Wiercinski-Andrzej-Symbolizacja PDF

Preview

Summary

Wiercinski-Andrzej-Symbolizacja...

Description

Andrzej Wierciński

MAGIA I RELIGIA Szkice z antropologii religii

ROZDZIAŁ IV ANTROPOLOGICZNA KONCEPCJA PROCESU SYMBOLIZACJI 1. Symbolizacja wewnętrzna Symbolizacja, mówiąc ogólnie, jest procesem kodowania informacji w wyróżnionym systemie znaków, zachodzącym wewnętrznie w osobniku ludzkim, oraz zewnętrznie - w społecznym przekazie informacji. Podstawę neurofizjologiczną symbolizacji wewnętrznej stanowi typowe dla człowieka i wyższych prymatów rozgraniczenie korowych obszarów projekcyjnych od reprezentujących (gnostycznych w sensie J. Konorskiego), umożliwiające psychiczne odróżnienie postrzeżeń od wyobrażeń i zachodzenie funkcji imaginowania. Postrzeżenie, jako ostateczna odpowiedź na podrażnienie powierzchni recepcyjnej narządu zmysłowego bodźcami otoczenia, jest żywym, wyraźnym i plastycznym obrazem, któremu towarzyszy poczucie eksterioryzacji (przedmiotowego występowania na zewnątrz osobnika). Zgodnie z koncepcją J. Konorskiego (1969), doznawanie postrzeżeń jest umożliwione wzbudzeniem przez sygnały z obwodu recepcyjnego jednocześnie neuronów projekcyjnych i reprezentujących i te pierwsze właśnie są odpowiedzialne za poczucie eksterioryzacji obrazu. Wyobrażenie natomiast jest na ogół mniej wyrazistym i plastycznym obrazem, któremu towarzyszy poczucie, że występuje on tylko wewnętrznie. Jest to skutek wzbudzenia jedynie neuronów reprezentujących słabszymi sygnałami ze szlaków asocjacyjnych, które nie wzbudzają jednocześnie neuronów projekcyjnych. Ryc. 1. Neurofizjologiczne ujęcie postrzegania, wyobrażania i halucynowania według J. Konorowskiego. Objaśnienia: R piętro gnostyczne (czyli obrazujące), Rs - piętro projekcyjne, af - drogi aferentne, ef - drogi eferentne, cel eferentne drogi odruchu celowniczego receptora, as - drogi asocjacyjne; drogi czynne w danej chwili oznaczone są liniami ciągłymi, a drogi nieczynne (zahamowane) liniami przerywanymi

Oprócz postrzeżeń i wyobrażeń człowiek może jeszcze doznawać halucynacji, które są wyobrażeniami przekształconymi w postrzeżenia, czemu towarzyszą silne emocje i ewentualnie zmiany w kategoryzacji czasu i przestrzeni, oraz polimodalność zmysłowa. Halucynacje są rezultatem pojawienia się na szlakach asocjacyjnych silnych i długotrwałych impulsów, które są w stanie nie tylko wzbudzić neurony reprezentujące, lecz także projekcyjne. Źródłem takich impulsów są dostatecznie silne wzbudzenia ośrodków napędów emocyjnych mieszczących się w mózgu podkorowym.

