Sytuacja-prawna-chłopów-w-zaborze-rosyjskim,-pruskim-i-austriackim-Proces-uwłaszczenia-w-XIX-wieku PDF

Preview

Summary

Sytuacja prawna chłopów w zaborze rosyjskim, pruskim i austriackim. Proces uwłaszczenia w XIX-wieku...

Description

Strona 1 z 11 Oktawia Pudlicka PJD1F Temat: Sytuacja prawna chłopów w zaborze rosyjskim, pruskim i austriackim. Proces uwłaszczenia w XIX wieku.

Na samym początku pracy wyjaśnię zagadnienia, które bedą uwzględnione w dalszej części referatu. Uwłaszczenie chłopów - to nadanie chłopom na własność ziemi, którą dotychczas dzierżawili. W ten sposób odchodzono w XIX w. od gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. Uwłaszczenie było niezbędnym warunkiem wkroczenia na drogę rozwoju kapitalistycznego, uwalniało bowiem chłopów od poddaństwa, przywiązania do ziemi, sądownictwa dominalnego i pozwalało zasilić rozwijające się miasta oraz przemysł. Ponadto oznaczało modernizację i unowocześnianie samego rolnictwa. Uwłaszczenie na ziemiach Polskich zaczęło się od 1807 roku w zaborze pruski, następnie w 1848 roku w zaborze austriackim, a w zaborze rosyjskim od 1861 roku. Chłopi - warstwa społeczna żyjąca na wsi, zajmująca się rolą wraz z rodziną. Utrzymywali się głównie z rolnictwa. Uwłaszczenie za odszkodowaniem - możliwość wykupu użytkowanej ziemi po cenach rynkowych. Uwłaszczenie bez odszkodowania - nadanie chłopom użytkowanej ziemi bez opłat, odszkodowanie dla właściciela za tą ziemię pokrywało państwa. Feudalizm - stosunki zależności pomiędzy panem a uzależnionym od niego poddanym. Nazwa feudalizm pochodzi od łacińskiego słowa feudum, oznaczającego pierwotnie zapłatę za wyświadczone dobrodziejstwa, z czasem zaś zespół dóbr ziemskich nadawanych przez właściciela w użytkowanie uzależnionej od niego osobie. Był to ustrój społeczno-polityczny oparty na hierarchicznych stosunkach. Poddaństwo - zależność osobista chłopa od właściciela ziemi. Trwało od XII do XIX wieku. Pańszczyzna - przymusowa praca i posługi chłopa na rzecz pana feudalnego w zamian za użytkowanie gospodarstwa, obejmowała przede wszystkim pracę na roli. Jeden z przejawów poddaństwa chłopów. W Galicji pańszczyznę zniesiono w 1848 roku, na ziemiach zaboru pruskiego stopniowo w latach 1811–50, ostatecznie zlikwidował ją w 1864 roku rosyjski dekret uwłaszczeniowy. Kapitalizm - system społeczno-gospodarczy oparty na własności prywatnej, wolności osobistej i swobodzie zawierania umów. Pojęcie kapitalizmu upowszechniło się w drugiej połowie XIX w. Rugowanie chłopów - usuwanie chłopów z ziemi przez nich zajmowanych. Ukaz carski - nazwa aktu prawnego wydawanego przez cara Rosji. Serwituty - dawne prawo do korzystania z gruntów folwarcznych i chłopskich, przysługujące chłopom Folwark - w dawnej Polsce duże gospodarstwo rolne lub rolno-hodowlane, produkujące głównie na zbyt. Czynsz - systemie gospodarki feudalnej świadczenie składane głównie przez chłopów w pieniądzu lub produktach właścicielom gruntów za ich użytkowanie

