: 163). 1900'IQ yillarin basjnda kentimize gelen Hasan , ai (le Bur . ." ' s a ' n m en gijzel ve en bakimli mahallesmin Setbasi oldugunu yaziyor. "Mahallenin icinden akan derenin iizerinde bulunan kopnilerden Ipetba.Sl) hirinin lunrin « * l™UU„I.L ™ , \nl w^rin-

Setba§i Mahallesi Seiba§i, Bursa'nm en P«u biridir Mahalle bir sed, »epe Uzennd £*?** venlmi§. XV. y K S S f ^ * t a mahalle adina r a s t t k " S *l**«* bu bulunan Karacelebizade Mehmet c a " H f f ' ^ amlmaktadir. Kepeciop , ^ °' a r a k d a olarak da a n ^ S a r """" ****** 1772 y,hn,n Ocak aymda mahallede biiyiik bir Setbasj meyhane ve bozahaneleri Osmanh Devleti doneminde Bursa'nm en onemi dinlence-eglence mekanlan meyhanelerdir. Bursa'da iki semtte meyhane bulunmaktaydi. Birincisi, bugun de benzer bir isjevde kullanilan Yahudilik'te idi. ikincisi ise Setbas/ndadir. Meyhaneler, gayrimuslim mahallelerde olup isjeticileri de gayrimuslim olmasma karsjn, cogu kez Turk mus.terilerini de agirlamaktaydi. Osmanh devrinde, Setbasj'nda cok sayida meyhanenin yanmda, diger bir eglence mekani olan bircok da bozahane bulunuyordu. 1 533 yilmda Setba§i Bozahanesi'nin yanmda bulunan ve daha once kapatilmis, olan Yorgi'nin meyhanesi tekrar acilmca, mahalledeki bazi Musliiman halkm tepkisini cekmi§ ve sjkayetlere neden olmus_tu(1). 1535 yilindaki bir kayitta ise Yazici oglu Yani'nin, kom§usunun kapisinm onune actigi meyhane, yapilan sjkayet uzerine kapatilmis,. Mahallede bulunan meyhanelerin hakkindaki ho§nutsuzluk o kadar artmis, ki, bir gun Saray'dan Bursa Kadisi'na §u buyruk gelmi§tir: "Setbasj'nda eskiden beri var olup, birkac kez yasak edildigi halde surekli tamir edildigini duydugum meyhaneleri kapat; kimseye icki sattirma; emrimi yerinegetirdigini bana yaz; sjmdiye kadar neden bun•an kaldirtmadigmi da aynca bildir." Bunun uzerine kadi, Setbasj'ndaki Kirkor oglu Mof at, Tedori oglu § irmert, Abidin oglu Murad ve Oran j^lu Anton admdaki Hiristiyanlann, hukumlere ayklri olarak Setbas/nda meyhane actiklan ve Muslii^n'ara icki sattiklan gerekcesiyle, kimisine hapis, k| misinedeuyarma ilecezalandirmi§ti(Bursa Kadi Sicilleri A-73, s.408). 57 6 tarihli bir muhimme kaydma gore de, Set^'Mahallesindeki meyhanelerin kapatilmasi konua ba§ka b i r sa'd| L . buyruk gelmi§tir. Belgelerden, Burtild- b u m e y h a n e l e r i n Ramazan aymda bile i§le,'§'ar>lasjlmaktadir(Bursa K a di Sicilleri, B-136/351, V

" J590, s.96/a). Ir

^ d i siciline gore ise meyhanelerde kadinlarin ki M P S f rVis ' y a P t l k l a n anlasjhyor. Ancak Mahalledeus| urnan kom§ulann baskilan nedeniyle bu ka-

^YlS? da n l

K

MTU'I

l

tUmayle yanm§,ir 863

*??"**

' -'

f,nmnda lkan

?

k a d a r olan tUm Setba ]

S

y-nginda

* y»4ir.