35

Schematy neurofizjologiczne dla wszystkich trzech sposobów obrazowania zmysłowego podane są na ryc. 1. Funkcja imaginowania polega na odrywaniu poszczególnych składników od kompleksów wyobrażeń spostrzegawczych, które przedstawiają zaobserwowane w otoczeniu sytuacje i na kojarzeniu ich w odrębne kompleksy skojarzeniowe. Chodzi tu o izolowanie wyobrażeń albo pełnej postaci obiektów otoczenia z ich sytuacyjnego kontekstu spostrzeżeniowego albo też takich czy innych ich elementów z niższych pięter gnozji zmysłowej, a następnie o dołączenie ich do innych zbiorów wyobrażeń. W szczególności może też chodzić o tworzenie wyobrażeń fantastycznych, złożonych z oderwanych detali morfologicznych od różnych całości postaciowych, które konstytuując nowe całości, znów są dołączane do innych zbiorów wyobrażeń. W pierwszym i trzecim przypadku będą to formy obrazowe (ikoniczne), a w drugim - formy abstrakcyjne. Jeśli te imaginatywne skojarzenia dołączające dane wyobrażenie imaginatywne do innych wyobrażeń zostaną utrwalone z takich czy innych powodów, wówczas może ono pełnić rolę wewnętrznego w osobniku znaku symbolicznego. Wtedy formę znaku stanowi to wyobrażenie imaginatywne, a jego znaczenie będzie określone przez dołączające skojarzenie imaginatywne, które można już dalej nazywać symbolizującym. Wynika stąd, że każdy znak symboliczny będzie nośnikiem dwóch kategorii informacji: 1. tych, które są zawarte w samej strukturze znaku i 2. tych, które są poza tą strukturą i są określone przez skojarzenie symbolizujące. Tylko te drugie informacje stanowią więc znaczenie znaku. Funkcja imaginowania może zachodzić niejako „od dołu", czyli pod wpływem sygnałów emocyjnych, których źródłem jest gra pobudzeń podkorowych ośrodków różnych napędów (podświadome albo spontaniczne imaginowanie), albo też „od góry", tj. pod wpływem sygnałów wychodzących

ze

scentralizowanego

pola

rejestratorów

znaczeń

pojęciowych

(relacji

skojarzeniowych) ludzkiej świadomości introspekcyjno-refle-ksyjnej (świadome, czyli dowolne imaginowanie). Często zdarza się też mieszana sytuacja, kiedy to w kształtowaniu się skojarzeń symbolizujących odgrywają rolę automatyzmy postrzegania, wynikające z pamięciowego utrwalania się poprzednio zaobserwowanej sytuacji, w której różne obiekty otoczenia wystąpiły w ich powiązaniach relacyjnych. Wśród tych relacji mogły się objawić identyczne lub podobne własności obiektów, poza tym od siebie różnych. W takim przypadku jest sens mówić o skojarzeniach analogizujących nabytych. Jest tak ponieważ analogia jest niczym innym jak procesem identyfikowania obiektów na podstawie pewnych ich cech, przy jednoczesnym ich odróżnianiu w oparciu o inne ich własności. Wreszcie, szczególnym rodzajem skojarzeń symbolizujących będą odziedziczalne skojarzenia łączące pewne ośrodki obrazujące z ośrodkami napędów i antynapędów, które idąc śladami C. G. Junga, wypada nazwać archetypowymi. Różne badania kliniczne i eksperymenty z małymi dziećmi

36

dowiodły występowania takich genetycznie uwarunkowanych poznawczo-emocyjnych skojarzeń. Ostatecznie, skojarzenia symbolizujące mogą powstawać na trzy różne sposoby: 1. na skutek wrodzonej struktury skojarzeń bezpośrednio łączących ośrodki napędów i antynapędów z określonymi ośrodkami reprezentującymi (skojarzenia archetypowe), 2. jako rezultat skojarzeń uzyskanych w drodze postrzegania, które identyfikują obiekty różne pod innymi względami (skojarzenia analogizujące nabyte) i 3. na drodze dowolnych, czyli wytwarzanych całkowicie świadomie skojarzeń imaginatywnych, które mogą być następnie kulturowo wdrażane i utrwalane przez wychowanie i kształcenie (skojarzenia arbitralne). Zgodnie z tymi trzema typami skojarzeń symbolizujących, należy wyróżniać trzy kategorie znaków symbolicznych, a mianowicie: 1. archetypowe znaki symboliczne, 2. analogizujące nabyte znaki symboliczne i 3. arbitralne znaki symboliczne. Znaki

