Socjologia-notatki PDF

Preview

Summary

notatki do egzaminu...

Description

SOCJOLOGIA

● Socjologiczne pojęcie kultury według Durkheima i Mertona Socjologowie analizują społeczeństwo z perspektywy kulturowej. Wymiar kulturowy społeczeństwa obejmuje analizę: kultury masowej, środków masowego przekazu, sztukę, religię, moralność, zaufanie, modę, stereotypy, styl życia i wiele innych aspektów. Ogromne zróżnicowanie sposobów życia ludzi w różnych epokach, ale i współcześnie oraz odmienność kulturowa wywierają wpływ na funkcjonowanie grup społecznych, organizacji i instytucji. Z perspektywy jednostki inni ludzie przyczyniają się do ograniczenia swobody, pozbawiają jednostkę części jej wolności i zmuszają do podporządkowania się wobec społecznych oczekiwań. Francuski socjolog Emile Durkheim (1858-1917) nazwał te czynniki zewnętrzne wobec jednostki faktami społecznymi : "Faktem społecznym jest wszelki sposób postępowania, utrwalony lub nie, zdolny do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu; albo inaczej :taki, który jest w danym społeczeństwie powszechny, mający jednak własną egzystencję, niezależną od jego jednostkowych manifestacji". Fakty społeczne stanowiły szczególne przejawy rzeczywistości społecznej, pojawiały się w przestrzeni międzyludzkiej, były generowane przez zbiorowości ludzkie, stanowiły rzeczywistość odrębną od przeżyć psychicznych jednostki. Fakty społeczne:  były wspólne dla całej zbiorowości  podzielane przez jej członków  wytwarzane przez zbiorowość  były zewnętrzne wobec każdego członka zbiorowości  wywierały wpływ na zachowanie i myślenie wszystkich członków zbiorowości, tworząc swoistą, uogólnioną presję, nakazując jedno, a zakazując drugiego Przykładami faktów społecznych były dla Durkheima religia, moralność, obyczaje, prawo itp. Durkheim wprowadził do socjologii także pojęcie anomii. Nie jest przy tym jasne – wbrew spotykanym czasem w literaturze przedmiotu opiniom – czy Durkheim rzeczywiście jest twórcą socjologicznego pojęcia anomii. Już za jego życia także inni socjolodzy i filozofowie używali tego

terminu w odniesieniu do rozbicia tradycyjnych norm i wartości społecznych i rodzinnych w XIX wieku. Anomia – dezintegracja społeczna, stan w którym ludzie (jednostki i całe grupy społeczne) nie przestrzegają przyjętych w danej społeczności norm, które regulują jej działanie; chaos aksjologiczny wywołany zmianami społecznymi. Występuje także na poziomie jednostki, w życiu psychicznym – przejawia się jako poczucie braku sensu życia i bezcelowości podejmowania działań społecznych. Tak w odniesieniu do społeczeństwa, jak i w odniesieniu do jednostek, stanowi rodzaj alienacji. W socjologii współczesnej stan anomii rozpatrywany jest zwłaszcza w związku z zachowaniami patologicznymi i kryminalnymi, których jest źródłem. Durkheim i inni socjolodzy obserwowali szybkie przekształcenie się społeczeństw Europy Zachodniej z rolniczych społeczeństw wiejskich w społeczeństwa przemysłowe. Anomia w ujęciu Durkheima opisuje stan społeczeństwa rozumianego jako system, nie stan jednostek – choć jednostki są nią oczywiście bezpośrednio dotknięte. Pojęcie anomii pojawia się także w późniejszej myśli socjologicznej – z reguły rozszerzone o elementy osiągnięć psychologii społecznej, np. u Roberta K. Mertona. Émile Durkheim- wprowadza pojęcie anomii opierając się na analizie społeczności tradycyjnych. Życie w społeczności wiejskiej, oparte w sensie gospodarczym na rolnictwie, a przez to związane silnie z “rytmem natury”, wykształciło bardzo trwałe, sztywne i spójne normy rządzące codziennym życiem jednostek – normy te określały wzorce zachowania, oczekiwania społeczne wobec jednostek i ich zobowiązania społeczne. Społeczeństwa tradycyjne cechuje solidarność mechaniczna. Świadomość indywidualna nie oddziela się w nich w pełni (nie indywiduje się) od świadomości kolektywnej, a podstawowe jednostki życia społecznego, takie jak rodzina czy wioska, zaspokajają wszystkie wyższe i niższe potrzeby jednostek. Podporządkowanie jednostki wynika z więzów tradycji, a także z nacisków opinii publicznej. Rozwój kapitalizmu, powstanie społeczeństw uprzemysłowionych, podział pracy, wzrost specjalizacji i masowe migracje ze wsi do miast sprawiły, że solidarność mechaniczna przestała być wystarczająca dla kształtowania norm życia społecznego. Wykształciła się w nich jednak nowa zasada normotwórcza, solidarność organiczna, funkcjonująca równie dobrze, jak solidarność organiczna. Opiera się ona przede wszystkim na podziale pracy, więzi społeczne bazują tu na wzajemnej wymianie usług i świadczeń, nie na tradycji czy konformizmie. Mimo że solidarność organiczna sprawdza się dobrze jako zasada kształtowania norm społecznych, jej pełne wykształcenie się wymaga czasu, istnieje więc okres przejściowy między dwoma typami

