çeviri etkinliği - Kopya (2).pdf PDF

Preview

Summary

Mine Yazıcı, 1978 yılında İstanbul Üniversitesi İngiliz Dili ve Edebiyatı bölümünden mezun oldu. 1979’dan 1999 yılına kadar İstanbul Üniversitesi Yabancı Diller Bölümünde İngilizce Okutmanı olarak çalıştı. Bu süre içersinde İstanbul Üniversitesindeki İstanbul Tıp Yoğun İngilizce, CerrahPaşa Tıp Hazı...

Description

Mine Yazıcı, 1978 yılında İstanbul Üniversitesi İngiliz Dili ve Edebiyatı bölümünden mezun oldu. 1979’dan 1999 yılına kadar İstanbul Üniversitesi Yabancı Diller Bölümünde İngilizce Okutmanı olarak çalıştı. Bu süre içersinde İstanbul Üniversitesindeki İstanbul Tıp Yoğun İngilizce, CerrahPaşa Tıp Hazırlık, Elektronik Hazırlık, Halkla ilişkiler ve Reklamcılık, İthalat ve İhracat sınıflarının yanı sıra, Spor Akademisi de dahil olmak üzere, çeşitli fakülte ve yüksek okulların İngilizce derslerine girdi. Aynı bölümde İngilizce Hazırlık programlar ve sınavlarının hazırlanmasında katkıda bulunup, görev aldı. 1995-1998 yılları arasında Yabancı Diller bölümündeki derslerine ek olarak, Çeviri Bölümünde İngilizce derslerine başladı. Uygulama alanındaki uzun ve yoğun deneyimini, kuramsal alanla buluşturma olanağını bu bölümde buldu. 1999 yılında Edebiyat Fakültesi İngilizce Mütercim Tercümanlık Anabilim dalında okutman olarak göreve başladı. Halen aynı bölümde Yazılı Anlatım, Çeviri Amaçlı Dil Edinci, Yazılı Çeviriye Giriş, Çeviribilime Giriş, Özel Alan Çevirisi (Tıp) ve Çeviride Araştırma Yöntemleri derslerine girmektedir. Yayınlanan kitabı Çeviribilime Giriş, 2001, Edebiyat Fakültesi Yayınları 127s.; Yayınlanan makaleleri ise, “Akşit Göktürk”, Cumhuriyet Gazetesi, Kitap eki, İstanbul, 25 Şubat 1998; “Çeviri Bölümlerinde Çeviribilim Odaklı Yabancı Dil Öğrenimi ve Çokdillilik”, Çeviribilim ve Uygulamaları, Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Aralık, 1998.s.249-256; “Antik Çağ Çeviri Anlayışının Çeviribilim Işığında İrdelenmesi” Ekim 2001 Dil Dergisi, sayı:108, s. 12-20; Ankara Üniversitesi Basımevi;“Geçmişten Günümüze Yüksek Öğretimde Çeviri Eğitimi”, Çeviribilim ve Uygulamaları Dergisi, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Mütercim Tercümanlık Bölümü Dergisi, Sayı: 11, Aralık 2001, s. 91-103. 1

© MULTILINGUAL 2004 ISBN 975-6542-x-x

ÇEVİRİ ETKİNLİĞİ Dr. Mine Yazıcı/ Yayınlayan: Multilingual/ Kapak Vildan Odabaş Baskı Matbaa 70, 2004 İstanbul.

Dr. Mine Yazıcı

2

ÇEVİRİ ETKİNLİĞİ

MULTILINGUAL Klodfarer Cd. 40/6 Çemberlitaş- İstanbul Tel: (212) 518 22 78 Fax: (212) 518 47 55

3

İÇİNDEKİLER Önsöz ................................................................................................... 15 G iri ş ................................................................................................... 17 I. BÖLÜM: DİSİPLİNLERARASI BİLİM OLARAK ÇEVİRİBİLİM VE KÜTÜPHANE BİLİMİ İLİŞKİSİNİN KAVRAMSAL VE TARİHSEL GELİŞİMİ 1.1. Disiplinlerarası Etkileşim Açısından Çeviribilim ve Kütüphane Bilimi ..... 22 1.1.1. Çağdaş Bilimlerde Çok Disiplinlilik ve Disiplinlerarasılık ..................... 22 1.2. Kütüphane Bilimi ve Çeviribilim Kavramlarını Disiplinlerarası İlişkiler Açısından Adlandırma ve Tanımlama ........................................................ 22 1.2.1. Çeviribilim Kavramının İrdelenmesi ....................................................... 31 1.2.2. Kütüphane Biliminin Konumu ................................................................ 41 1.2.3. Kütüphane Bilimine Kavramsal Bir Yaklaşım ........................................ 43 1.3. Bilgi Üretimi ve Yayımının Çeviribilim ve Kütüphane Bilimi Açısından Anlamı ........................................................................................................... 22 1.3.1. Çeviribilim ve Kütüphane Bilimi Açısından Tarihsel ve Betimleyici Yöntemin Disiplinlerarası İletişim Olarak Gerekçelendirmesi............. 31 1.4. Tarihte Çeviri Etkinliği ve Kütüphaneler ..................................................... 22 1.4.1. Antik Çağ Çeviri Etkinliği ve Kütüphaneleri .......................................... 31 1.4.2. Helenistik Çağ Çeviri Etkinliği ve Kütüphaneleri ................................... 31 1.4.3. Roma Dönemi: Çeviri Etkinliği ve Kütüphaneleri .................................. 31 1.4.4. Geç Antik Çağ Hıristiyanlık Dönemi: Çeviri Etkinliği ve Kütüphaneleri ...................................................................................... 31 1.5. Orta Çağ Kütüphaneleri ................................................................................ 22 1.5.1. İslam Kültürü ve Çeviri Etkinliği-Kütüphane İlişkisi .............................. 31 1.5.2. Toledo Okulu .......................................................................................... 31