symboliczne

archetypowe

symbolizują

stereotypową

grę

wzbudzeń

ośrodków

napędowych i antynapędowych w związku z ewolucyjnie ustalonymi, a przeto gatunkowo powtarzającymi się sytuacjami przystosowawczymi, które wymagały podejmowania szybkich czynności odruchowych (instynktownych). Używając poetyckiego określenia Junga, „archetypy, to autoportrety instynktów" (Jacobi, 1968). Będą one więc odgrywać szczególną rolę przy powtórzeniach tych sytuacji w życiu osobnika na jawie, a dalej w symbolizmie marzeń sennych i w stanach transowych, a wreszcie w magii, religii oraz w sztuce. Tabela 3- Charakterystyka głównych kategorii znaków symbolicznych Cechy

s.z. archetypowe

s.z. analogizujące nabyte

s.z. arbitralne

Typ skojarzeń symbolizujących

Przystosowawczo ustalone, wrodzone skojarzenia archetypowe, łączące bezpośrednio ośrodki napędowe lub antynapedowe z określonymi ośrodkami obrazującymi

Imaginatywnie analogizujące skojarzenia przez identyczność pewnych cech poza tym różnych od siebie postrzeżeń obiektów otoczenia, kierowane przez automatyzmy percepcji świadome zestawianie wyników obserwacji

Świadomie dowolne skojarzenia imaginatywne, łączące intuicje pojęciowe z wyobrażeniami znaków, kulturowo utrwalane przez wychowanie i kształcenie

Zwykle całościowy obraz Forma znaku Obrazy swoistych własności określonego obiektu otoczenia pewnych obiektów otoczenia, wyróżnionych przez ich stereotypową łączność z emocjami lub nastrojami w gatunkowo określonych sytuacjach Wybór znaku Wymuszony genetycznie w drodze selekcji naturalnej, choć aktualizowany przez pierwszą percepcję danej sytuacji przystosowawczej Relacja Bak związku, ponieważ emocje formy znaku i nastroje nie są obrazami do denotacji

Imaginatywny, dowolny obraz, akustyczny lub wizualny, który najczęściej nie przedstawia określonego obiektu otoczenia (forma abstrakcyjna)

Ograniczony wynikami Losowy lub świadomie dowolny obserwacji, związkami analogizującymi z archetypami lub konwencją kulturową Związek przez analogizującą wspólnotę pewnych cech formy znaku i postaci obiektu

Brak związku

37

Funkcja Oznakowanie emocji i semantyczna nastrojów oraz innych obiektów otoczenia przez skojarzenia analogizujące lub stereotypy emocyjne; wybitna wieloznaczność Szczególne wykorzystanie w kulturze

Magia i religia, sztuka

Oznakowanie innych obiektów otoczenia pod jakimś względem analogicznych; wieloznaczność ograniczona obserwacją analogizującą lub konwencją kulturową

Arbitralne oznakowanie elementów i zachodzących między nimi relacji rzeczywistości wewnętrznej i zewnętrznej, a w tym wysoce abstrakcyjnych pojęć; silna tendencja do jednoznaczności i wyraźności semantycznej Obsługa wszystkich dziedzin Magia, religia i sztuka; pikto- i ideogramy, zapis figuratywny pism kultury w zakresie wszechstronnej komunikacji językowej, a analitycznych szczególnie nauki

