Medaliony PDF

Preview

Summary

Medaliony...

Description

„MEDALIONY” – ZOFIA NAŁKOWSKA Nałkowska Zofia (1884-1954), powieściopisarka, publicystka, autorka dramatów. Córka W. Nałkowskiego. Ukończyła prywatną pensję w Warszawie, następnie studiowała na tajnym Uniwersytecie Latającym. Wraz z pierwszym mężem, pedagogiem i poetą L. Rygierem, mieszkała przez jakiś czas w Kielcach i Krakowie, od 1922 w Warszawie i domu rodzinnym "Górki" pod Wołominem, a także przejściowo pod Wilnem i w Grodnie. W 1922 wyszła za mąż po raz drugi, za byłego bojownika PPS i dowódcę żandarmerii Legionów J. Jura-Gorzechowskiego, później komendanta Policji Państwowej, z którym rozstała się w 1929. Brała udział w organizowaniu Związku Zawodowego Literatów Polskich, pracowała w Biurze Propagandy Zagranicznej przy Prezydium Rządu i w Towarzystwie Opieki nad Więźniami. Od 1928 była wiceprezesem polskiego PEN-Clubu (funkcję tę pełniła również po wojnie). Współorganizatorka protestów w obronie więźniów politycznych. Od 1933 członkini grupy literackiej Przedmieście oraz Polskiej Akademii Literatury. W czasie okupacji uczestniczyła w podziemnym życiu literackim. Po wojnie posłanka do Krajowej Rady Narodowej. Po wyzwoleniu w Krakowie i Łodzi, od 1950 ponownie w Warszawie. Uczestniczyła w pracach Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich. Od 1945 w redakcji Kuźnicy. W 1947 posłanka do Sejmu Ustawodawczego, w 1952 do Sejmu PRL. Działaczka Komitetu Obrońców Pokoju. Nałkowska otrzymała m.in. nagrody państwowe w 1936 i 1953 oraz Złoty Wawrzyn Polskiej Akademii Literatury w 1936. Należy do najwybitniejszych prozaików polskich XX w. W swoich książkach spożytkowała rozległą wiedzę, uzyskaną głównie drogą samokształcenia. Twórczość Jako prozaik debiutowała w 1903 opowiadaniem drukowanym w Ogniwie. W pierwszym okresie twórczości pisała powieści psychologiczno-obyczajowe w poetyce modernistycznej, dotyczące głównie życia i sytuacji społecznej kobiet, m.in. Książę (1907), Rówieśnice (1909), Węże i róże (1915), oraz nowele Koteczka, czyli białe tulipany (1909).

biograficzną dla młodzieży Mój ojciec (1953), wybór Charaktery dawne i ostatnie (1948), zbiór esejów i szkiców Widzenie bliskie i dalekie (1957). Duże zainteresowanie wzbudziło opublikowanie części jej wspomnień Dzienniki czasu wojny (1970-2000). W 1956 wydano Pisma wybrane (tom 1-2, 1956). Była współautorką scenariusza filmu Granica (1938) w reżyserii J. Lejtesa wg własnej powieści. W 1978 powstała druga wersja ekranowa tej powieści wg scenariusza J. Hena, w reżyserii J. Rybkowskiego. Nałkowska interesowała się żywo dokonaniami filmowymi, w 1947 opracowała pisemną opinię o scenariuszu filmu Ostatni etap (1948) W. Jakubowskiej, a w 1957 wypowiedziała się na temat polskiej szkoły filmowej (Widzenie bliskie i dalekie, Warszawa 1957). Gatunek literacki: proza dokumentarna z pogranicza eseju (szkicu o charakterze publicystycznym, filozoficznym), osiem krótkich miniatur literackich – nowel. Bohaterowie: personalia rozmówców nie są jawne, ujawnione są tylko dane pewnej Żydówki – Dwojry Zielonej i Żyda pracującego przy masowych grobach – Michała P. Bohaterami są wszystkie ofiary holokaustu, ukazane w lekturze jako przykłady zbrodni, oraz wszyscy ci, którzy przeżyli i na kartach „Medalionów” relacjonują swoje przeżycia z „czasów pogardy”. Temat: ukazanie mechanizmów zbrodni i terroru w czasach okupacji niemieckiej, dokumentacja holokaustu i eksterminacji narodu żydowskiego. Struktura: osiem nowel - rozdziałów, każdy opatrzony tytułem, bez podziałów cząstkowych. Streszczenie:

