PRL a wojna domowa w Grecji. The Polish People's Republic and the Greek Civil War (red.) PDF

Preview

Summary

Spis treści / Table of Contents Wstęp, Magdalena Semczyszyn ......................................................................... 7 Preface, Magdalena Semczyszyn ........................................................................ 11 Magdalena Semczyszyn Wojna domowa w Grecji (1944–1949) – ...

Description

Spis treści / Table of Contents Wstęp, Magdalena Semczyszyn ......................................................................... Preface, Magdalena Semczyszyn ........................................................................

7 11

Magdalena Semczyszyn Wojna domowa w Grecji (1944–1949) – zarys problematyki ................................ The Greek Civil War (1944–1949) – outline .......................................................

15 23

Nikos Marantzidis Wojna domowa w Grecji (1944–1949) i otwarcie archiwów w postkomunistycznej Europie ................................................................... The Greek Civil War (1944–1949) and the opening of archives in post-communist Europe ......................................................................... Andrzej Paczkowski „Operacja grecka” II Oddziału Sztabu Generalnego WP ....................................... “The Greek Operation” by the Second Division of General Staff of the Polish People’s Army ...........................................................................................

32 44 56 75

Kostas Tsivos Zaangażowanie Czechosłowacji w grecką wojnę domową oraz misje specjalne Komunistycznej Partii Grecji .................................................................... 94 The involvement of Czechoslovakia in the Greek Civil War and special missions of the KKE ............................................................................................... 107 Katerina Tsekou Uchodźcy z Grecji w Europie Wschodniej (1945–1989) ....................................... 121 Refugees from Greece in Eastern Europe (1945–1989) ......................................... 134 Mieczysław Wojecki Skupiska emigrantów z Grecji w Polsce (Dolny Śląsk, Pomorze Zachodnie, Bieszczady) .............................................................................................. 148 Clusters of Greek immigrants in Poland (Lower Silesia, Pomerania, Bieszczady Mountains) .............................................................................................. 156 Angelica Wudalas Greccy uchodźcy polityczni – opieka medyczna w szpitalu polowym nr 250 w Dziwnowie ........................................................................................... 164 Greek political refugees – medical care in the Hospital No. 250 in Dziwnów ......... 170

6 Izabela Kubasiewicz Dzieci i młodzież z Grecji w realiach PRL: domy dziecka, szkolnictwo, wychowanie ............................................................................................... 176 Children and youth from Greece in the realities of the Polish People’s Republic: children’s homes, education, upbringing ..................................................... 186 Magdalena Semczyszyn Działania cywilnych organów bezpieczeństwa PRL wobec uchodźców z Grecji ...... 196 The communist security apparatus and Greek refugees in the Polish People’s Republic ....................................................................................... 210 Jarosław Syrnyk „Elpida” to znaczy „nadzieja”. Nielegalna „organizacja” młodzieży greckiej we Wrocławiu (1969–1970) .................................................................... 224 “Elpida” means Hope. Illegal “association” of Greek youth in Wrocław (1969–1970) ........................................................................................... 231

Nota o autorach ................................................................................................ 238 Notes on the Authors ........................................................................................ 240 Indeks nazwisk .................................................................................................. 242 Indeks geograficzny ........................................................................................... 245 Wykaz skrótów .................................................................................................. 248 Index of Names ................................................................................................. 250 Index of Places .................................................................................................. 253 List of Abbreviations ......................................................................................... 256 Aneks zdjęciowy / Photographic Insert .............................................................. 259

