środki-stylistyczne PDF

Preview

Summary

teoria lit...

Description

Neologizmy . - wyrazy tworzone doraźnie dla potrzeb konkretnego utworu literackiego. - rozwiązania stylistyczne pełniące funkcję ekspresywną. słowotwórcze (np. w "Balladzie od rymu" M. Białoszewskiego: "Lecz oto we drzwiach dwaj witacze"), semantyczne (tzw. neosemantyzmy), będących najczęściej aktualizacją w nowym znaczeniu wyrazów, które wyszły już z użycia. Ich postać, nasilenie i rola zależne są od konwencji poetyki i gatunku literackiego.

Zdrobnienie - pieszczotliwe, czułe określenie czegoś lub kogoś za pomocą dodania do wyrazu podstawowego formantu: -ka -ko -utki -nik –ek –eńko –ić –enie –eczek (np.: dom-domeczek; mało- maleńko).

Zgrubienia - tworzymy je, aby podkreślić niechęć i negatywne emocje do opisywanego zjawiska bądź uwydatnienia jego wieku, wielkości za pomocą dodania do wyrazu podstawowego formantu – sko (np.: pies- psisko; komputer- komputerzysko).

złożenia (composita) – to wyrazy utworzone z dwóch słów, np. gryzipiórek, grzybobranie, prawdomówny

Epitety - wyraz określający w tekście literackim, a także mówionym, rzeczownik, najczęściej w postaci przymiotnika, który wskazuje właściwości w sposób bezpośredni bądź metaforyczny, np. czerwona róża, "gorzkie gwiazdy" .

Porównania - zwrócenie uwagi na cechy i właściwości opisywanego zjawiska za pomocą porównywania go do innego zjawiska, co służy również interpretowaniu tego pierwszego. Np. „zimny jak lód”. Metafory - zespół wyrazów zyskujący specjalne, odmienne znaczenie od tego, które wynika z poszczególnych jego składników, np. „morze gwiazd”. Metonimia - zamiennia, wyrażenie, w którym jakiś wyraz występuje jako semantyczny zastępnik i reprezentant innego wyrazu, przy czym oznaczane przez te wyrazy zjawiska lub przedmioty pozostają ze sobą w jakimś związku; 1) przyczyny zamiast skutku i skutku zamiast przyczyny, np.: "łany, co się złocą mazowieckim naszym chlebem" (M. Konopnicka, "Jać nie byłem nigdy za tem) 2) przedmiotu ogarniającego, np. naczynia, zamiast zawartości: "Zaśnie człowiek, kiedy go butelka połechce" (A. Naruszewicz, "Luciński podczaszy J.K. Mci, do autora ,,Podstolego"" 3) znaku lub godła zamiast zjawisk przez nie reprezentowanych, np.: "Dla pretendenta do obrączki ślubnej" (J. Słowacki, "Beniowski", pieśń II) 4) autora zamiast dzieła, np. potoczne: "zachwycać się Pawlikowską" 5) organu ciała zamiast przypisywanej mu funkcji, np.: "A dom bez głowy i rządu zostawił" (R. Berwiński, "Mysia wieża") 6) narzędzia zamiast wytworu, np.: "Gdy siew i pług nie wyda ziarna" (L. Staff, "Gdy ci koronę...") 7) pojęcia abstrakcyjnego zamiast konkretu, np.: "W tej zawołanej ziemiańskiej stolicy wielebne głupstwo od wieków siedzi" (I. Krasicki, "Monachomaedzialo") 8) miejsca lub siedziby zamiast jej mieszkańców, znajdujących się tam urzędów, związanych z tym miejscem wydarzeń, "Watykan goni, pętami ciąży, Westminster z Berlinem bierze" (A. Naruszewicz, "Daniel Kalwiński na zniesienie jezuitów") Zasada metonimi rozciąga się również na tworzenie epitetów. Jednym z rodzajów metonimi jest synekdocha.

Synekdocha (inaczej pars pro toto) to odmiana metonimii, wyraźnie wskazująca na jakieś zjawisko przez użycie nazwy innego zjawiska, zawierającego to pierwsze lub zawierającego się w pierwszym np. włos mi się zjeżył na głowie (używamy liczby pojedynczej – włos zamiast liczby mnogiej – włosy). synekdocha figura stylist., polegająca na określeniu całości przez część (np. "dziesięć szabel" zamiast "dziesięciu kawalerzystów"), części przez całość (np. "wygrała Polska" zamiast "wygrała drużyna polska"), rodzaju przez gatunek ("armia" zamiast "wojsko"),

gatunku przez rodzaj ("młode stworzenie" zamiast "młoda dziewczyna"), przedmiotu przez materiał, z którego jest wykonany ("płótno historyczne"); (por. metonimia, pars pro toto).

oksymoron antylogia, epitet sprzeczny, zestawienie wyrazów treściowo sprzecznych (jak np.: "pracowite lenistwo", "spiesz się powoli") najprostsza forma paradoksu, będąca zespoleniem dwóch wyrazów o znaczeniach przeciwstawnych i wzajemnie się wykluczających, którym zostaje nadane znaczenie przenośne np. „śpiesz się powoli”, „blask ciemnieje”.