Po odzyskaniu niepodległości poszerzyła zainteresowania o aktualną problematykę społeczno-polityczną, porzucając wybujały indywidualizm i pogłębiając refleksję filozoficzną w powieściach o przedwojennej warstwie rządzącej: Romans Teresy Hennert (1923), Choucas (1927), Niebieska miłość (1928), Granica (1935), Niecierpliwi (1939), Węzły życia (1948, wydanie 2 rozszerzone, tom 1, 1950, tom 2, 1954), a także w dramatach, np. Dom kobiet (1930). Dociekliwością psychologiczną cechują się również Charaktery (1922), autobiograficzny Dom nad łąkami (1925) oraz opowiadania Ściany świata (1931). Plonem jej pracy w Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich był tom wstrząsających opowiadań o ludobójstwie Medaliony (1946). Nałkowska napisała także książkę

Profesor Spanner 1. Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich zwiedza budynek w pobliżu Instytutu Anatomicznego, nad którym niegdyś – w czasie wojny sprawował pieczę profesor Spanner. Znajdują się tu zwłoki ludzkie przygotowane do dalszej „obróbki”. 2. Przed Komisją zeznania składa współpracownik Spannera, z pochodzenia gdańszczanin. Opowiada o wyrobie mydła z tłuszczu ludzkiego oraz do czego służyły, w jaki sposób były zdobywane i skąd pochodziły ciała zmarłych. Zeznającego cechują obojętność, dystans i ograniczone poczucie moralności. 3. Zeznają przed Komisją dwaj profesorowie – „koledzy” Spannera. Każdy z nich na 1

„MEDALIONY” – ZOFIA NAŁKOWSKA swój sposób usprawiedliwia „działalność” profesora. Twierdzą, iż mogła być ona podyktowana względami partyjno – ekonomicznymi. Dno - Doświadczenia wojenne relacjonuje kobieta. Mówi o uwięzieniu na Pawiaku, o pobycie w lagrach niemieckich: Ravensbruck i Bunzig, oraz o tym, w jaki sposób traktowano ludzi. Wspomina historię swojej rodziny. Za najciekawszy „fragment” własnego „lagrowego życiorysu” uznaje podróż do Ravensbruck, w trakcie której „wyjaskrawione” zostaje upodlenie człowieka oraz ujawnia się podział na kata i ofiarę. Kobieta cmentarna - Na warszawskim cmentarzu, położonym nieopodal getta, autorka spotyka tuż po wojnie „kobietę cmentarną”, która „piastowała” swój „urząd” - opieka nad grobami - również w trakcie okupacji. Doświadczenia wojenne wywołały zmianę nie tylko w jej wyglądzie, ale również w psychice. Kiedyś łagodna w usposobieniu, obecnie przypomina obłąkaną. Nie wierzy w koniec wojny, nieustannie słyszy szum samolotów i odgłosy spadających ciał. Nieświadoma współczesnej rzeczywistości, jest z niej totalnie wyizolowana. Przy torze kolejowym - To opowieść pewnego człowieka o młodej kobiecie pochodzenia żydowskiego, której nie udała się ucieczka z pociągu. Została ranna w kolano i nie może się poruszać. Czeka cierpliwie w pobliżu toru kolejowego i po cichu liczy na czyjąś pomoc. Nikt nie chce jej pomóc, choć gromadzi się wokół niej spora grupka gapiów. Każdy obawia się o własne życie. W pobliżu często przebywa młody mężczyzna, który litościwie kupuje jej wódkę i papierosy, a w ostateczności spełnia jej desperacką prośbę – prośbę o śmierć. Dwojra Zielona - Autorka spotyka w sklepie kobietę w towarzystwie mężczyzny. Pragną nabyć okulary lub sztuczne oko. Nałkowska zaprasza nieznajomą na rozmowę. Dialog odbywa się w miejscu zamieszkania rozmówczyni. Dwojra Zielona relacjonuje własne przeżycia wojenne. Opowiada historię swojego małżeństwa, w jaki sposób i dlaczego straciła oko i złote zęby. Twierdzi, że czuje się samotna, bo nie ma rodziny. Ze strachu przed samotną śmiercią zdecydowała się na pobyt w Majdanku. Ujawnia metody, dzięki którym udało jej się przeżyć czas eksterminacji (wyniszczania narodu żydowskiego ze względów polityczno – wyznaniowych). Wiza - O swoich przejściach obozowych i planach na przyszłość mówi odwiedzająca autorkę nieco tęgawa kobieta. Z pochodzenia jest Żydówką, ale w obozie przebywała jako Polka. Siły do życia w lagrze dodawała jej wiara w Boga. Bardziej niż na sobie, koncentruje się na losach innych oraz na mniej istotnych szczegółach. Wspomina np. gniazdko małych myszek. Z istotniejszych faktów kojarzy wizę, na którą wypędzano kobiety w czasie dezynfekcji bloków. Na wizie, w blasku słońca, słabe fizycznie Greczynki odśpiewały „samobójczy” hymn