Mahalle halki, biiyiik olciide Ermenilerden olusmaktaydi. 1912 y.hnda gelen Balkan gocmenlennin bir kismi Setbasj'nda iskan edilmi§ti. 1915 y.hn.n Mart aymda, turn ulkede oldugu gibi, Ermeni gociirmesi sirasinda, Ermeniler mahalleden cikanlmisji. Ermenilerin bir boliimii, Yunan i§galiyle birlikte geri gelmesine karsm, 1922 yilinda bir daha geri gelmemek iizere gitmisterdir. Yerine de, Yunanistan'dan Mubadele gocmenleri iskan edilmi§tir(l). Setbasj. Mubadele'den sonra adeta bir gocmen mahallesi olmusjur. Yeni mahallenin yansinda yer alan Ermeni Mezarhgi da, 1951 yilinda Belediye tarafindan Iskan Mudurliigune verilerek, bu tarihte gelen Bulgaristan gocmenlerine verilmi§tir(Ant 13.11. 1951).

Setba§i Kiliseleri Setbasj, buyuk olciide Ermenilerin ya§adigi bir semtti. gelebi Mehmet, Yesjl Camii'ni yaptinrken. camiye gelenlerin ayakkabilannin camurlanm silmek ve yazin tozlanm almak iizere 10 hane Ermeni'yi Kutahya'dan getirtmisji. Qelebi Mehmet'in vakif kayitlannda da, bu Ermeniler icin Yesjl semti yakinlannda iskan verilip, Ye§il imaretinden de fodla(yemek) tahsis edilmi§tir(l) Setbas/na yerlesen Ermeniler'e, ozellikle XIX. yUzy.lda ipekcihgin gelismesiyle Dogu illerinden gelen Ermeniler de kat.larak Bursa'da onemli bir say.ya ulasm.sjard.. Setbasj Mahallesinde onceleri bir Ermem k.l.sesivarduiUi'i^addesinde.^SOy.lnulav, k Use GregoXen olan.ydi. Bu kilisc. bugunku I lafc

SSSSSasaas P» M e n s . g i « ; n ;;; l ;:,';; n ,,, l , pK; ,u,i 1 koianErIu/ IV ''• " " i s c Fransizlar, ''"' A-.taM-nmbiiteiSetba§i nin biti§i-

SKE-"-!*-*"**"

. ^ - . . e t i Rukilisie.va-

zamanda BUyuk^-hir Bclediyesi tarafindan restore cdilmistir. Ancak yanindaki yurtlar ve hastane binalari yikilmi§tir. Fransiz konsoloslugu da SedbaSi'ndaydl. Konsoloslugun arkas.nda da misyoncrlcrin denetiminde bir Protestan kilisesi vardi. Avrupali misyonerler, Bursa'daki ticari ili5kilerini surdiirecek aityapi icin, kendi kiliselerine ozellikle azinhklardan cemaat 9ekmekteydiler. Setbaji Ermeni mahallesi oldugu i?in de, 90k sayida Errneni. Gregoryen mezhebini terkedip Katolik olmu§lur. Bursa'daki Peres Augustinus Assomplion ile Fille de La Charite adli iki misyoner okulunda, hemen hemen tiiUyle Errneni 90cuklanna egitim verilmekteydi(3). m Biiyiik Slftide Ermenilerin ya$adigi Setba$i'nin lam ortasinda bulunan caminin di§inda, Halveti tarikatina bagh Haci §evki Tekkesinin de yer almasi, Setba§i semiindeki ho§g6rti ortamini gostermesi agisuidan onemlidir. Not 1) Kamil Kepecioglu, Kiiiiik, C. I, Bursa YABEK no. G. 4519. s.4l; Niickim bu mahallede, 1487 yilindaki tahrirat defterine gore 10 hane Hiristiyan ya§adigi kaydcdilmi^lir. Not 2) Belgelere gore, bugiinkii Setbafi ilkokulu'nun bulundugu yerde Bogosyan Enneni Okulu ve yanmda da bir Errneni Hasianesi vardi. Not 3) 1330/1912 yilinda, buradaki inas/Kiz Fransiz Mektebi'nin tamiri icin ruhsat vcrilmi$tir. (BOA, DH. iD. 1613, 136) Aynca Setba^i'nda Fransiz Labek Bagir Ruhani Mckie-