Strona 2 z 11 Moja praca obejmie wiek XIX, w którym opiszę sytuację prawną chłopów w zaborze rosyjskim, pruskim austriackim. Wyzysk poddanych trwał od dziesiątków lat. Poddaństwo osobiste chłopów, które przywiązywało ich do ziemi i miejsca zamieszkania. Nie mogli posyłać własnych dzieci do miasta na naukę zawodu oraz musiały przejść służbę na dworze. Chłopi musieli płacić za korzystanie np: z młyna, browaru czy piekarni, które stały na terenie własności pana. Pan feudalny mógł sprzedać lub wydzierżawić chłopa. Chłop nie posiadał życia prywatnego właściciel ziemski ingerował w takie rzeczy jak: w jakim wieku chłop może zawrzeć akt małżeństwa czy też nie zgodzić się na prace u innego pana. Sytuacja chłopa była wyjątkowo ciężka. Musiał oddawać do 50% swojego dochodu z gruntu czy robocizny. Płacił wysokie podatki. Wielodzietne rodzinny chłopskie z trudem wyciągały z gospodarstw środki konieczne do przeżycia. Panoszył się głód. Gdy zachodnia część kontynentu Europy likwidowała feudalizm i pańszczyznę to na ziemiach polskich sytuacja się nie zmieniała. Okres XIX wieku przyniósł poprawę położenia polskich chłopów. Po rozbiorach Polski został podpisany dekret grudniowy 21 grudnia 1807 r., który obejmował regulację prawną chłopów jako użytkowników ziemi. Znosił on feudalizm na ziemiach polskich co dało chłopom wolność osobistą. Jednakże sytuacja chłopów w każdy rozbiorze była zróżnicowana. Dla całej polskiej wsi, kryzys feudalizmu przynosił w początkowym stadium pogorszenie się warunków bytu. W systemie poddaństwa chłop zdany był na łaskę pana. Chłop w Królestwie i zaborze pruskim był osobiście wolny, a w Galicji zapewnioną miał opiekę państwa. Wolność osobista i ingerencja urzędnicza nie zabezpieczały znacznej większości chłopów przed nurtem raptownych przemian, które zazwyczaj były niekorzystne dla wieśniaków.

Najszybciej przekazywanie ziemi chłopom odbywało się w zaborze pruskim, gdzie nazywano to tzw. pruską drogą do kapitalizmu. Przebieg tych reform trwał prawie 50 lat. Załamanie się monarchii pruskiej pod Jeną przyśpieszyło wprowadzanie reform społecznych. Fryderyk Wilhelm wydał 9 października 1807 r. edykt o zniesieniu poddaństwa w Prusach. Wszedł w życie po trzech latach, niestety nie uchylał pańszczyzny, a nawet uprawniał rugowanie chłopów z ziemi przez szlachtę. Wraz z tymi wydarzeniami podniosła się nowa fala chłopskich zaburzeń, która osiągnęła swój punkt kulminacyjny w 1811 r. Głównie była to część Górnego Śląska. W 1811 r. ukazał się edykt regulacyjny dla całego państwa pruskiego. „Regulacja” umożliwiała większości chłopów z dóbr prywatnych nabycie własności i pozbycie się pańszczyzny. Za usamodzielnienie się chłop musiał zapłacić, oddając panu trzecią część swojego gruntu, albo nawet połowę, jeśli nie miał takich uprawnień. W tym ostatnim wypadku znalazła się większość chłopów narodowości polskiej. Dziedzic nawet po regulacji zatrzymywał w swoim ręku sądownictwo dominialne i wiele innych uprawnień, jak prawo propinacji,