solidarności. W okresie tym występuje niespójność systemu aksjonormatywnego, subiektywna i obiektywna dezorganizacja życia społecznego – jest to właśnie okres anomii. Anomia jest jednak zawsze zjawiskiem przejściowym, nie jest też nigdy całkowitym brakiem norm społecznych, ale raczej relatywnym brakiem norm. Anomia określana jest w relacji do tradycyjnych społeczeństw wiejskich, w porównaniu z którymi duże miasta ery industrialnej cechują się mniej uporządkowanymi wzorcami życia społecznego. Uwolnienie się od norm tradycyjnych nie stanowiło według Durkheima rodzaju wyzwolenia jednostek, nie miało charakteru “emancypacyjnego”. Stan anomii społecznej polega na tym, że jednostki nie wiedzą, czego oczekiwać i jak się zachowywać. Problemy społeczne, które Durkheim obserwował osobiście w Europie wczesnoprzemysłowej, wiązały się według niego w dużym stopniu właśnie z anomicznym rozkładem norm społecznych. W klasycznej pracy Samobójstwo. Studium z socjologii (Le suicide. Étude de sociologie) z 1897 roku Durkheim wyróżnia cztery typy samobójstw – samobójstwo altruistyczne (wchłonięcie jednostki przez grupę – jednostka poświęca swoje życie dla dobra grupy), samobójstwo egoistyczne (odosobnienie jednostki od grupy), samobójstwo fatalistyczne i samobójstwo anomiczne (anomijne). Wielkość zjawiska samobójstwa zależy od cech grupy, do której przynależy samobójca. Właśnie samobójstwo anomiczne wiąże się przy tym najsilniej z problemami społecznymi Europy współczesnej Durkheimowi. Samobójstwa tego typu pojawiają się, gdy system norm i wartości przyjmowany przez społeczeństwo przestaje mieć znaczenie dla jednostki, przestają dawać jej wsparcie – zwłaszcza na skutek kryzysów gospodarczych i społecznych oraz przewrotów politycznych. Sytuacja taka wiąże się z subiektywnym poczuciem izolacji, zniechęcenia, dezintegracji życia.

Koncepcja anomii, którą przedstawia Robert Merton, stanowi w wielu aspektach unowocześnienie koncepcji Durkheima. Robert K. Merton analizuje pojęcie anomii przede wszystkim w pracy Teoria socjologiczna i struktura społeczna (Social Theory and Social Structure) z 1949 roku. W myśli socjologicznej Mertona anomia ma przede wszystkim wymiary socjopsychologiczny. Termin ten wyraża stany braku satysfakcji jednostki ze stanu struktury społecznej. Teoria Mertona stała się także ważną podstawą teoretyczną kryminologii XX-wiecznej. Merton wyróżnia przy tym dwa główne typy anomii, są to anomia deprywacji i anomia sukcesu. Szybka zmiana może rodzić anomię, która nie zawsze jednak jest regresem, czasem jest także gwałtownym postępem. W sumie jednak teoria anomii Mertona jest przede wszystkim teorią zachowań dewiacyjnych.