din "saki"lerin ?ali§tinlmasindan vazge^en Setba§i meyhanecileri, kendi aralannda ilgin^ bir karar alirlar. Buna gore, hangi meyhanede kadinlann §arap sattigi kesinlik kazanirsa, o meyhane sahibi Islam dinine gegmeyi kabullenmek zorundadir. Bu konuda aralannda yemin edip bunu da kadiya tescil etmi§lerdir. (Bursa Kadi Sicilleri, B-136/351, yil 1590, s.51/a) 1573 yih Mart'mda da, Setba§i Mescidi'nin etrafindaki meyhanelerden ilgin^bir§ikayetgelmi§tir. Bu §ikayette, ezan okumak igin minare §erefesine giktigmda muezzine, meyhanedekilerin kadeh kaldirip "§erefine" i^tikleri gerekgesiyle bir §ikayette bulunulmu§. §ikayet sonucu, Setba§i'ndaki mescide yakin olan meyhanelerin kapatilmasi konusunda bir emir gonderilmi§tir(BKS. A-116, s.132). 1584 yilindaki kadi siciline gore de, Setba§i Mahallesinde iki Rum'un, mahalle ortasinda agtiklan meyhanelerinin kapanmasi iqrin emir gelmijtir. 1617 yilinda daf mahalle meyhanelerinin kapatilmasi konusunda daha §iddetli bir ferman gelmi§tir. Turn bu baski ve tehdit ve cezalandirmalara kar§in, yine Setba§i meyhanelerinin ya§adigi gdruliir.

h

bi vardi.

Bir Errneni kronigine gore 1855 depreminde Setba§i Bursa'nin son iig-dort yuzyildir ya.^adigi en bliyuk felaket ise kugkusuz 1855 depremidir( 1). Adeta kenti yok eden bu felaketi bir Errneni kronigi turn ayrmtisiyla anlatmi§tir: "1855 yih §ubat ayinda, giinlerden beri kesif bir sis tabakasi ve hafif bir yagmur Bursa'yi kaplami§ti. Soz konusu ayin 16'sinda car§amba giinu Biiyiik Oruc'un ikinci haftasinda, ayni durum siiriiyordu. Ve i§te ogleden sonra, erkekler ve kadinlar kendi isjeri ve ihtiya^Ian ile ilgilenirken saat dokuzda yer sarsinttlari basjadi ve guneyden kuzeye dogru birka$ saniye surdu. 15 dakika sonra deprem kcnfcunc, bir ugultu ile gok giirultusu gibi aksederek, yaklasjk on saniye surdu ve 9e§itli sarsintilarla sona erdi. Birinci sar smtidan sonra evlerine diikkanlarma i§leriiie d6nenler. ikinci depremden korkup, deh§ete dtt§erek avlulara, bahfelere ve alanlara dogru kaci§maya ba§Iadilar. Buyiik panik gectikten soma uneven bir$ok insanin go/lerinden yaslar akmakta, aglayip si/.lanmakia ve Itanndan yardim dilcnmekteydiler. Ailelerine yardimci olmak ivin erkekler ko§arak evlerine donmckteydiler. Qocuklanm bulup. kurtarmak igin sokaga Vikmakta ve okullara yonelmekteydiler. Her millet ve

Setbasi'nda ilk Gazino XIX. yuzyildan sonra, Bursa'da modern tarz eglence mekanlan olarak oteller ve gazinolarm a^ilmaya ba§landigi gorulmektedir. Dogal olarak bu gazinolar da, Bursa'nin Beyoglu'su olan Setba§i'nda a g l mi$ti. Bursa'da aglan en eski gazinonun "Mazalyan Gazinosu" oldugu, donemin gazete haberlerinden anla§ilmaktadir. 1913 yilinda iseSetba$i'nda, koprunun hemen yanmda Laskaridis Efendi adli bir ki§inin gtizel bir gazino ai;ik lii/iuci vcnnisiii. Bugiin. ayni okulun bah-

?esinde bakimsiz bir durumdadm Birara Bursa tarsasi tarafindan onanm $ali§malan yapilnuf"r- Bugun cok kotii durumda bulunan yapi. reslore edilmeyi bekliyor

Bursa'nm ilk gazoz fabrikasi da Setbas/nday°n...