narodowy. Człowiek jest mocny - To relacja Michała P. – młodego i silnego Żyda, który pracował przy zagrzebywaniu zwłok w masowych grobach. Mężczyzna w prostych słowach przedstawia strategię zagazowywania ludzi, rabowania nieboszczyków z ukrytych w „zakamarkach anatomii” cennych przedmiotów. Informuje o metodach postępowania Niemców, o dokonywanej przez nich selekcji w kategorii przydatności do pracy. Jako najbardziej drastyczny z obrazów, które przechowuje w pamięci, wspomina ten, gdy ujrzał ciała zagazowanych członków swojej rodziny. Odmówiono mu wówczas przywileju wspólnej - rodzinnej śmierci (pragnął, by go zabito). Uciekł. Przeżył. Dorośli i dzieci w Oświęcimiu - Następuje tu ocena działań hitlerowców. Autorka analizuje i poszukuje przyczyn tak powszechnie zaaprobowanego zła. Mówi o holokauście jako przedsięwzięciu ekonomicznym, będącym założeniem nazistów oraz w jaki sposób „skrzywiono” kręgosłup moralny ludzkości. Uzupełnia analizę o przykłady zbrodni ludobójstwa, wymienia „krwiożerczych” oprawców oraz kontrastujące z nimi jednostki, pragnące nawet w obliczu śmierci ocalać wartości i składać hołd ludzkiemu istnieniu poprzez ratowanie go. Proza o tematyce wojennej – wyznaczniki ogólne, założenia: Prozę o tematyce wojennej podzielić można na poświęconą polskiemu wysiłkowi militarnemu, okupacyjnej codzienności oraz doświadczeniu obozowemu. Dominują tu formy reportażowe, zbiory opowiadań, nowelistyczne cykle często stylizowane na quasi – dokument oraz relacje wspomnieniowe. Autorzy po powieść sięgali rzadziej . Wynikało to z troski pisarzy o prawomocność perspektywy narracyjnej. Utożsamiony z autorem opowiadacz najczęściej występuje jako świadek bądź współuczestnik wydarzeń. W przypadku narracji trzecioosobowej autor stara się podkreślić duchową autonomię postaci, rezygnuje wówczas z epickiego dystansu - pozycji pozwalającej na wartościowanie zachowań bohaterów, ich wyjaśnienie i uporządkowanie. Rozwiązanie takie wskazuje na szczególny charakter wypadków, niemoc ujęcia w klamrę słów czegoś, co trudno wyrazić. Czego nie można oddać wiarygodnie w postaci zapisu, bo nigdy nie będzie on adekwatny do przeżytego cierpienia Ściśle związana była z tym stylistyczna powściągliwość, jaką dyktowało dążenie do podkreślenia niezwykłości zdarzeń (tragizm, wzniosłość) oraz nieprzystawalność słowa do „nieludzkiego” świata. W takiej konwencji napisane są „Medaliony” uznawane gatunkowo za prozę z pogranicza literatury faktu. Wchodzą one w skład ogółu utworów narracyjnych, odwołujących się do współczesnych autorowi autentycznych zdarzeń i przynoszących relacje na ich temat.