Merton używa pojęcia anomii przede wszystkim w kategoriach oddziaływania struktury społecznej na jednostki. Jeśli w społeczeństwie istnieje systematyczna niezgodność pomiędzy celami, do których aspirują jednostki, a środkami, których dostarcza im społeczeństwo do realizacji tych celów – społeczeństwo znajduje się w stanie anomii. Tak dla Durkheima, jak i dla Mertona zawiedzione aspiracje jednostek były jednym z najważniejszych czynników wpływających na łamanie norm społecznych i powstawanie dewiacji społecznej – różne jest jednak u nich rozumienie źródeł aspiracji. Durkheim przyjmował założenie, że już do samej natury jednostki przynależą potrzeby i pragnienia, których nie da się zaspokoić, źródło aspiracji jest czymś pozaspołecznym, naturalnym i psychologicznym. Według Mertona ambicje jednostkowe nie pochodzą natomiast z “natury ludzkiej”, ale kształtowane są przez konwencje społeczne, standardy życia uznawane za właściwe w danym społeczeństwie. Koncepcja anomii Mertona określa samo społeczeństwo jako czynnik definiujący tak cele jednostek, które uważa się za normatywne, jak i właściwość środków prowadzących do tych celów. Celem nie jest w koncepcji Mertona jedynie podniesienie statusu materialnego jednostek, choć jest to element najbardziej eksponowany. Społeczeństwo często wymaga od ludzi, by mieli wielkie oczekiwania (np. “amerykański sen”), nie daje im jednak wystarczających możliwości (ekonomicznych, edukacyjnych, zawodowych) realizacji tych oczekiwań. Merton definiuje anomię właśnie jako rozbieżność celów i powszechnie dostępnych środków, których społeczeństwo dostarcza do ich realizacji. W związku z tak definiowaną anomią jednostka staje przed wyborem. Może wybrać rezygnację z osiągnięcia celów, które stawia przed nią społeczeństwo, a więc zrezygnować z “dobrego życia”, albo dążyć do tych celów za pomocą środków uznawanych przez to samo społeczeństwo za niewłaściwe czy pozaprawne. Merton wyróżnia pięć dróg (typów adaptacji społecznej, rodzajów przystosowania indywidualnego), którymi może podążać jednostka dotknięta anomią, są to konformizm, innowacja, rytualizm, wycofanie się i bunt.

Konformizm- oznacza stosowanie przez jednostkę jedynie środków kulturowo i społecznie usankcjonowanych, legalnych – postawa ta dominuje wśród tych grup społecznych, które dysponują przynajmniej niektórymi rzeczywistymi środkami do realizacji celów. Innowacja- oznacza akceptowanie stawianych przez społeczeństwo celów przy jednoczesnym odrzuceniu dominującego rozumienia legalności środków. Postawa taka prowadzi często do

zachowań przestępczych, przyjmują ją najczęściej osoby, które mają nikłe szanse realizacji celów społecznych w inny sposób. Rytualizm- polega na akceptacji przez jednostkę tylko środków legalnych przy świadomości, że osiągnięcie wyższej pozycji społecznej nie jest za ich pomocą możliwe. Wiąże się więc z aspiracji – rezygnacja taka nie jest jednak źródłem frustracji, normatywna akceptowalność środków traktowana jest bowiem jako wartość samoistna. Wycofanie się- polega na rezygnacji i z używania środków uznawanych za właściwe, i z osiągania celów stawianych przez społeczeństwo – jest to więc postawa rezygnacyjna, postawa nieuczestniczenia w działaniach społecznych. Bunt- to odrzucenie celów, które społeczeństwo uznaje za właściwe i postawienie sobie przez jednostkę celów, które uznaje za wyższe. Bunt to zazwyczaj postawa aktywistyczna, dążenie do zmiany panujących stosunków społecznych. Wielu socjologów operujących pojęciem anomii w sensie zaprezentowanym przez Mertona uważa, że wszystkie społeczności cywilizacji zachodniej są w jakimś stopniu dotknięte anomią, przejawiającą się przede wszystkim jako wykluczenie i nierówność społeczna, brak równych szans. W socjologii wyróżniamy za Antoniną Kłoskowską trzy dziedziny kultury: -kulturę bytu (materialną) -kulturę społeczną, odnoszącą się do relacji społecznych -kulturę symboliczną (sztuka, prawo, religia itp. Typy wartości za Stanisławem Ossowskim: uznawane (jednostka wie, że powinna je cenić), odczuwane (głęboko wchłonięte i zinternalizowane), realizowane (realizowane w praktyce życia codziennego). Etnocentryzm- przekonanie o wyższości kultury własnej grupy i traktowanie jej jako miary dla innych kultur Relatywizm kulturowy- przekonanie, że wszystkie kultury są równe, nie można ich mierzyć i oceniać jedną miarą, lecz należy poznać znaczenie i praktyki badanej kultury, aby ją właściwie ocenić

