Bank i system bankowy PDF

Preview

Summary

Download Bank i system bankowy PDF

Description

Urszula Kosterna SYSTEM POŚREDNICTWA FINANSOWEGO – STRUKTURA, FUNKCJE, ZWIĄZKI ZE WZROSTEM GOSPODARCZYM

1. STRUKTURA I OGNIWA SYSTEMU POŚREDNICTWA FINANSOWEGO System finansowy lub system pośrednictwa finansowego uznawany jest za jeden z najistotniejszych elementów struktury instytucjonalnej i sposobu funkcjonowania gospodarki pieniężno-kredytowej. Utrwalona w polskiej literaturze definicja Polańskiego określa system finansowy jako „mechanizm współtworzenia i przepływu siły nabywczej między podmiotami gospodarczymi (niefinansowymi), składający się z instrumentów, rynków oraz instytucji finansowych, a także zasad, na jakich one działają” 1. Zgodnie z ujęciem tego autora2 instrumenty finansowe to roszczenia (zobowiązania) finansowe, tj. odnoszące się do majątku jednych podmiotów gospodarujących w stosunku do innych. Dla emitentów są one zobowiązaniami,3 zaś dla ich posiadaczy są składnikami ich aktywów. Ekonomiczną istotą instrumentów finansowych jest to, że są one swoistymi obietnicami – że wypożyczone (albo zainwestowane) w jednym okresie środki pieniężne zostaną zwrócone wraz z odsetkami (albo z innym typem płatności, np. dywidendą) w jakimś dalszym okresie.4 Instrumenty finansowe są zatem przyrzeczeniami, co implikuje, że zaufanie do ich emitentów jest dla funkcjonowania tych instrumentów sprawą kluczową. Rynki finansowe to rynki, na których przedmiotem transakcji są instrumenty finansowe. Instytucje finansowe (inaczej: pośrednicy finansowi) to podmioty ekonomiczne, które specjalizują się w przyjmowaniu na siebie zobowiązań finansowych oraz nabywaniu takich zobowiązań od innych podmiotów. W efekcie dominująca część ich majątku ma postać aktywów finansowych. Instytucje finansowe można podzielić na dwie podstawowe grupy w zależności od tego, czy tworzą one własne instrumenty finansowe:  instytucje wyłącznie pośredniczące w dystrybucji (rozdziale) znajdujących się już w obiegu instrumentów finansowych, tzw. pasywni pośrednicy finansowi. Są nimi: kantory walutowe, domy maklerskie oraz firmy faktoringowe;  instytucje, które kreują instrumenty finansowe – aktywni pośrednicy finansowi (tworzą własne, pośrednie5 instrumenty finansowe). Za pomocą tych instrumentów gromadzą środki na prowadzenie działalności, m.in. na nabywanie bezpośrednich instrumentów finansowych. Następuje tu więc zamiana (transformacja) jednego typu instrumentów finansowych w inne, pośrednie instrumenty finansowe. Kreowanie nowych zobowiązań umożliwia dokonywanie zamiany cech instrumentów finansowych – ich terminów 1 Z. Polański, Pieniądz i system finansowy w Polsce. Lata 1982-1993. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 17. 2 Z. Polański, Wprowadzenie. System finansowy we współczesnej gospodarce rynkowej, [w:] B. Pietrzak, Z. Polański, B. Woźniak (red.), System finansowy w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 22-41. 3 Kredyt bankowy udzielony w formie bezgotówkowej jest także instrumentem finansowym. Co prawda w bilansie banku wykazywany jest po stronie aktywów, a w bilansie podmiotu zaciągającego kredyt po stronie pasywów (odwrotnie niż w przypadku „normalnych” instrumentów), ale udzielenie kredytu przez bank odbywa się w trybie kreowania depozytu, który w bilansie banku wykazywany jest po stronie pasywów, a w bilansie kredytobiorcy po stronie aktywów. 4 W przypadku akcji okres ten nie jest wyspecyfikowany, jednak przyjmujemy tu płynność rynków finansowych, czyli możliwość sprzedaży instrumentu w każdej chwili. 5 Podział instrumentów finansowych na bezpośrednie i pośrednie uwzględnia emitujący (kreujący) podmiot: instrumenty bezpośrednie emitowane są przez niefinansowe podmioty gospodarcze, np. przedsiębiorstwa, władze lokalne i centralne – za pomocą tych instrumentów siła nabywcza przepływa do ostatecznych jej użytkowników, czyli emitentów. W finansowaniu bezpośrednim poszukujący funduszy pozyskują je bezpośrednio na rynkach finansowych. Pośrednie instrumenty finansowe natomiast emitowane są przez instytucje finansowe. 1