Peryfraza (omówienie, opisanie) – zastąpienie nazwy przedmiotu, czynności, osoby lub cechy bardziej rozbudowanym opisem: charakterystyką, metaforą np.: „gwiazda ognista”- słońce.

Hiperbola (przesadnia) – metafora, w której występują elementy zamierzonej przesady. Polega na wyolbrzymieniu i uintensywnieniu składników obrazu zawartego w przenośni w sposób przekraczający granice prawdopodobieństwa. Hiperbola występuje w metaforach potocznych (np. taczać się ze śmiechu, umierać ze zmęczenia, nieziemska piękność), przede wszystkim jednak w artystycznych, poetyckich. Personifikacja (uosobienie, animizacja, ożywienie) – przedstawienie pojęć abstrakcyjnych, a także zjawisk przyrody, zwierząt, roślin, przedmiotów jako działających postaci ludzkich. Wiąże się z alegoria i apostrofą. Jako podstawa metafory tworzy zwykle rozwinięty obraz poetycki.

Animizacja inaczej ożywienie – literacki środek stylistyczny polegający na nadaniu przedmiotom nieożywionym lub pojęciom abstrakcyjnym cech istot żywych, np. morze ryczy, chmura goni chmurę. Szczególnym przypadkiem animizacji jest antropomorfizacja w odniesieniu do przedmiotów nieożywionych, gdy przypisuje się im cechy wręcz ludzkie.

Symbol-motyw lub zespół motywów występujący w dziele, będący znakiem treści bezpośrednio nie ujawnionych (ma znaczenie głębsze, ukryte, niejasne) i mający sygnalizować ich istnienie dający możliwość rozmaitych interpretacji; jeden z podstawowych środków ekspresji w literaturze. Mający umożliwić sugerowanie tajemniczej i wieloznacznej natury świata. Alegoria- to przedstawienie pojęć oderwanych, przez obraz o znaczeniu przenośnym, jednoznacznie określonym i ustalonym konwencjonalnie. Związana jest z obiegowymi konwencjami i stereotypami myślowymi oraz powszechną wiedzą o zjawiskach (np. lis w potocznym odczuciu kojarzy się z chytrością). Treść alegoryczna utworu nadaje się do jednoznacznego odczytania. Na alegorii opierają się często bajki. Ironia jest to sprzeczność między dosłownym znaczeniem (sformułowania lub całego utworu) a jego znaczeniem właściwym, które nie zostało wyrażone wprost. Ironia – sposób wypowiadania się, oparty na zamierzonej niezgodności, najczęściej przeciwieństwie, dwóch poziomów wypowiedzi: dosłownego i ukrytego, np. w zdaniu Jaka piękna pogoda wypowiedzianym w trakcie ulewy. W klasycznej retoryce ironia stanowi jeden z tropów, jest zaliczana także do podstawowych kategorii w estetyce. ----------------------------------------------------------inwersja, hiperteza, metateza to figura retoryczna polegająca na zmianie kolejności wyrazów pozostających w zależności składniowej lub wtrąceniu do jednolitej grupy składniowej wyrazów nie należących do niej; szyk zdania odbiegający od norm składniowych języka.

Elipsa – figura retoryczna – opuszczenie elementu zdania oczywistego ze względu na kontekst wypowiedzi (elipsa kontekstowa) lub ze względu na sytuację wypowiedzi (elipsa sytuacyjna), który przy odbiorze daje się zrekonstruować. Często występuje w postaci równoważnika zdania. W elipsie kontekstowej opuszcza się element, bądź elementy zdania, ze względu na kontekst wypowiedzi, przy czym bardzo ważny jest powód tego pominięcia.

Powtórzenie, repetitio , figura retoryczna, zabieg stylistyczny polegający na wielokrotnym użyciu tego samego elementu językowego (wyrazu, zespołu wyrazów, wersów lub zwrotek) celem uzyskania rytmizacji, podkreślenia znaczenia, zwiększenia ekspresji. Przykład: "Zieleń, zieleń, coraz więcej zieleni i przestrzeni". Rodzaje powtórzeń: * epifora (powtórzenie na końcu wersu) * anafora (powtórzenie na początku wersu) Paralelizm (z gr. parallēlismós - zestawienie, porównanie; od parállelos - równoległy) – tożsamość lub podobieństwo treściowe (znaczeniowe) lub kompozycyjne kilku analogicznych segmentów utworu literackiego (zdań, wersów, strof, scen, wydarzeń, wątków itp.).

Paralelizm może służyć podkreśleniu podobieństw lub – poprzez ukazanie ich powierzchowności – przeciwstawieniu elementów treści. Innymi słowy paralelizm jest to zjawisko równoległości, ciągłości, analogii pomiędzy grupami wyrazów układającymi się w ciąg. Jeden ze środków stylistycznych i podstawowych mechanizmów uporządkowania danego tekstu literackiego.