Podstawy socjologii Analizę każdego społeczeństwa powinno się zaczynać od przedstawienia kształtu struktury społecznej, ponieważ na niej opiera się funkcjonowanie instytucji, organizacji i zachowania jednostek. Struktura społeczna jest – najkrócej mówiąc – układem: obejmuje on wszystkie możliwe zależności i rodzaje stosunków, zaczynając od rodzin. Nakładają się one na siebie, tworząc złożoną całość, którą można empirycznie odtworzyć, chociaż jej gołym okiem nie widać. W cywilizacji zachodniej podstawowymi elementami struktury społecznej są kategorie określane mianem klas, warstw i grup zawodowych. Stratyfikacja społeczna, uwarstwienie społeczne- zróżnicowanie społeczne rozpatrywane pod kątem istnienia w społeczeństwie usytuowanych hierarchicznie kategorii ludzi (warstw), wyróżniających się pod jakimś ważnym względem (np. dochodu, bogactwa, władzy, prestiżu, poziomu konsumpcji). Najczęściej wyróżnia się (za Maksem Weberem) 3 podstawowe kryteria stratyfikacji społecznej: -położenie materialne (klasowe), -pozycję społeczną (status społeczny) -władzę. Jednostki należące do różnych warstw mają nierówne szanse życiowe, niejednakowy styl życia, najczęściej także odmienne orientacje, normy oraz inaczej postrzegają swe położenie społeczne na tle innych warstw. Stratyfikacja społeczna- jest zinstytucjonalizowaną formą nierówności, tzn. funkcjonuje w postaci trwałego układu stosunków wyższości–niższości, regulowanego przez prawidłowości społeczną, które decydują, jacy ludzie sytuują się w określonych warstwach i na podstawie jakich mechanizmów. Kształt stratyfikacji społecznej jest systemem utrwalonym w świadomości społecznej, nie wszyscy ją akceptują, ale na ogół większość ludzi traktuje ją jako coś naturalnego, z czym należy się pogodzić, ponieważ być musi. Stratyfikacja społeczna w różnych krajach różni się stopniem otwartości; w systemach „zamkniętych”, takich jak średniowieczne, społeczeństwa stanowe, przynależność do określonych warstw była dziedziczna, istniały bariery prawne zamykające możliwości awansu; system ten opierał się na mechanizmach przypisania do określonych pozycji i ról społecznych. Innym przykładem jest hinduskie społeczeństwo kastowe, gdzie system społeczny ukształtowany jeszcze w starożytnych Indiach sankcjonuje podział społeczeństwa na liczne zamknięte grupy (kasty) strzegące swej tradycyjnej odrębności. Przynależność do kasty jest dziedziczna i nie można jej zmienić, gdyż każda kasta zajmuje określoną pozycję w hierarchii społecznej i czerpie z tego określone przywileje, które dodatkowo są określone i zatwierdzone przepisami prawnymi i religijnymi. Każda kasta broni interesów swoich członków i walczy o lepszą pozycję w hierarchii. Natomiast w systemach „otwartych”, zwanych też merytokratycznymi charakterystycznych dla współcz. społeczeństw rynkowych, dominującym mechanizmem obsadzania pozycji społ. jest zasada osiągnięć, tzn. pozycja zaw. jednostek, ich dochody i in. dobra zależą w większym stopniu od ich zdolności, poziomu kwalifikacji i ponoszonych nakładów, czego wymiernym wskaźnikiem jest wysoka ruchliwość społeczna.

Klasa społeczna-Klasami społecznymi nazywamy grupy podstawowe istniejące w społeczeństwie. Klasy społeczne różnią się między sobą rolą i pozycją ekonomiczną w społeczeństwie. Są to grupy o charakterze ekonomicznym. Różne koncepcje klas społecznych opierają się na wspólnych założeniach teoretycznych: - klasy traktowane jako podstawowe grupy w strukturze społecznej są następstwem podziałów ekonomicznych społeczeństwa: własności, pracy i dóbr; - klasy są grupami o charakterze ekonomicznym; - podział klasowy dotyczy pozycji społecznych generujących system przywilejów i upośledzeń nie wyznaczonych przez kryteria biologiczne; - przynależność do klasy społecznej to źródło wspólnoty interesów klasowych; - przeciwstawne położenie klas biegunowych to źródło konfliktów między nimi.