zapadalności, stopnia ryzyka, wielkości, stopnia płynności oraz wyrażenia walutowego6. Ta właśnie zamiana cech instrumentów finansowych stanowi istotę przewagi finansowania pośredniego nad finansowaniem bezpośrednim. Wśród aktywnych pośredników finansowych wyodrębnić można:  instytucje depozytowe, czyli banki. Kreują one depozyty, czyli zdematerializowane (bezgotówkowe) zobowiązania wystawione na siebie samych, które mogą być wykorzystywane w transakcjach gospodarczych przez ich posiadaczy. Depozyty mogą powstawać w sposób pasywny (gdy klient lokuje swoje pieniądze na rachunku bankowym) lub być kreowane przez banki (gdy bank udziela kredytu). Tylko w tym drugim przypadku następuje kreacja pieniądza, w pierwszym zachodzi wyłącznie zamiana jego fizycznej postaci (z gotówkowej na bezgotówkową);  instytucje niedepozytowe – tworzące niepieniężne instrumenty finansowe. Są to towarzystwa ubezpieczeniowe, fundusze inwestycyjne, fundusze emerytalne, firmy venture capital, banki inwestycyjne. Emitują one polisy ubezpieczeniowe, jednostki uczestnictwa, akcje, udziały. Razem z instytucjami pośredniczącymi w dystrybucji instrumentów finansowych zwane są też niebankowymi instytucjami finansowymi. Nie kreują one depozytów, a zatem ich funkcjonowanie nie jest bezpośrednio związane z tworzeniem pieniądza. Bank centralny jest specyficzną instytucją depozytową. W odróżnieniu od pozostałych banków (zwanych komercyjnymi) nie pełni on bezpośrednio funkcji pośredniczącej w przepływie siły nabywczej między podmiotami niefinansowymi. Jest jednostką pośredniczącą między bankami komercyjnymi oraz dokonującą transformacji ich aktywów. Jego zadaniem jest m.in. takie sterowanie systemem bankowym, aby zapewnić kreację pieniądza w pożądanych rozmiarach oraz sprawny przepływ siły nabywczej w gospodarce. Depozytowe instytucje finansowe danego państwa kreują pieniądz krajowy znajdujący się w obiegu w systemie gospodarczym: bank centralny emituje pieniądz gotówkowy,7 sektor banków komercyjnych zaś kreuje pieniądz bezgotówkowy (depozytowy). Stąd też depozytowe instytucje finansowe nazywane są także sektorem monetarnym gospodarki. Dodać należy, że zgodnie z ujęciem Narodowego Banku Polskiego, zbieżnym z przyjętym przez Europejski Bank Centralny, sektor monetarnych instytucji finansowych obejmuje NBP, banki komercyjne, spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe oraz fundusze rynku pieniężnego8. Te ostatnie specjalizują się w inwestycjach w krótkoterminowe instrumenty dłużne, a jednocześnie, mając konstrukcję funduszy otwartych, świadczą swoim klientom, w powiązaniu z bankami, usługi depozytowe. W rezultacie ich pasywa mogą być zaliczane do podaży pieniądza9. Poszczególne ogniwa systemu finansowego stanowią integralną całość. Instrumenty finansowe są swoistymi nośnikami siły nabywczej; rynki, na których dochodzi do transakcji, zapewniają jej przepływ (ruch), a instytucje finansowe przez swoją działalność aktywizują 6 Np. banki w oparciu o niewielkie kwotowo depozyty bieżące i krótkoterminowe mogą kredytować długoterminowe przedsięwzięcia inwestycyjne. 7 Dokładniej: pieniądz rezerwowy, tj. gotówkę oraz depozyty banków komercyjnych w banku centralnym, za pomocą których banki mogą się między sobą rozliczać. Depozyty te mają takie same właściwości transakcyjne, jak pieniądz gotówkowy. 8 http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/statystyka/pieniezna_i_bankowa/skonsolidowany.html [dostęp 18.04.2013] 9 Począwszy od stycznia 2012 r. lista polskich monetarnych instytucji finansowych nie zawiera funduszy rynku pieniężnego, ponieważ żaden z funduszy inwestycyjnych nie spełnia kryteriów definicji tego podsektora określonych w rozporządzeniu Europejskiego Banku Centralnego (UE) nr 883/2011 z dnia 25 sierpnia 2011 r. zmieniającym rozporządzenie (WE) nr 25/2009 w sprawie bilansu skonsolidowanego sektora monetarnych instytucji finansowych (EBC/2008/32), EBC/2011/12. Sektor monetarnych instytucji finansowych obejmuje zatem obecnie banki oraz spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe. 2