Wstęp Na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych XX w. do Polski trafiło ok. 14 tys. uchodźców z wyniszczonej wojną domową Grecji. Nowi przybysze w krótkim czasie utworzyli egzotyczne skupiska osadnicze na Pomorzu Zachodnim, Dolnym Śląsku i w Bieszczadach. W nowym miejscu zamieszkania otrzymali pomoc medyczną, możliwość zatrudnienia i kształcenia. Ogółem do państw bloku wschodniego trafiło 56 tys. uchodźców, w tym 17 tys. dzieci. W Taszkencie (Uzbecka SRS) i w Rumunii odrestaurowano struktury Komunistycznej Partii Grecji (KPG) na emigracji – organizacji, której wojska poniosły klęskę w kilkuletnich starciach z greckimi siłami rządowymi. W PRL 1 od 1953 r. członków KPG przyjmowano do PZPR. Powołano także Związek Uchodźców Politycznych z Grecji im. Nikosa Belajonisa oraz jego organ prasowy „Dimokratis” 2. Uchodźcy zasilili także szeregi Związku Bojowników o Wolność i Demokrację. Ponieważ rząd grecki pozbawił ich obywatelstwa, w świetle prawa obowiązującego wówczas w Polsce Ludowej byli oni bezpaństwowcami (apatrydami), którzy na mocy art. 75 Konstytucji PRL z 22 lipca 1952 r. otrzymali azyl polityczny. W Ustawie o cudzoziemcach z 29 marca 1963 r. zmieniono kwalifikację prawną apatrydów, gdzie określono ich mianem „cudzoziemców – obywateli greckich” i zobowiązano do posiadania karty stałego pobytu oraz dowodu tożsamości cudzoziemca 3. Mieli oni większość praw obywatelskich, poza możliwością nabywania nieruchomości i otrzymania polskiego paszportu. W 1968 r. zostali objęci obowiązkiem zasadniczej służby wojskowej. W następnych latach zdarzały się przypadki przyznawania uchodźcom – na ich wniosek – obywatelstwa polskiego. Jednak wielu z nich myślało o wyjeździe do ojczyzny. Powrót do Grecji osób związanych ze zbrojnym ramieniem KPG – Grecką Armią Wyzwolenia Narodowego (ELAS) – i Demokratyczną Armią Grecji (DAG) był możliwy dopiero w wyniku przemian, które nastąpiły w tym kraju po zakończeniu rządów tzw. junty czarnych pułkowników (1967–1975). W 1982 r. rząd w Atenach wydał dekret zezwalający na reemigrację osób pochodzenia greckiego, jednocześnie czyniąc zastrzeżenie odnośnie do Macedończyków. Warunkiem przywrócenia obywatelstwa w ich przypadku była zmiana słowiańskich imion i nazwisk na greckie. Z możliwości powrotu skorzystało w Polsce ok. 5,5 tys. uchodźców. Dziś szacuje się, że nad Wisłą mieszka ok. 3600 osób narodowości greckiej i ok. 300 Macedończyków – w większości potomków emigrantów z lat 1949–1950. 1

2 3

Nazwa „Polska Rzeczpospolita Ludowa” formalnie obowiązywała od uchwalenia przez Sejm Ustawodawczy nowej konstytucji w 1952 r. Przyjęło się jednak stosować ją także w odniesieniu do okresu od ogłoszenia 22 VII 1944 r. Manifestu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (powołanego dzień wcześniej w Moskwie, z polecenia Józefa Stalina), który uzurpował sobie prawo do sprawowania władzy wykonawczej na terenach, które miała obejmować powojenna Polska, wraz z przejmowaniem ich przez wojska sowieckie. Stąd też w niniejszej publikacji termin „Polska Rzeczpospolita Ludowa” ma znaczenie potoczne – dotyczy również okresu przed 1952 r. A. Paczkowski, Od sfałszowanego zwycięstwa do prawdziwej klęski. Szkice do portretu PRL, Kraków 1999, s. 6–7. Szerzej: M. Wojecki, Uchodźcy polityczni z Grecji w Polsce 1948–1975, Jelenia Góra 1989. Dz.U. 1963 nr 15 poz. 77. W tekstach zebranych w tomie pojawiają się różne określenia ludności, która przybyła z Grecji do Polski: uchodźcy, uchodźcy polityczni, apatrydzi, ekspatrianci, emigranci. Każde z nich w języku potocznym oznacza osoby, które znalazły się w takiej sytuacji jak Grecy i Macedończycy po 1949 r. w krajach bloku wschodniego.