Strona 3 z 11 polowania na gruntach chłopskich oraz do dobywania niektórych kopalin. Chciano także zlikwidować powinności feudalne, obciążające osadników nie należących do kategorii poddanych, jak dzierżawców wieczystych czy mieszczan-rolników. Regulacja nie przerwała zależności chłopa od pana, a likwidacja pańszczyzny nakazywała odkupić utratą dużej części ziemi. Chciano także likwidacji powinności feudalnych, które obciążały osadników nienależących formalnie do kategorii poddanych, jak i dzierżawców wieczystych czy mieszczan-rolników. Pruskie reformy z lat 1807 do 1811 r. nie objęły terenów, które wchodziły wówczas w skład Księstwa Warszawskiego. Po kongresie wiedeńskim zachodnia część Księstwa przypadła z powrotem Prusom. Od razu zapowiedziano rozciągnięcie na ten obszar pruskiego ustawodawstwa agrarnego. Właściciele ziemscy broniąc się przed utratą gruntów, zaczęli usuwać chłopów z ziemi, dopiero w 1819 r. rząd zakazał rugowań chłopskich. Ustawa regulacyjna dla Księstwa Poznańskiego ukazały się w 1823 r. Pruska reforma uwłaszczeniowa likwidowała wsi w stosunki feudalne, uznane za przeżyte w drodze zarządzeń odgórnych. Rząd przeprowadzał też reformę etapami, tak aby poszczególni ziemianie mogli się do niej dołączyć w dogodnej dla siebie chwili. Nawet po przeprowadzeniu regulacji dwór miał prawo zastrzec sobie pewne niewielkie ilości pańszczyzny. Lenin określił to jako pruską drogę rozwoju kapitalizmu w rolnictwie. Jej następstwem był podział gruntów pomiędzy wielką własnością folwarczną i drobną własnością chłopską. Społeczność wiejska dzieliła się na dwie warstwy: niewielką grupę samodzielnych, zamożnych gospodarzy oraz na rzeszę skazaną na stopniową proletaryzację. Uwłaszczenie sprzyjało wielkim właścicielom oraz bogatym chłopom ponieważ otrzymali duże odszkodowania i kupowali własne folwarki. Powstały na skutek reform silne, duże i samowystarczalne gospodarstwa chłopskie. Część chłopów zasiliła szeregi robotników. Z upływem czasu zaczęto stosować płodozmian i nawozy mineralne. Chłopi oraz rolnicy zaczęli kupować maszyny rolnicze, które wykorzystywali do uprawy swojej ziemi. W tym zaborze najlepiej rozwijał się przemysł. Głównymi ośrodkami przemysłowymi były: Górny Śląsk, Pomorze i Wielkopolska ponieważ były obszarami rolniczymi. W okręgu Górnośląskim rozwijał się przemysł: wydobywczy oraz hutniczy. W górnictwie zaczęto wykorzystywać nowe techniki wydobycia węgla takie jak : młoty pneumatyczne i dynamit , co skutkowało wzrostem wydobycia tego surowca. Na Pomorzu i w Wielkopolsce rozwinął się przemysł spożywczy m.in. gorzelnictwo, młynarstwo, cukiernictwo oraz przemysł maszynowy m.in. fabryki maszyn rolniczych w Poznaniu, Grudziądzu, Tczewie, Szczecinie. Wielkopolska była nazywana spichlerzem Niemiec

Zaborze austriackim sprawa uwłaszczenia chłopów wyglądała nieco inaczej. Do połowy XIX wieku była krajem największego zastoju. Najważniejsza zmianą dla Galicji była Wiosna Ludów. To ona w 1848 roku zniosła pańszczyznę oraz rozpoczęła proces uwłaszczeniowy chłopów. Po wybuchu rewolucji ujawniły się duże