Ze względu na występowanie znaków symbolicznych archetypowych w polu podświadomości, w ścisłej łączności z napędami i antynapędami, musi występować ich „obrastanie" w informacje zawarte w zepchniętych ze świadomości do tego pola treściach wyobrażeniowo -myślowych w toku wychowawczo-kształceniowego procesu wytwarzania osobowości. W związku z tym znaki archetypowe będą nacechowane tajemniczą wieloznacznością i powodowaniem silnych pobudzeń emocyjnych lub nastrojowych. Z kolei ich obrazowość, odnosząca się do różnych standardowych cech otoczenia, będzie prowadzić do ich przechodzenia w znaki analogizujące nabyte (np. znak kompleksu archetypowego Wroga - w formie wężowatego pokroju gada, wielkiego zwierzęcia kotowatego, czy wzorca postaciowego człowieka w stanie agresji), które stanowią pośrednią kategorię symboli między archetypami, a symbolami arbitralnymi. Jest tak, ponieważ wytwarzanie nadających znaczenia skojarzeń analogizujących może być kierowane z jednej strony w sposób świadomy wynikami naturalnej obserwacji przedmiotów i procesów otoczenia w relacjach, które je ze sobą wiążą, z drugiej - wpływami w/w skojarzeń archetypowych, w połączeniu z takimi regułami podświadomego analogizowania, jak: 1. wiązania przeciwieństw (coincidentio oppositorum), 2. powierzchownego podobieństwa, 3. prostego współwystępowania w czasie lub przestrzeni, 4. bezpośredniego następstwa czasowego i 5. zastępowania części całością i odwrotnie. Znaki analogizujące nabyte będą przeto w dalszym ciągu wieloznaczne, z uwagi na możliwą rozległość skojarzeń analogizujących, ale będą miały lepiej ustalone znaczenia (większą wyraźność semantyczną). Zapewni to zwiększoną powtarzalność w informacyjnym oddziaływaniu tego samego symbolu na różnych osobników. Ponadto będzie tu występować większa dowolność wyboru samej postaci znaku, którym jest przeważnie określony obraz obiektu otoczenia (np. wyróżniony gatunek zwierzęcia lub rośliny, zbiornik wodny, metal, kamień drogocenny, obiekt architektoniczny itd.). Obrazowe znaki analogizujące nabyte będą odgrywały podobną rolę w kulturze jak

archetypy, ale mogą też być wykorzystywane w kodowaniu konkretnej,

zracjonalizowanej wiedzy o otoczeniu lub samym człowieku, przechodząc w stan znaku arbitralnego, jeśli ulegną pełnej konwencjonalizacji. Przykładem może być jajo, którego kształt i funkcja biologiczna w świecie ptaków, płazów, gadów, owadów eto. analogizuje w świecie człowieka idee ograniczonej otoczką, obłej przestrzeni zawierającej potencjał żywej istoty.

38

Rvc 2. Jajo Kosmiczne jako przykład analogizowania obrazowego Atrybuty naturalne

Możliwe treści analogizowane

Kształt i funkcja, które upodobniają do siebie jaja ptasie, Ograniczona otoczką, obła, zamknięta przestrzeń, gadzie, płazie, owadzie, a wreszcie i ziarna roślin. zawierająca potencjał istoty żywej. Jaja ptasie, największe i najłatwiejsze do obserwacji, zawierają żółtko i białko. ., .

Względnie jednorodne wnętrze przekształca się w skomplikowaną istotę żywą. Pod naporem rozwijającej się istoty pęka skorupa

Okrągłe i gęste żółtko kojarzy się ze słońcem, białko bardziej ciekłe i słabo zabarwione na żółtawy kolor analogizuje wodę, wody porodowe i księżyc; całość daje ideę polaryzacji potencjału życiowego. Potencjał przejścia od jednorodności rozdwojonej do bardzo zróżnicowanej całości żywej istoty Pęknięcie na sklepienie górne i dolne, tj. Niebo i Ziemię, z żywą całością po środku.

Jaja w naturze składane są cyklicznie z wiosną, podobnie Cykliczność zjawiania się potencjału życiowego jak ziarno jest wtedy wkładane w ziemię Rozwój życia w jaju wymaga nagrzania podobnie jak ziarna w ziemi.

Otaczająca jajo przestrzeń ma charakter ciepłego łona macierzyńskiego.