2

„MEDALIONY” – ZOFIA NAŁKOWSKA Geneza: „Medaliony” są ukoronowaniem dorobku literackiego Zofii Nałkowskiej. Geneza tych zwięzłych, lecz bogatych w precyzyjnie zarysowaną problematykę, opowiadań wiąże się z osobistymi przeżyciami autorki, która przetrwała trudne lata okupacji oraz z jej udziałem w pracach Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. Problematykę opowiadań i prawdę o tamtych dniach uzupełniły zeznania świadków zbrodni faszystowskich, które słyszała podczas przesłuchań, procesów sądowych, wizji lokalnych na miejscach masowych zbrodni. Znaczenie tytułu: Utwory, wchodzące w skład zbioru, są w treści i wymowie podobne do tych umieszczanych na grobach niewielkich płaskorzeźb, malowideł i zdjęć, przedstawiających zmarłych. Nałkowska prostymi słowami ocala je z wojennego cmentarzyska, sklejając z ułamków zdarzeń i relacji rzeczywistość, której groza ukazana jest nie tylko w obrazach masowych zbrodni, ale również w zniszczonej ludzkiej psychice. Bohaterami „Medalionów” są ludzie pozbawieni cech indywidualnych, są to typy, uosabiające los i tragedię milionów. Autorka swoimi krótkimi opowiadaniami buduje pomnik tym, którzy ponieśli śmierć w otchłani faszystowskiej zagłady oraz tym, którzy przeżyli wojnę, by dać świadectwo prawdzie. Cykl opowiadań miał chronić przed zapomnieniem, miał upamiętniać ludzi, którzy umierali anonimowo, a ich śmierć zatracała cechy śmierci indywidualnej. Relacje z czasów wojny przybrały kształt zastygłych medalionów, na których zatarte są rysy twarzy, lecz pamięć o ludziach pozostaje wiecznie żywa, ponieważ nikt nie powinien zapominać o najbardziej przerażającym okresie w historii ludzkości, który pochłonął miliony ludzkich istnień. Interpretacja motta: „Ludzie ludziom zgotowali ten los” – to pierwsze słowa, które czyta odbiorca, zasiadając do „Medalionów” Zofii Nałkowskiej. Motto zbioru opowiadań pochodzi z „Dzienników czasów wojny”, gdzie pod datą 28 lipca 1944 roku zostało zapisane w nieco odmiennej formie: „Ludzie ludziom gotują ten los”. W „Medalionach” zdanie to zostało użyte w czasie przeszłym, podkreślając aspekt nieodwracalnego dokonania – oto czas wojny minął i stał się zamkniętą rzeczywistością. W tym krótkim stwierdzeniu została zamknięta prawda o latach okrucieństwa i barbarzyństwa, za które odpowiedzialność ponoszą wyłącznie ludzie. To właśnie ludzie, należący do faszystowskiego systemu, świadomie i celowo zamordowali miliony ludzi nie należących do rasy aryjskiej. To ludzie, a nie niszczycielskie siły przyrody, przyczynili się do tragedii, która nawet z perspektywy minionych lat wydaje się być trudna do ogarnięcia ludzką wyobraźnią i jeszcze trudniejsza do zrozumienia. Czas i miejsce akcji: Akcja „Medalionów” Zofii Nałkowskiej przenosi czytelnika w pierwsze miesiące po zakończeniu drugiej wojny światowej. W tym czasie pisarka uczestniczyła w pracach Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce i brała udział w przesłuchaniach świadków i niemieckich zbrodniarzy, jeździła na wizje lokalne w miejsca hitlerowskich zbrodni. Poznane wówczas fakty, usłyszane rozmowy z