8 *** Temat wojny domowej w Grecji nie jest w Polsce szeroko znany. Świadczy o tym niewielka liczba publikacji i fakt, że najnowszą historią tego bałkańskiego kraju zajmuje się wąskie grono badaczy 4. Nić łączącą Polaków z tymi wydarzeniami stanowi powszechna wiedza na temat obecności uchodźców politycznych z Grecji (oraz ich potomków) nad Wisłą, wśród których można wymienić również znane postaci, np. piosenkarkę Eleni Tzokas, tenora Paulosa Raptisa czy pisarza Nikosa Chadzinikolau. Podobnie jak grecką pamięć o wojnie domowej budują mity obejmujące obie strony konfliktu 5, tak w Polsce istnieją mity dotyczące greckich uchodźców. O ile w pierwszym przypadku wyrastają one na gruncie emocjonalnym oraz ideologicznym, o tyle w drugim wypływają głównie z niewiedzy, która uruchamia ciąg powierzchownych skojarzeń. I tak np. wsparcie dla uchodźców z Grecji kojarzy się głównie z propagandowym przedstawieniem tzw. krajów demokracji ludowej jako tych, które wyciągnęły pomocną dłoń do greckich komunistycznych braci. Być może z tego względu losy uchodźców funkcjonują niekiedy jako historia niepożądana i wstydliwa, bo stanowiąca część ówczesnej propagandy. Retoryka stosowana w PRL utrwaliła mit, zgodnie z którym wszyscy ekspatrianci byli zatwardziałymi komunistami, czynnie wspierającymi ustrój socjalistyczny nad Wisłą. Tymczasem nie jest to obraz jednolity. Zrozumiałe, że większość uchodźców stanowili żołnierze ELAS i DAG (11,5 tys. osób w 1950 r.). Jednak do Polski przybyli także cywile szukający uprzednio schronienia w Jugosławii i Albanii, w tym dzieci (ogółem 29 proc. wszystkich uchodźców) 6. Warto pamiętać też o jeńcach wojennych DAG i tych, których siłą włączano w szeregi partyzantów (andartes). Zdominowany przez komunistów Grecki Front Wyzwolenia Narodowego (EAM) skupiał zwolenników innych pomniejszych lewicowych ruchów, a ich wspólnym mianownikiem był sprzeciw wobec monarchii. Wielu żołnierzy DAG nie należało do KPG (w 1950 r. w Polsce na 15 tys. uchodźców legitymację KPG miało 2900 osób). Z kolei wśród samych komunistów istniały liczne „doktrynalne herezje”, które dały o sobie znać także nad Wisłą, w toku podziału KPG na różne (przeważnie rewizjonistyczne i antymoskiewskie) frakcje. Grecki ruch komunistyczny od początku swego istnienia nie w pełni absorbował doktrynalne wymogi marksizmu-leninizmu w wydaniu sowieckim. Pomimo deklaracji KPG o współdziałaniu z Kominternem i podporządkowaniu się decyzjom 4

5

6

Zob. m.in. A. Janicki, Osadnictwo Greków w powiecie zgorzeleckim w latach 1949–1969, Opole 1970; M. Wojecki, Uchodźcy polityczni z Grecji...; idem, Szkolnictwo uchodźców politycznych z Grecji w Polsce po roku 1950, „Rocznik Lubuski” 2004, t. 30, cz. 1; E. Nowicka, Hermes, Odyseusz i greckie powroty do ojczyzny, Kraków 2008; eadem, Wojna domowa w pamięci biograficznej greckich repatriantów z Polski i innych krajów bloku wschodniego, „Zeszyty Naukowe WSOWL” 2012, nr 1; K. Pudło, Grecy i Macedończycy w Polsce 1948–1993. Imigracja, przemiany i zanikanie grupy [w:] Sprawy Narodowościowe – Seria nowa, t. 4, z. 1, Warszawa 1995; S. Górski, Grecka wojna domowa w świetle polskiej prasy krajowej 1944–1949, Wrocław 2011; M. Rączkiewicz, Doktryna Trumana. Aspekt grecki, Łódź 2008; A. Murawski, Góry Pindos 1943–1949, Warszawa 2013; D. Sturis, Grecja. Gorzkie pomarańcze, Warszawa 2013. Studies in the History of Greek Civil War 1945−1949, red. L. Baerentzen, J.O. Iatrides, O.L. Smith, Copenhagen 1987, s. 8. M. Wojecki, Szkolnictwo uchodźców politycznych..., s. 217–224.