Konkluzja ideowa wynikająca z analogizowania obrazowego: jajo to oddzielona dobrze od otoczenia, sferoidalna przestrzeń, zawierająca potencjał życia jako zjednoczenie wyjściowej pary przeciwieństw mocy Słońca i Księżyca, a więc wszystko bierze swój początek z jaj; świat jako Antropokosmos wyłonił się z Jaja Kosmicznego. Jaja ptasie, największe i najłatwiejsze do obserwacji, zawierają żółtko i białko. Pierwszy z tych składników kojarzyć się może ze Słońcem, a drugi, bardziej ciekły i o bledszym zabarwieniu z wodą, a szczególnie z wodami porodowymi, a więc i Księżycem. W rezultacie uzyskuje się ideę spolaryzowanego potencjału życiowego. Wiadomo dalej, że to względnie jednorodne wnętrze przekształca się w arcyskomplikowany, żywy organizm, skąd wynika analogia do potencjału przejścia z jednorodności do bardzo zróżnicowanej całości żywej istoty. Rozwój jaj ptasich wymaga nagrzania, podobnie jak ziarno w ziemi, a więc otaczająca jajo przestrzeń przybiera charakter ciepłego łona macierzyńskiego. Te i inne skojarzenia analogizujące mogły ulec u podstaw znanego w mitologi różnych ludów symbolu Jaja Kosmicznego. Odpowiedni schemat analogizowania przedstawia zestawienie tabelaryczne na ryc. 2. Tymczasem, symboliczne znaki arbitralne optymalizują proces sym-bolizacji w kierunku jednoznaczności i swobody kombinowania znaków w różne układy, stanowiąc niejako przeciwny biegun w stosunku do znaków archetypowych. Znaki arbitralne bowiem charakteryzują się na ogół pełnym oderwaniem postaci (formy) znaku od postaci desygnatów, do których się odnoszą. Np. słowo „sól" albo znak chemiczny NaCl nie zawierają w sobie żadnych cech postrzeżeniowych soli jej słoności, krystaliczności, twardości itd. W ten sposób, znaki arbitralne mogą być poddane dowolnym procesom kojarzeniowym świadomości, będąc uwolnione od automaty zmów analogizującej percepcji lub stereotypów emocyjnych. Nic dziwnego więc, że znaki symboliczne arbitralne odgrywają tak wielką rolę w kodowaniu wysoce abstrakcyjnych pojęć nauki, umożliwiając wyjście

39

poza ograniczenia zmy-słowo-postrzeżeniowego widzenia świata, które człowiek zyskał po swych zwierzęcych przodkach, jako przystosowawczo wygodną superprojekcję na bodźce otoczenia. Wymownie dowodzi tego rozwój współczesnej fizyki teoretycznej. Charakterystykę wszystkich trzech kategorii znaków symbolicznych podsumowuje tabela 3., zaś dwóch sposobów pozyskiwania znaczeń przez człowieka - tabela 4. Tabela 4. Polaryzacja człowieka w sposobach pozyskiwania znaczeń Kojarzenie dedukcyjne Elementy charakteryzujące (rozumowanie) 1. Punkt wyjścia

Kojarzenie analogizujące

Minimalny zbiór aksjomatów jako generator znaczeń zawartych we wnioskach Dedukcja przez sylogizmy

Domena symboliczna jako atraktor znaczeń zawartych w analogiach

7. Typy oznakowań

Symboliczne znaki arbitralne

8. Wzorzec naturalny

Komunikacja werbalna (między ludźmi)

Symboliczne znaki archetypowe i obrazowe nabyte Percepcja zmysłowa, głównie wzrokowa (komunikacja ze światem)

9. Udział półkul mózgowych 10. Udział strony psychicznej 11. Ujęcie ogólne 12. Wykorzystanie instrumentalne

Lewa Świadomość (Ego) Teoria naukowa Technika

Prawa Podświadomość (Gatunek) Mit religijny Magia

13. Przejawy w filozofii 14. Przejawanie się w dziejach

Arystoteles - Kartezjusz I tys. p.n.e. - x

Platon - Leibniz x - I tys. p.n.e.