ocalałymi i relacje z miejsc masowej zagłady przyczyniły się do powstania cyklu opowiadań. Fabuła miniatur prozatorskich obejmuje czasy wcześniejsze – lata drugiej wojny światowej, wyłaniające się ze wspomnień ludzi, wciąż żywe i czekające na ostateczny rozrachunek. Miejsca akcji „Medalionów” są rozmaite, czasami znane z nazw, czasami ogólnikowe, sugerujące, że podobne zdarzenie mogło zajść wszędzie. Akcja „Profesora Spannera” rozgrywa się na terenach niemieckiego Instytutu Anatomicznego w Gdańsku-Wrzeszczu. Bohaterka opowiadania „Dno” wymienia nazwy obozów, w których przebywała: więzienie na Pawiaku, Ravensbrück oraz Bunzig, gdzie mieściła się fabryka amunicji. Miejscem akcji „Kobiety cmentarnej” jest cmentarz, leżący w pobliżu żydowskiego getta. „Dwojra Zielona” i „Wiza” przybliżają wiedzę o obozach koncentracyjnych, które rozmieszczone były na terenie Polski. „Człowiek nie jest mocny” przenosi akcję do pałacu w pobliżu Chełmna, w którym masowo mordowano Żydów. W ostatnim opowiadaniu Nałkowska pisze o Oświęcimiu. Można powiedzieć, że akcja „Medalionów” rozgrywa się przede wszystkim na terenach Polski. Problematyka: Skromne objętościowo „Medaliony”, na kartach ośmiu opowiadań, poruszają wstrząsającą problematykę drugiej wojny światowej – czasów, które wywarły piętno na ludzkiej psychice i które nadal żyją w świadomości kolejnych pokoleń. Temat okrucieństwa okupanta, masowych zbrodni milionów ludzi w obozach koncentracyjnych oraz ogromnych zniszczeń dorobku kultury narodowej jest wciąż przywoływany i aktualny. Pomimo tego, iż od zakończenia wojny minęło ponad sześćdziesiąt lat, nadal trwa rozrachunek z tym najbardziej ponurym i przerażającym okresem w dziejach ludzkości. Cykl Nałkowskiej stanowi jedno z najwcześniejszych świadectw faszystowskiego ludobójstwa. Pisany w 1945 roku, a więc tuż po odzyskaniu niepodległości, opiera się w dużej mierze na relacjach osób ocalałych z rzezi ofiar, na wizjach lokalnych i zeznaniach świadków zbrodni. Autorka przekazuje prawdę o tamtych dniach – prawdę zawartą w słowach tych, którzy widzieli i przeżyli. Pisze wprost o niemieckim instytucie naukowym, w którym odbywała się produkcja mydła z ludzkiego tłuszczu, o cierpieniach i śmierci więźniarek w obozach zagłady, o różnych metodach eksterminacji Żydów i gazowaniu dzieci w Oświęcimiu. Relacji prostych ludzi nie poddaje stylistycznej przeróbce, bo żadne słowa nie mogą ogarnąć tego, co zaszło, a najbardziej proste stwierdzenia porażają swym autentyzmem. W kolejnych miniaturach prozatorskich zamyka wstrząsający rejestr zbrodni, masowej zagłady i męczeństwa, który wyłaniał się z opowieści maksymalnie zwięzłych i powściągliwych, w których głos zostaje oddanych świadkom i ofiarom hitlerowskiego systemu. Losy prostych ludzi, surowe 3

„MEDALIONY” – ZOFIA NAŁKOWSKA stwierdzenia, niekiedy nieporadne w doborze odpowiednich słów, zawierają oskarżenie i grozę doświadczeń niedających się wyrazić ani zrozumieć. „Medaliony” to nie tylko obraz życia w czasie drugiej wojny światowej, to również świadectwo tego, co okupacja robiła z ludzką psychiką. Nałkowska przedstawia zobojętnienie człowieka, dla którego śmierć stawała się czymś powszechnym, utratę ludzkiej solidarności i zanik wszelkiego kodeksu moralnego. Wojna niszczyła nie tylko psychikę oprawców, którzy bez skrupułów i poczucia winy, mordowali ludzi. Wojna niszczyła również ofiary, niszczyła je nie tylko fizycznie, ale przede wszystkim psychicznie. Problematykę „Medalionów” najpełniej oddaje motto, poprzedzające cykl opowiadań. Motto, które zapisała autorka w swych pamiętnikach, prowadzonych przez lata okupacji. „Ludzie ludziom zgotowali ten los” – oto cała przerażająca prawda o czasach drugiej wojny światowej. Cechy kompozycji: 1.Na cykl „Medalionów” składa się osiem opowiadań: „Profesor Spanner”, „Dno”, „Kobieta cmentarna”, „Przy torze kolejowym”, „Dwojra Zielona”, „Wiza”, „Człowiek jest mocny” oraz „Dorośli i dzieci w Oświęcimiu”. 2.Fabuła opowiadań opiera się na autentycznych wydarzeniach i relacjach osób, które przeżyły drugą wojnę światową. Nałkowska uzyskała materiał faktograficzny podczas pracy Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich, w której brała czynny udział, jako przewodnicząca Wojewódzkiej Komisji w Łodzi. 3.Narracja „Medalionów” na charakter rzeczowej relacji, przedstawionej w zwięzłych zdaniach, bez bezpośrednich komentarzy narratora, którym jest sama pisarka. 4.W „Medalionach” można wyodrębnić dwóch narratorów – pisarkę oraz osobę, z którą rozmawia. 5.„Medaliony” skupiają w sobie cechy charakterystyczne dla reportażu i sprawozdania. Można je zaliczyć do prozy dokumentarnej, ponieważ przekazują wiedzę o faktach i autentycznych osobach. 6.Brak jest bezpośrednich komentarzy odautorskich – Nałkowska posługuje się różnorodnymi środkami stylistycznymi, by wyrazić swą opinię o czasach okupacji – stosuje niedopowiedzenia i celowe przemilczenia.

4...