ZDANIE PARENTETYCZNE – zdania wtrącone w nawias; nie mieszczą się w wypowiedzi zasadniczej, ale mają istotne znaczenie dla jej ogólnego sensu,]

Anakolut – błąd składniowy zniekształcający budowę zdania, powodujący zanik związku logicznego między jego członami; inaczej jest to wypowiedź zorganizowana pod względem składniowym tak, że jej poszczególne człony kłócą się z porządkiem logicznym zdania i są niepoprawne pod względem gramatycznym. Najczęstszym przypadkiem anakolutu jest wprowadzenie do konstrukcji imiesłowowej zawierającej imiesłów przysłówkowy współczesny innego podmiotu niż w zdaniu głównym (np. jadąc do pracy, padał deszcz; otwierając okno, zatrzasnęły się drzwi; jadąc na rowerze, spadła mi czapka). Zdania anakolutyczne są czasami wprowadzane celowo do utworów literackich, aby stworzyć wrażenie mowy potocznej lub w innych celach artystycznych. Pełni wówczas rolę środka stylistycznego Pytanie retoryczne - figura stylistyczna i retoryczna; pytanie zadane nie dla uzyskania odpowiedzi, lecz w celu skłonienia odbiorcy do przemyśleń na określony temat, podkreślenia wagi problemu; ewentualnie pytanie, na które odpowiedź jest oczywista.

Antyteza (gr. antíthesis - przeciwstawienie, inna nazwa: contrapositum) – figura retoryczna polegająca na zestawieniu dwóch elementów znaczeniowo przeciwstawnych w jedną całość treściową dla uzyskania wyższej ekspresji (np. "gromobicie ciszy", "lepiej z mądrym zgubić, niż z głupim znaleźć"). ----------------------------------------------------------Archaizm - wyraz, konstrukcja składowa lub związek wyrazowy, który wyszedł z użycia. Archaizmy to także wyrazy w formie przestarzałej, które są jeszcze używane, lecz postrzegane jako dawne. Te z kolei nazywamy anachronicznymi.

Barbaryzm (z gr. barbarismós, od bárbaros - barbarzyńca, cudzoziemiec) - element (wyraz lub zwrot) lub forma (forma fleksyjna, konstrukcja składniowa) przeniesiony do wypowiedzi z języka obcego (zapożyczenie). W literaturze chwyt stylistyczny służący podkreśleniu kunsztowności wypowiedzi (zwłaszcza makaronizmy w literaturze barokowej), wywołaniu efektów humorystycznych lub językowej charakterystyce postaci

Prozaizm – wprowadzony do wypowiedzi poetyckiej element (najczęściej leksykalny) pochodzący spoza wykształconego w danym momencie historycznym systemu (-) języka poetyckiego, przynależny np. do języka potocznego czy któregokolwiek ze stylów funkcjonalnych.

Slang także język specjalny, argot, wiech, gwara środowiskowa - swoista odmiana potocznego języka ogólnonarodowego oparta na odrębności środowiskowej. Odróżnia się tym od dialektu i gwary, wyodrębnionych terytorialnie. W przeciwieństwie do gwar i dialektów, różni się od języka ogólnego leksyką, frazeologią i zmianami znaczeń słownictwa ogólnego, nie gramatyką.

Prowincjonalizm (łac. provincialis = dotyczący prowincji) 1. Język występujący na danym obszarze, nie mający swojego odniesienia do języka ogólnoliterackiego. ---------------------------------------------------------------Aluzja (łac. allusio) - w literaturze i retoryce: napomnienie, zawołanie, nawiązanie do czegoś, kogoś; przywołanie nie wprost danej sprawy, z reguły łatwe do rozszyfrowania przez odbiorcę wypowiedzi.

Cytat (łac. citatio, niem. Zitat) – dosłowne przytoczenie czyichś słów. Cytat w literaturze jest formą ekspresji artystycznej. Może mieć charakter jawny, w postaci wyraźnie wyróżnionego tekstu, lub niejawny, stanowiąc rodzaj aluzji. Pastisz (z wł. pasticcio - pasztet) – odmiana stylizacji, utwór naśladujący istotne cechy jakiegoś dzieła lub stylu, zagęszczający je i uwydatniający. Uprawiany bywa w celach żartobliwych lub jako forma krytyki stylu, maniery danego pisarza. Może być punktem wyjścia do parodii. Parafraza – swobodna przeróbka tekstu, która rozwija i modyfikuje treść oryginału, zachowując jednak jego zasadniczy sens. Parodia to odmiana parafrazy, która spełnia funkcję humorystyczną (rodzaj zabawy literackiej), bądź satyryczną (używana jako element polemiki).

Stylizacja – przejaw intertekstualności, celowe naśladowanie w wypowiedzi będącej realizacją danego stylu, wybranych cech stylu innego, wyraźnie odcinającego się, dającego rozpoznać jako cudzy i zewnętrzny. Styl ten jest tzw. wzorcem stylizacyjnym....