(„uruchamiają”) rynki. Z kolei zasady funkcjonowania porządkują sposób działania trzech pierwszych ogniw systemu finansowego. Zaprezentowane powyżej ujęcie systemu finansowego nie jest jedynym podejściem analitycznym do jego definiowania. Alternatywne ujęcia występujące w literaturze10 mogą być klasyfikowane w kilku nurtach:  podejście instytucjonalne, w którym system finansowy jest zbiorem określonych i zakwalifikowanych do odrębnych grup instytucji finansowych;  podejście funkcjonalne wąskie – monetarne, zgodnie z którym system finansowy rozumiany jest jako mechanizm zaopatrywania gospodarki realnej w pieniądz;  podejście funkcjonalne wąskie – oparte na pośrednictwie i transformacji, które analizuje system finansowy jako mechanizm pośredniczenia między podmiotami nadwyżkowymi a podmiotami deficytowymi sfery realnej;  podejście funkcjonalne szerokie, zgodnie z którym system finansowy to sieć rynków finansowych, pośredników finansowych oraz innych instytucji, dzięki którym realizowane są wszystkie plany finansowe gospodarstw domowych, przedsiębiorstw i rządu;  podejście systemowe, w którym system finansowy stanowi uporządkowany zbiór komplementarnych i możliwie spójnych elementów i podsystemów. Ujęcia te nie wykluczają się wzajemnie, często zazębiają się lub uzupełniają. Na ich tle przyjęta w niniejszym rozdziale definicja systemu finansowego wydaje się umożliwiać analizę tego systemu we wszystkich aspektach, począwszy od struktury instytucjonalnej do ujęcia systemowego. 2. FUNKCJE SYSTEMU FINANSOWEGO Zagadnienie funkcji systemu finansowego pozostawało długo poza zakresem zainteresowania ekonomistów, co wynikało z faktu, że w nauce finansów dominowała teoria neoklasyczna oparta na paradygmacie kompletnych rynków finansowych oraz racjonalnych zachowań uczestników rynku11. Przełomem w tym względzie było uwzględnienie kwestii kosztów transakcyjnych oraz niedoskonałości rynków finansowych w postaci asymetrii informacji, skutkującej ryzykiem negatywnej selekcji oraz ryzykiem (pokusą) nadużycia12. Koszty transakcyjne (związane z transferowaniem środków od podmiotów nadwyżkowych do deficytowych – koszty poszukiwań stron, negocjacji, sfinalizowania kontraktu; koszty weryfikacji propozycji, na którą potrzebne są środki, koszty monitorowania, koszty przestrzegania kontraktu), w odróżnieniu od kosztów wytwarzania, są kosztami natury informacyjnej, powstającymi na skutek niepewności w procesie wymiany rynkowej. Jak wskazuje Polański13, sprawne dokonywanie wymiany, czyli przenoszenia praw własności do dóbr, a więc dokonywanie transakcji, pociąga za sobą potrzebę ich wyceny, a także stworzenia reguł (zasad, procedur) pozwalających na płynne dochodzenie transakcji do skutku. Pośrednicy finansowi – eksperci w sferze transakcji finansowych – są w stanie obniżyć koszty transakcyjne, także ze względu na osiąganie korzyści skali. Asymetria informacji wyraża się sytuacją, w której na rynkach finansowych jedna ze stron nie posiada wystarczającej dla podjęcia właściwej decyzji wiedzy na temat drugiej strony. Ten niedostatek informacji stwarza problemy przed zawarciem transakcji (selekcja negatywna) i po jej sfinalizowaniu (pokusa nadużycia). Selekcja negatywna ma miejsce wówczas, gdy najaktywniej poszukują finansowania (i dlatego najprawdopodobniej je uzyskają) ci potencjalni pożyczkobiorcy, których działalność jest najbardziej ryzykowna. 10 Zob. na ten temat: A. Matysek-Jędrych, System finansowy – definicja i funkcje, „Bank i Kredyt” 2007, nr 10 (październik), s. 39-41. 11 A. Matysek-Jędrych, System finansowy – definicja i funkcje, op. cit., s. 42. 12 Zob. F.S. Mishkin, Ekonomika pieniądza, bankowości i rynków finansowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 69-72. 13 Z. Polański, Wprowadzenie. System finansowy we współczesnej gospodarce rynkowej, op. cit., s. 20. 3