9 Stalina, w łonie partii wciąż dochodziło do sporów i kryzysów, które od schyłku lat dwudziestych XX w. rozwiązywano najczęściej w ramach zewnętrznej ingerencji towarzyszy z Międzynarodówki, a następnie zgodnie z wytycznymi płynącymi z Kremla. Stąd też wśród aktywnych politycznie uchodźców w Polsce znaleźli się zarówno przeciwnicy sowieckiego terroru, rewizjoniści i entuzjaści Josipa Broz-Tity i Mao Tse-tunga, jak i gorliwi wyznawcy Stalina (także po 1953 r.), a wreszcie tacy, którzy uważali budowę socjalizmu nad Wisłą za nieudany eksperyment, postulując powrót do marksistowskich korzeni. Nie zapominajmy jednak o tym, że spora część uchodźców trzymała się z daleka od polityki, próbując znaleźć ukojenie po doświadczeniach wieloletniej wojennej traumy i ułożyć sobie życie w nowych warunkach. Kolejna nieścisłość dotyczy pochodzenia etnicznego przybyłych, których najczęściej określa się po prostu mianem Greków. Tymczasem wśród uchodźców, którzy trafili do Polski, 45 proc. stanowili tzw. Sławo-Macedończycy 7, a niewielki odsetek także Kucowołosi, Arwanici i Pomacy 8. W przeszło 90 proc. była to ludność pochodząca z wiejskich terenów Grecji. Istnieją także spore rozbieżności w liczbach dotyczących uchodźców (od 13 do 15 tys.), które wynikają z uwzględniania (bądź też nie) ruchu migracyjnego w ramach akcji łączenia rodzin PCK, a także odmiennych źródeł statystycznych. Różnią się w tym względzie np. materiały władz polskich i dane KC KPG 9. Niewątpliwie akcja pomocy dla greckich uchodźców politycznych stanowiła największą tego typu operację przeprowadzoną w PRL. Choć skala była inna, to w wymiarze propagandowym można ją porównać jedynie do sprowadzenia nad Wisłę 1200 sierot z Korei Północnej w latach pięćdziesiątych ubiegłego stulecia 10 czy wsparcia dla przeszło ośmiuset młodych mieszkańców Wietnamu podczas trwającej tam wojny (1957–1975).

7

8

9

10

Termin upowszechniony w latach czterdziestych XX w. przez działaczy KPG, mający na celu podkreślenie słowiańskiego pochodzenia Macedończyków. Spór o rodowód współczesnych Macedończyków, którym Grecja odmawia prawa do odwoływania się do dziedzictwa starożytnych ludów zamieszkujących teren Macedonii, trwa do dziś i jest związany z szerszym problemem roszczeń terytorialnych na tym obszarze. Również nacjonaliści bułgarscy, albańscy i serbscy podają w wątpliwość odrębność narodową Macedończyków. Zob. I. Czamańska, W. Szulc, Pojęcie Macedonii i Macedończyków w ciągu wieków [w:] Wokół Macedonii: siła kultury – kultura siły, red. B. Zieliński, Poznań 2002, s. 21; I.A. Ślupkov, Macedoński problem narodowy w Grecji w dokumentach Komunistycznej Partii Grecji 1918–1940, Szczecin 2011, s. 17. Prawosławny lud Kucowołosów zamieszkuje tereny pogranicza grecko-bułgarsko-macedońskiego, a według spisu powszechnego przeprowadzonego w Macedonii w 2002 r. przynależność do niego zadeklarowało ok. 10 tys. osób. Obecnie ze względu na proces globalizacji, migracje ze wsi do miast oraz nacjonalizm grecki i bułgarski autoidentyfikacja tej grupy etnicznej zanika. Kucowołosi posługują się dialektem wlahika (wołoskim). Arwanici to ludność pochodzenia bałkańskiego (albańskiego) zamieszkująca głównie Attykę. Ponieważ grupa ta nie jest uznawana w Grecji za mniejszość narodową ani etniczną, trudno podać jej liczebność. Dostępne dane statystyczne mówią o kilkudziesięciu tysiącach osób. Pomacy stanowią grupę muzułmańskich Słowian. Obecnie zamieszkują w północnej Grecji, głównie prefektury Xanthi, Komotini i Ewros (ponad 50 tys. osób), a także w Bułgarii, Macedonii, Albanii i w Kosowie. Stąd też w tekście Mieczysława Wojeckiego zawartym w niniejszym tomie (s. 148) podana została liczba przybyłych z uwzględnieniem migracji do 1956 r. (13 134 osoby), a w tekście Kateriny Tsekou (s. 121) według stanu na 1950 r. (dokumenty KC KPG) – 15 048. Zob. J. Krysowata, Skrzydło anioła. Historia tajnego ośrodka koreańskich sierot, Warszawa 2013; Ł. Sołtysik, Dzieci i młodzież północnokoreańska na Dolnym Śląsku i Mazowszu w latach 1951–1959, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 2010, nr 65, s. 57–93.