Strona 4 z 11 siły społeczne, które zmusiły rząd do podjęcia sprawy uwłaszczeniowej. Jedną z nich była oddolna akcja chłopska, która polegała na samorzutnym zaprzestaniu pełnienia powinności poddańczych i nieuznawaniu dotychczasowych publiczno-prawnych funkcji ziemianina. Drugą była polska propaganda narodowa znoszenia pańszczyzny przez szlachtę, czemu władze austriackie się sprzeciwiały. 17 kwietnia 1848 roku ukazał się patent cesarski o zniesieniu pańszczyzny. Patent ten był ogłoszony bez wcześniejszego uzgodnienia z rządem. Rząd nie był zadowolony z takiego obrotu spraw, ponieważ chciał aby ten proces był wdrażany stopniowo. Najpierw chcieli zredukować wymiar pańszczyzny od 1 lipiec 1848 roku, następnie zlikwidować połowę zredukowanych powinności z dniem 1 listopada 1848 roku, a cała resztę znieść 1 stycznia 1849 roku. Natomiast gubernator Stadion zniósł całość świadczeń chłopskich 15 maja 1848 roku. Patent z 17 kwietnia 1848 roku zniósł w Galicji z dniem 15 maja stosunek poddańczy wraz z wszelkimi powinnościami. Utrzymał służebności, przysługujące chłopom na gruntach dworskich, wprowadził także zasadę wynagrodzeń za nie, w proporcji do dotychczasowych poddańczych świadczeń chłopskich na rzecz dworu. Ziemianom przyznano odszkodowanie za utracone prawa, zaliczył 1/3 odszkodowania za ich dotychczasowe powinności wobec chłopów. Patent zaliczał także poczet wartości wprowadzonym tym aktem opłat za służebności, reszta zaś miała być wypłacana przez państwo. Patent uwłaszczeniowy stanowi ulegalizowanie samorzutnej likwidacji stosunków feudalnych w rolnictwie galicyjskim, lecz nie stał się on podstawą prawnego utwierdzenia tej likwidacji i rozwiązania dotychczasowych wzajemnych praw i obowiązków chłopa. Sprawa uwłaszczeniowa weszła w zakres prac ustawodawczych po zwołaniu konstytuanty austriackiej. Były to sprawy dotyczącej: wyliczeń znoszonych praw szlacheckich i obowiązków chłopskich, odszkodowania, sądownictwa i administracji wsi, proklamacji do ludności wiejskiej. 7 września 1848 roku wyszła ostateczna uchwała konstytuanty, która regulowała te zagadnienia jedynie ogólnie, odsyłając do późniejszych ustaw. Dla realizacji tych wszyskich aktów wydano wiele rozporządzeń wykonawczych. Powstawał w skutek tego skompilowany system przepisów prawnych. Zniósł on poddaństwo i stosunek zwierzchniczo-opiekuńczy, ustanowił zniesienie własności zwierzchniej dziedzica i przekształcił własność użytkową chłopa na własność bezwzględną. Niestety nie określono kogo uznaje się za osobę poddaną. Patent z 7 września 1848 roku miał znaczenie podstawowe, dopiero patent z 15 sierpnia 1849 roku miał charakter wykonawczy. Nie załatwiono także w czasach rewolucji spraw serwitutów chłopskich na gruntach szlacheckich, odsyłając uregulowanie sposobu ich zniesienia do późniejszych ustaw. Zbiegiem czasu zniesiono bez odszkodowania na rzecz chłopów ich praw do zbierania kwiatów i wypasania bydła na drogach i ścierniskach gruntów dworskich. Uznano także bezwzględną własność obszarnika na gruncie obciążonym serwitutami, a praw chłopskich na tym gruncie. Zmienił się także stosunek, który był rzeczowy na obligacyjny, co było na niekorzyść chłopów. Chłop w latach rewolucji zyskał także deklaracje

Strona 5 z 11 wolności osobistej oraz pełne prawo własności swojego gospodarstwa. Gospodarstwa rozwijały się słabo pod względem technicznym, co spowodowało powolny rozwój kapitalizmu, ponieważ nie mogły się utrzymać ze względu na bardzo wysokie podatki i zbyt mały popyt na towary rolne. W Galicji przemysł rozwijał się najgorzej spośród wszystkich trzech zaborów. Najlepiej rozwijał się przemysł wydobywczy soli kamiennej w Wieliczce, ropy naftowej w Krośnie, wosku ziemnego. Dobrze rozwiniętym okręgiem przemysłowym AustroWęgier był Śląsk Cieszyński, w który wydobywali węgiel kamienny.