Z kolei ryzyko nadużycia na rynkach finansowych oznacza ryzyko, że pożyczkobiorca zaangażuje udostępnione środki w niewłaściwy sposób, co utrudni (uniemożliwi) ich zwrot. Skutkiem asymetrii informacji jest trudność oddzielenia „dobrych” pożyczkobiorców od „złych”, co zniechęca do pożyczania w ogóle. Pośrednicy finansowi, profesjonalnie przygotowani do identyfikacji, wyceny i monitorowania ryzyka, są w stanie zniwelować problemy związane z asymetrią informacji. Uwzględniając wskazane aspekty specyfiki systemu finansowego funkcje tego systemu, w ślad za Polańskim14, można określić jako:  funkcje monetarne (pieniężne). Wypełniając je system finansowy dostarcza podmiotom niefinansowym pieniądza ("płynności") i umożliwia jego obieg, świadcząc usługi płatnicze (rozliczeniowe). Makroekonomiczne funkcje monetarne systemu finansowego to zatem:  współtworzenie15 pieniądza przy zapewnieniu warunków jego kontroli (prowadzenie polityki pieniężnej),  obsługa mechanizmu płatniczego;  funkcje kapitałowo- redystrybucyjne określone są faktem pośredniczenia przez system finansowy w przepływie wolnych środków pieniężnych (niezrealizowanej siły nabywczej) między podmiotami posiadającymi te środki oraz podmiotami, które chcą je wykorzystać. System finansowy umożliwia zamianę odkładanych oszczędności na inwestycje.16 Można tu więc wyodrębnić funkcje:  pobudzanie (mobilizacja) oszczędności,  pośredniczenie w przepływie nadwyżkowych środków przy zapewnieniu efektywności ich alokacji. Nie chodzi tu tylko o mechanizm (dobrowolny) zamiany prywatnych oszczędności w prywatne inwestycje, ale także o mechanizm zamiany zarówno dobrowolnych oszczędności, jak i środków wymuszonych za pomocą instrumentów fiskalnych (tzw. funduszy publicznych) w inwestycje sfery realnej oraz – w mniejszym lub większym stopniu – w konsumpcję publiczną (zbiorową) i indywidualną;  funkcje kontrolne. W ich ramach system finansowy umożliwia kontrolę nad strumieniami pieniężnymi, w szczególności nad środkami zainwestowanymi, wypożyczonymi i redystrybuowanymi w przeszłości. Chodzi tu zatem o usługi, które pozwalają kontrolować efektywność wykorzystania majątku oraz środków finansowych. Problematyka funkcji kontrolnych obejmuje zagadnienia kontroli finansowej oraz władania ekonomicznego (władztwa korporacyjnego), tj. oddziaływania instytucji i rynków finansowych na podmioty niefinansowe. Funkcje kapitałowo-redystrybucyjne realizowane są przede wszystkim przez dostosowywanie struktury czasowej funduszy odkładanych i wypożyczanych (transformacja terminów zapadalności), dopasowywanie struktury wartościowej instrumentów finansowych do potrzeb jednostek oszczędzających i inwestujących (transformacja wartości instrumentów finansowych), a także przez zapewnienie ich płynności (zbywalności) oraz rozkładanie ryzyka (budowa bezpiecznych portfeli aktywów). Wskazane trzy grupy funkcji ściśle się ze sobą wiążą. Funkcje kapitałoworedystrybucyjne i kontrolne dotyczą w istocie tych samych procesów, tylko widzianych z dwu 14 Z. Polański, Pieniądz i system finansowy w Polsce…, op. cit., s. 117-118; Z. Polański, Wprowadzenie. System finansowy we współczesnej gospodarce rynkowej, op. cit., s. 20-22. 15 Sformułowanie „współtworzenie” pieniądza akcentuje fakt, że współczesny pieniądz kredytowy powstaje w odpowiedzi na zapotrzebowanie wyrażone w formie popytu na pieniądz ze strony podmiotów spoza sektora monetarnego, przede wszystkim podmiotów sfery realnej. 16 System finansowy dokonuje nie tylko bieżącej transformacji oszczędności w inwestycje, lecz także przez mechanizm rynku instrumentów finansowych (akcje) umożliwia zmianę istniejącej alokacji własnościowej kapitału zainwestowanego w przeszłości, a więc na jego realokację. 4