2 Reguły działania 3. Struktura asocjacyjna 4. Relacja czasowa 5. Określenie metaforyczne 6. Rodzaj predykcji

Heureza analogizująca przez inspirację Sekwencyjna: od ogółu do Całościowo-dośrodkowa: od szczegółów szczegółu do ogółu' Diachronia: wysnuwanie znaczeń Synchronia: dowiązywanie znaczeń rozpływy rozgałęzione przez utożsamianie analogizujące Iluminacja „Drzewo" - wzrastanie „Sieć pajęcza" - krystalizacja w roztworze nasyconym Zależności funkcyjne ze zmienną Wróżenie z analogii symptomów lub czasową przy zachowaniu następstwa wyników kultowych gier losowych w momentów czasowych jednej „warstwie" czasu

Uwaga; pod pojęciem domeny symbolicznej należy rozumieć dowolny znak symboliczny (lub kompleks znaków), który z jakichś powodów staje się ważny i zaczyna wokół siebie tworzyć pole semantyczne w drodze analogizacji, np.: Kcb 3, która analogizuje trójkąt, mężczyznę, żywioł ognia, Trójcę Św. itd.

2. Symbolizacja zewnętrzna i systemy trwałych oznakowań. Ostatecznie pojęcie znaku symbolicznego obejmie zarówno wewnętrzne wyobrażenia znakujące, jak i odpowiadające im postrzegawczo w otoczeniu obiekty lub procesy naturalne, albo odpowiednie wytwory kulturowe, której będą traktowane jako ich uzewnętrznienia (znaki uzewnętrznione). Te I ostatnie właśnie będą pełnić rolę symbolicznego zapisu (kodu) w! społecznym przekazie informacji, który poprzez komunikowania o emocyjnych, poznawczych i wolicjonalnych stanach psychicznych, odwzorowywujących to, co dzieje się w osobniku w związku z jego współdziałaniem z otoczeniem zewnętrznym, organizuje społeczno-kulturowe zachowanie

40

ludzi. Aż do chwili obecnej, głównym systemem takiego przekazu jest język mówiony. Są to jednak arbitralne znaki akustyczne, szybko przemijające i wymagające bliskiej przestrzennie i synchronicznej obecności komunikujących się ze sobą ludzi, co poważnie ogranicza w przestrzeni i czasie zachodzący przekaz informacji. Co więcej, pozostając na poziomie języka mówionego, jako jedynego systemu komunikowania się, międzypokoleniowy przekaz puli pamięci kulturalnej zachodzi na drodze tradycji ustnej, która narzuca dodatkowe ograniczenia. Tradycja ustna charakteryzuje się bowiem: 1. ujmowaniem treści w formę stosunkowo krótkiej narracji, 2. uzależnieniem od obecności w społeczeństwie osobników wyspecjalizowanych w zapamiętywaniu i umiejętnym recytowaniu takich narracji, 3. usztywnioną standardowością przekazywanych treści i 4. niemożnością powracania do tych samych treści z dowolną częstotliwością z powodu zwykle rytualnie

określonych

okoliczności,

w

czasie

których

korzysta

się

z

usług

takich

wyspecjalizowanych narratorów. Tylko w obrębie rodziny ograniczenia te są mniejsze. Tradycja ustna jest dostosowana do obsługiwania przekazu międzypokoleniowego raczej niewielkiego zasobu pamięci kulturowej mało liczebnych grup ludzkich, tj. w pierwszym rzędzie, społeczności zbieraczo-łowieckich albo pierwotnych rolników i hodowców. Od wielu z tych ograniczeń, które cechują mowę mówioną w ogólności, a tradycję ustną w szczególności, są uwolnione systemy trwałych oznakowań symbolicznych. Można przypuszczać, że najstarszą i najpierwotniejszą ich formą były symboliczne układy przedmiotów materialnych, które mogły wprost występ...