Na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim sprawa uwłaszczenie chłopów zakończyła się w 1864 roku czyli najpóźniej ze wszystkich zaborów. Konstytucja Królestwa Polskiego z 1815 r. zagwarantowała chłopom wolność osobistą, lecz nie zniosła ona pańszczyzny. W trakcie powstania listopadowego w zamian za udział walki obiecano chłopom zniesienie pańszczyzny. Obietnice jednak okazały się kłamstwem, ponieważ władze konserwatywne nie chciały iść na kompromis. Chłopi wycofali się wówczas z walki o niepodległość państwa. Pierwsze reformy rozpoczęły się w 1841 r. i zamieniły pańszczyznę na czynsz. W 1846 r. zostało ograniczone poddaństwo osobiste, zakaz rugowania chłopów z ziemi oraz zostało przyznane prawo dziedzicznego użytkowania ziemi. Aleksander Wielkopolski w 1861 r. zamienił pańszczyznę na opłatę zwaną okupem. Następnie wprowadził przymusowe oczynszowanie wsi. Podczas powstania styczniowego 22 stycznia 1864 r. Tymczasowy Rząd Narodowy zniósł różnice stanowe i pańszczyznę. Nadał chłopom pełną własność ziemi, odszkodowania dla właścicieli. Dekrety miały wejść po zwycięstwie powstania czego nie udało się zrealizować gdyż, chłopi byli bierni a szlachta nie chciała od razu wprowadzić zmian i z niechęcią patrzyła na poprawę bytu chłopów. Ostatecznie zostali odsunięci od powstania i na mocy ukazu cesarskiego z 2 marca 1864 r. odbyło się uwłaszczenie bez odszkodowania dla szlachty. Nadano również chłopom bezrolnych ziemi z dóbr narodowych, kościelnych oraz zostały utworzone samorządy wiejskie. Otrzymali wolność osobistą i stali się równi wobec prawa. Reforma carska została ujęta w czterech ukazach. Pierwszy ukaz nadawał chłopom na własność posiadanie przez nich gruntów, również te, które im odebrano bezprawnie po 1846 r. Wykluczono jednak z uwłaszczenia osady karczemne, młynarskie, a także przydzielone służbie folwarcznej, dworskiej i leśnej. Nie obsadzone gospodarstwa chłopskie obiecano rozdzielić wśród bezrolnych na tej samej wsi. Podatek gruntowy, którym w zamian obciążono chłopów, nie miał przekraczać dwóch trzecich opłaconego dotąd czynszu lub okupu. Drugi ukaz urządzał na nowo samorząd wiejski. Tworzył on gromadę jednowioskową, o składzie czysto chłopskim, oraz gminy zbiorową, złożoną z kilku wsi wraz z folwarkami. Wójt otrzymał wtedy dosyć wąskie uprawnienia policyjno-administracyjne i sądowe, pod ścisłym nadzorem władzy państwowej. Trzeci ukaz dotyczył Komisji Likwidacyjnej, która winna byłam obliczyć i wypłacić dziedzicom odszkodowanie za utracone korzyści. Wartość prestacji obliczono według stawek zróżnicowanych, zależnie od regionu i po

Strona 6 z 11 zastosowaniu różnych potrąceń kapitalizowano na 6%. Czwarty ukaz powoływał do życia całą hierarchię władz, które miały realizować uwłaszczenie: Komitet dla Spraw Królestwa Polskiego w Petersburgu, Komitet Urządzający w Warszawie oraz komisje lokalne. W 1867 r. zmieniono to urządzenie ustanawiając 10 gubernialnych urzędów włościańskich oraz komisarza włościańskiego w każdym powiecie. Ustawodawstwo to zawierało jednak wiele niejasności. Na wiosnę 1864 r. komisje włościańskie objeżdżały teren, tłumacząc znaczenie ukazu i zbierając dane dla jego stosowania. Chłopi zasypywali urzędników skargami i żądaniami, dotyczącymi gruntów zebranych przez folwark, zasięgu uwłaszczenia, serwitutów, przydział ziemi dla bezrolnych. Wkrótce ujawniły się rozbieżności w poglądach władz w kwestii agrarnej. Niewielka grupa włościańskich komisarzy interpretowało ukaz w sensie radykalnym, w jej przekonaniu zrujnowanie ziemiaństwa powinno przyśpieszyć rusyfikację kraju. Komitet Urządzający i jego czołowi działacze (Milutin, Czerkassaki, Sołowjew) podporządkowali dobro mas ludowych wymogom racji stanu, tak jak ją pojmowano w Petersburgu. W 1865 r. sporządzono dla każdej wsi tabelę likwidacyjną, która określa rozmiar gruntów przyznanych pojedynczym gospodarzom, jak również zasięg służebności i wymiar odszkodowania. W dobrach rządowych, gdzie nie wchodziło w grę odszkodowanie właściciela, analogiczną rolę grały tabele nadawcze. Wpisy do tabele rozstrzygano kazuistycznie. Komornicy zatrudnieni na dworze otrzymali na własność swoją działkę gruntu, jeśli mieszkali we wsi. Natomiast tracili ją, jeśli byli ulokowani w budynku folwarcznym. W praktyce uwłaszczenie wypadło korzystniej dla chłopów w dobrach prywatnych niż w rządowych. W regionach gospodarczo zacofanych, na wschodzie i południu, chłopi uzyskali stosunkowo więcej ziemi niż na Zachodzie. Rozciągnięto uwłaszczenie na mieszczan–rolników i na cudzoziemskich kolonistów. Pokrzywdzono szlachtę zagonowa, odbierając jej grunty, które dzierżawiła od dworu. 1866 r. Uwłaszczono także robotników górniczych i to zarówno w rządowych jak i w prywatnych zakładach, przyznając im działki w sąsiedztwie kopalni. Wyniku reformy chłopi otrzymali na własność około 7,8 mln mórg. W porównaniu do nominalnego stanu posiadania chłopów przed reformą byłby to przyrost 28%. Liczba gospodarstw wzrosła nominalnie z 449 do 678 tys. Właścicielom ziemskim wypłacono 64 mln rb odszkodowania w papierach procentowych, które sprzedawano na giełdzie ze stratą jednej trzeciej wartości. Wykupem zostało objęte, także dworskie prawo propinacji, które przeszło na własność rządu. Chłopi zapłacili za otrzymaną ziemię, w formie podatku gruntowego pobieranego aż do pierwszej wojny światowej około 110 mln rb. Uwłaszczenie spowodowało wprowadzenie nowoczesnych form produkcji rolnych - płodozmian. Zaczęto uprawiać nowe uprawy między innymi: buraki cukrowe oraz ziemniaki. Odróżnieniu od zaboru pruskiego gospodarstwa nie były samowystarczalne. Nastąpiła również likwidacja gospodarstw karłowatych aby zwiększyć liczbę gospodarstw średnich. W zaborze rosyjskim wykształciły się okręgi przemysłowe m.in:

Strona 7 z 11 Warszawskie, Łódzkie, Zagłębie Dąbrowskie, Zgłębię Staropolskie, Białystok i Żyrardów. Okręgi przemysłowe zajmowały się metalurgią przemysłem maszynowym, wydobywczym oraz włókienniczym.

Etapy uwłaszczeniowe w zaborze pruskim: 1807 - zniesienie poddaństwa osobistego chłopów. 1811r. - edykt regulacyjny dla Królestwa Polskiego, bogaci gospodarze mogli nabywać prawa do ziemi po zapłaceniu panu ziemi odszkodowania. Nie objęło to Wielkopolski, ponieważ była w granicach Księstwa Warszawskiego. 1823r. - rozciągnięcie edyktu regulacyjnego, uwłaszczenie chłopów w Wielkopolsce. 1848 - 1850r. - zniesienie praw zwierzchnich pana na wsi do gruntu, uwłaszczenie objęło wszystkie kategorie ludności chłopskiej. Powstanie dużych obszarów gospodarstw, chłopi zaczęli się bogacić. 1836r. - uwłaszczono gospodarstwa, które miały minimum 25 morgów ziemi.

Etapy uwłaszczeniowe w zaborze austriackim: Koniec XVIII wieku - reformy józefińskie wprowadziły ograniczone poddaństwo oraz pańszczyznę, rozwój procesu rozdrabniania gospodarstw. 17 kwietnia 1848 roku- zniesienie poddaństwa, zaczął się proces uwłaszczania chłopów w okresie Wiosny Ludów. Odszkodowania dla dziedziców było płacone za państwowe pieniądze.

Etapy uwłaszczeniowe w zaborze rosyjski: 1815 - 1830r. - konstytucja Królestwa Polskiego zagwarantowała chłopom wolność osobistą, lecz nadal nie mieli prawa do użytkowanej ziemi. 1818r. - dekret królewski wprowadzili zmiany dotyczące pana wsi, który był jednocześnie jej wójtem, ludność była podporządkowana władzy administracyjnej pana wsi. Został ograniczony także zasięg oczynszowania w dobrach narodowych. 1841 - 1864r. - rozpoczęto oczynszowanie chłopów oraz rugowanie ich w dobrach prywatnych. 7 czerwca 1846r. - został wydany ukaz cesarski który zakazał rugowanie chłopów, pozostawił pańszczyznę, wprowadził kontrolę administracyjną nad umowami zawieranymi między panem a chłopem, zapewniono chłopom prawo dziedzicznego użytkowania ziemi. 22 stycznia 1863r. - wydanie dekretów powstańczych Tymczasowego Rządu Narodowego, l...