różnych stron: w pierwszym przypadku w ujęciu ex ante, w drugim w ujęciu ex post. Z kolei funkcje monetarne, które kojarzone są z bieżącymi procesami gospodarczymi, w praktyce wiążą się ściśle ze wzrostem gospodarczym w ten choćby sposób, że wzrost produkcji wymaga zazwyczaj wzrostu podaży pieniądza. 3. SYSTEM FINANSOWY A WZROST GOSPODARCZY 3.1. UJĘCIE TEORETYCZNE W tradycyjnym ujęciu wielkość systemu finansowego jest silnie skorelowana z poziomem wzrostu gospodarczego17. Jak pisze Solarz18, jedną trzecią różnicy pomiędzy tempem wzrostu w najszybciej i najwolniej rozwijających się państwach można przypisać różnicom w wielkości ich systemów finansowych. Jednak kwestia istnienia i charakteru zależności przyczynowo-skutkowych pomiędzy wzrostem gospodarczym a rozwojem sektora finansowego nie jest ujmowana jednoznacznie. Poglądy teoretyczne w tym zakresie mogą być zgrupowane w czterech nurtach19. Zgodnie z pierwszym z nich rozwój finansowy wywiera pozytywny wpływ na wzrost gospodarczy, zaś wiodącą rolę pełni tu podaż usług finansowych (supply-leading view). Już w 1911 r. J.A. Schumpeter20 stwierdził, że przedsiębiorcy dla sfinansowania wdrożeń nowych technik wytwarzania potrzebują kredytów. Banki – kluczowe podmioty pośrednictwa finansowego – wspierają rozwój gospodarki kierując zasoby finansowe do najbardziej produktywnych zastosowań. Przeciwnym podejściem, zapoczątkowanym w 1952 r. przez J. Robinson21, jest uznanie, że rozwój systemu finansowego nie przyczynia się do wyższego wzrostu gospodarczego, zależność jest odwrotna – to wzrost gospodarczy przez towarzyszący mu wzrost popytu na usługi finansowe stymuluje rozwój instytucji, produktów i usług finansowych (demand-following view). System finansowy nie pełni tu roli aktywnej, podążając za rozwojem i wymaganiami realnej gospodarki22. Trzeci nurt poglądów przyjmuje, że rozwój finansowy i wzrost gospodarczy są wzajemnie zależne, natomiast zgodnie z czwartym ujeciem, pierwotnie sformułowanym przez Lucasa w 1988 r.23, taka zależność przyczynowo skutkowa nie występuje, zaś ekonomiści (błędnie) przywiązują nadmierną wagę do roli czynników finansowych we wzroście gospodarczym24. 17 Zob. np. Finance for growth. Policy choices in a volatile world, A World Bank Policy Research Report, Oxford University Press, April 2001. W tym specjalnym raporcie Banku Światowego wykazano, że przy wszystkich innych warunkach niezmienionych podwojenie relacji kredytu dla sektora prywatnego do PKB wiąże się ze zwiekszeniem tempa wzrostu gospodarczego o 2 punkty procentowe. 