10 *** W 2013 r. pracownicy IPN we współpracy z naukowcami greckimi uznali, że wiedzę dotyczącą wojny domowej w Grecji i losów uchodźców z tego kraju w Polsce warto nieco uporządkować. Efektem tych wysiłków jest niniejsza książka – zbiór artykułów, które powstały w ramach pierwszego polsko-greckiego seminarium naukowego „PRL a wojna domowa w Grecji”, zorganizowanego 14 czerwca 2013 r. przez Oddział IPN w Szczecinie we współpracy z Wydziałem Studiów Bałkańskich, Słowiańskich i Orientalnych Uniwersytetu Macedońskiego w Salonikach. Inicjatorami przedsięwzięcia byli prof. Nikos Marantzidis i prof. Andrzej Paczkowski. W pracy znalazło się dziesięć tekstów naukowych prezentujących zarówno współczesny stan badań na temat wojny domowej w Grecji (dr Magdalena Semczyszyn i prof. Nikos Marantzidis), pomoc udzieloną partyzantce greckiej przez Polskę (prof. Andrzej Paczkowski) i Czechosłowację (dr Kostas Tsivos), rozmieszczenie uchodźców w krajach bloku wschodniego (dr Katerina Tsekou) i w PRL (dr Mieczysław Wojecki), jak i wątki związane z obecnością przybyszy nad Wisłą: szpital polowy nr 250 w Dziwnowie (Angelica Wudalas), szkolnictwo i domy dziecka (Izabela Kubasiewicz) oraz działania aparatu bezpieczeństwa wobec uchodźców (dr hab. Jarosław Syrnyk i dr Magdalena Semczyszyn). Jest to oczywiście jedynie przegląd wybranych problemów związanych z powyższą tematyką, który – w zamyśle organizatorów seminarium – może stać się punktem wyjścia do dalszych, szczegółowych badań w tym zakresie. Podziękowania za wsparcie inicjatywy należą się Konstantinosowi Chrystou – prezesowi Towarzystwa Greków Pomorza Zachodniego, Janowi Syrnykowi – przewodniczącemu Rady Mniejszości Narodowych i Etnicznych w Szczecinie, oraz Sofii Stoidou, która przekazała do publikacji zdjęcia ze zbiorów prywatnych. Za cenne uwagi redaktorka dziękuje recenzentom tomu: prof. dr. hab. Grzegorzowi Motyce i dr. Witoldowi Bagieńskiemu. Magdalena Semczyszyn

Preface In the late 1940s and early 1950s, Poland received about 14,000 refugees from Greece, a country ravaged by civil war. In a short time, the newcomers created “exotic” clusters of settlements in Western Pomerania, Lower Silesia and the Bieszczady Mountains. In their new place of residence, they benefited from medical assistance as well as employment and educational opportunities. Altogether, the Eastern Bloc states received 56,000 refugees, including 17,000 children. In Tashkent (Uzbek Soviet Socialist Republic) and in Romania, the structures of the exiled Communist Party of Greece (KKE) were restored – an organization whose army had been defeated in clashes with the Greek government forces, lasting several years. From 1953 onwards, KKE members were being accepted into the ranks of the Communist Party in the Polish People’s Republic 1. Moreover, the Nikos Beloyannis Association of Political Refugees from Greece (ZUPzG) was established, along with its press organ – “Dimokratis” 2. The refugees also reinforced the ranks of the Union of Fighters for Freedom and Democracy. Since the Greek government deprived the refugees of their Greek citizenship, in the light of the law applied in People’s Poland at that time they were considered stateless persons (apatrides), and granted political asylum under Art. 75 of the Constitution of the Polish People’s Republic of 22 July 1952. The legal classification of stateless persons was changed by the Act on Foreigners of 29 March 1963, describing them henceforth as “foreigners – Greek citizens,” and committing them to hold a permanent residence card and foreigner identity card 3. They enjoyed the majority of civil rights, excluding those to acquire property and hold Polish passports. Starting from 1968, they were subject to compulsory military service. In the following years some refugees were granted Polish citizenship at their own request. However, many of them considered returning to their homeland. For the people associated with the military arm of the KKE – the Greek People’s Liberation Army (ELAS) and the Democratic Army of Greece (DSE) – return was only possible as a result of changes that occurred in the country after ending the rule of the “black colonels” regime (1967–1975). In 1982, the government in Athens issued a decree permitting remigration of people of Greek origin, consequently ruling out Macedonians. In their case, the restoration of citizenship was granted on condition 1

2 3

The name “Polish People’s Republic” has been in force since the Legislative Sejm adopted the new constitution in 1952. It ...