Według Karola Marksa- w społeczeństwie kapitalistycznym występuje, obiektywna sprzeczność interesów dwóch klas podstawowych, czyli kapitalistów, zwanych burżuazją i robotników, czyli proletariatu. Stosunki podziału wartości wytworzonej przez kapitalistę w formie zysku i robotnika w formie płacy, nacechowane są sprzecznościami strukturalnymi. Powiększenie jednej części może się dokonywać jedynie przez zmniejszenie drugiej. W konsekwencji sprzeczności te prowadzą do walki klas, którą Karol Marks określał jako walkę między kapitałem a pracą. Max Weber- posługiwał się pojęciem klas społecznych opartych na kryteriach ekonomicznych. Zwracał on uwagę na wielowymiarowy charakter struktury społecznej. Wyróżniał w społeczeństwie trzy typy układu: - ekonomiczny; - społeczny; - polityczny. Klasy są podmiotami ładu ekonomicznego- Posiadanie lub nieposiadanie dóbr i dochodu to podstawowe kategorie położenia klasowego. Według Maxa Webera struktura klasowa to układ nierówności i dystansów, kształtujący się na bazie posiadania środków produkcji, kapitału finansowego i specjalistycznych kwalifikacji zawodowych. Ład społeczny- to natomiast sposób, w jaki w danej zbiorowości rozdziela się godność społeczną między typowe grupy w niej uczestniczące. Wspólnoty, które skupiają ludzi o podobnym stylu życia oraz poważane i otoczone szacunkiem społecznym nazywane stanami są podmiotami ładu społecznego. Posiadanie lub nieposiadanie godności to podstawowe kategorie położenia stanowego. Według Maxa Webera trzecim wymiarem struktury społecznej jest ład polityczny, która objawia się w udziale we władzy. Podmiotami ładu politycznego są partie, które stanowią zrzeszenia o charakterze celowym i są nastawione na zapewnienie swym członkom wpływów na istniejący aparat władzy. Obecnie w socjologii przyjmuje się podział na klasy: niższą, średnią i wyższą. Z badań wynika, że przynależność klasowa oddziałuje na wysokość standardu materialnego, dochodów, stan zdrowia, różnicuje wybory konsumpcyjne, styl życia i systemy wartości. Podziały

klasowe odtwarzają się na podstawie dziedziczenia pozycji rodziców. Przykładowo więc w Polsce dzieci robotników i rolników mają cztery razy mniej szans przechodzenia na wyższe uczelnie w porównaniu z synami i córkami inteligencji (wyższych klas średnich). Klasa średnia-Współcześnie socjologowie ujmują klasę średnią jako wielosegmentową zbiorowość. Jest ona wewnętrznie zróżnicowana, składa się z odrębnych grup społecznozawodowych. Wyróżnia się starą i nową klasę średnią. Stara klasa średnia to grupa właścicieli małych i średnich przedsiębiorstw, rzemieślników, właścicieli sklepów, zakładów usługowych oraz osoby wolnych zawodów. Do nowej klasy średniej zaliczani są przede wszystkim pracownicy umysłowi oraz kadry kierownicze średniego i niskiego szczebla. Warto podkreślić, że grupy ludzi, którzy zajmują najwyższe pozycje na skali stratyfikacji społecznej tworzą elity według kryterium wykształcenia, kultury, majątku, władzy, prestiżu. Wartości wyznawane przez klasę średnią: etos wykształcenia, potrzeba osiągnięć, czyli ambicja, duch rywalizacji, wyznaczanie ambitnych celów. Elitarność-to urodzenie się z wyższą pozycją, bez wkładu własnego, bez podjęcia wysiłku. Poza tym, w kwestii funkcjonalnych relacji z innymi klasami, klasa średnia pełni rolę łagodzącą – stymuluje ewentualne napięcia między górą a dołem, między elitami i wykluczonymi. Im większa klasa średnia, tym bardziej stabilne społeczeństwo. Stabilizuje, bo samej jej na tym zależy. Wytwarza również największy popyt – elity jej nie zastąpią, gdyż zorientowane są jedynie na dobra luksusowe. Klasa wyższa-żeby być w klasie wyższej, trzeba mieć bogactwo oddzielone dużym dystansem od osiąganego w klasie średniej oraz kilkanaście bądź kilkadziesiąt razy większe zasoby materialne. Wyższa klasa średnia jest w miarę dobrze lokalizowana przez listę 500. najbogatszych Polaków. Bogactwo klasy wyższej musi być uznane przez resztę społeczeństwa. Do tego dochodzi także aspekt świadomościowy – zasługują na to, żeby ich nazywać klasą wyższą. Ponadto członkowie klasy wyższej się znają, jest ich niewielu, więc nie ma z tym większego problemu. Łączą ich więzi, nie tylko biznesowe, pobierają się między sobą, utrzymują stosunki towarzyskie, zachowują ekskluzywność. Zasadnicza różnica polega na tym, że klasa średnia z definicji charakteryzuje się otwartością, wejście do niej dokonuje się poprzez osiągnięcie sukcesu, czyli poprzez własny wysiłek. Klasa wyższa jest z reguły zamknięta, blokuje dostęp do samej siebie. Klasa wyższa to ludzie bardzo zamożni, bogaci, częściowo właściciele ziemscy, jak kiedyś arystokracja, których wyższość jest akceptowana przez ogół...