18 J.K. Solarz, Zarządzanie strategiczne w bankach, Poltext, Warszawa 1997, s. 111. 19 A. Kasprzak-Czelej, Wpływ rozwoju systemu finansowego na wzrost gospodarczy, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska” Sectio H Oeconomia 2010, vol. XLIV,2, s. 18-20. 20 J.A. Schumpeter, The Theory of Economic Development, Oxford University Press, Oxford 1911, powołuję za: J.B. Ang, What are the mechanisms linking financial development and economic growth in Malaysia?, “Economic Modelling” 2008, vol. 25. 21 J. Robinson, The Rate of Interest and Other Essays, Macmillan, London 1952, powołuję za: J.B. Ang, What are the mechanism…, op. cit. 22 Ten nurt nazwany jest przez Karasia ujeciem „tradycyjnym, pierwotnym”, w odróżnieniu od ujęcia „nowego”, kontynuującego szumpeteriański punkt widzenia, gdzie pośrednictwo finansowe pełni w gospodarce aktywną rolę, stymulując wzrost gospodarczy. „Tradycyjne” ujęcie traktuje finanse jako podrzędne i służebne (handmaid) w stosunku do realnych sektorów gospodarki. Pośrednictwo finansowe jest pasywnym kanałem transferu środków między podmiotami nadwyżkowymi a deficytowymi, ta pasywność zaś wynika z relatywnie niskiej elastyczności cenowej oszczędności i inwestycji. Zob. P. Karaś, Ewolucja postrzegania roli systemu finansowego w badaniach wzrostu gospodarczego, [w:] P. Karpuś, J. Węcławski (red.), Problemy rozwoju rynku finansowego w aspekcie wzrostu gospodarczego, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2007, s. 31-32. 23 R.E. Lucas, On the mechanics of economic development, “Journal of Monetary Economics” 1988, vol. 22. 24 K.A. Yousif, Financial development and economic growth. Another look at the evidence from developing countries, “Review of Financial Economics” 2002, vol.11, s. 132. 5

Wczesną kontynuacją podejścia Schumpetera, akcentującego pozytywny wpływ podaży usług finansowych na wzrost gospodarczy, były prace Gurleya i Shawa (1955)25, Goldsmitha (1969)26 oraz Hicksa (1969)27. Wskazywali oni, że niedostatecznie rozwinięty system finansowy hamuje procesy wzrostowe, a zatem zadaniem polityki państwa jest stymulowanie rozwoju systemu finansowego, co przyczyni się do pozytywnych efektów w sferze oszczędności i inwestycji, a przez to do wzrostu gospodarczego. Poglądy te nie wpłynęły jednak na charakter prowadzonej polityki ekonomicznej w okresie realizowania keynesowskiej polityki s...