II. BÖLÜM: OSMANLILARDA ÇEVİRİ ETKİNLİĞİ VE KÜTÜPHANELER 2.1. Osmanlı’da Bilgi Üretim ve Çeviri etkinliği Geleneğine Genel Bakış......... 22

4

2.1.1. Osmanlı’da Bilgi Üretim ve Çeviri etkinliği Geleneğine Genel Bakış ..... 22 2.1.1.1. Yükselme Döneminde Kütüphaneler ....................................... 22 2.1.1.2. Kuruluş ve Yükseliş Döneminde Çeviri Etkinliği Yoluyla Osmanlıda Bilgi Üretimi ........................................................ 22 2.2. Lale Devrinden Tanzimat’a Bilgi Üretimi ..................................................... 22 2.2.1. Batıdan Gelen Bilginin Kültürel ve Toplumsal Yapıya Etkisi .................31 2.2.1.1. Çeviri Etkinliği ve Matbaa: İlk Tercüme Heyeti (1717) .......... 22 2.2.1.2. Babıali Tercüme Odası (1833) ................................................. 22 2.2.1.3. Matbaa (1726-1742) ve Çeviri Yayınlar .................................. 22 2.3. Çağdaş Eğitim Kurumları ve Elçilikler ......................................................... 22 2.3.1. Yeni Eğitim Kurumlarının Akademik Niteliği ve İç İşleyişi: Mühendishaneler ..................................................................................31 2.3.1.1. Bilgi Kaynağı Mühendislik Okulu Kütüphaneleri ve Bilgi Üretim Süreci ......................................................................... 22 2.3.1.2. Tıbbiye Mektepleri .................................................................. 22 2.3.2. Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşundan Tanzimat’a Kütüphaneler ......31 2.4. Tanzimat Öncesi Genel Değerlendirme ......................................................... 22

III. BÖLÜM: TANZİMAT’TAN CUMHURİYET’E ÇEVİRİ ETKİNLİĞİ VE KÜTÜPHANE VE İLİŞKİSİ 3.1. Tanzimat Dönemi (1839-1876) Bilgi Üretim Geleneğine Toplumsal Bakış ............................................................................................................... 22 3.1.1. Islahat Fermanından II. Meşrutiyet Dönemine: Maarif-i Umumiye Nizamnamesi(1869) ve Münif Paşa’nın Rolü ....................................... 22 3.1.1.1. Yükselme Döneminde Kütüphaneler ....................................... 22 3.1.1.2. Kuruluş ve Yükseliş Döneminde Çeviri Etkinliği Yoluyla Osmanlıda Bilgi Üretimi ........................................................ 22 3.1.2. Maarif-i Umumiye Nizamnamesine Bağlı Bilimsel Dernekler ve Çeviri Etkinliği: Encümen-i Daniş (1851-1862) .............................................. 22 3.1.2.1. Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye (1861-1867) ve Münif Paşa: Çeviri etkinliği ve İlk Dernek Kütüphanesi ............................ 22 3.1.2.2. Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye Kütüphanesi.............................. 22 3.1.2.2.1. Tevaün-i İçtimai Cemiyeti Kütüphanesi (1911) ve Türk Ocakları Kütüphanesi ........................................... 3.1.2.3. Tercüme Cemiyeti (1865) ..................................................... 129 3.1.2.4. Daire-i İlmiye (1870) ............................................................ 130 3.1.2.4.1. Telif ve Tercüme Nizamnamesi( 1870) ................ 132 3.1.3.Türk Bilimsel Kimliğinin Oluşumunda Çeviri Yoluyla Bilgi Aktarımının Rolü .....................................................................................

5

3.1.3.1. Tanzimat’tan II. Meşrutiyetin Sonuna Dek Bibliyografyalar ..... 3.1.3.2. Milli Kütüphane Kavramının Oluşumu ...................................... 3.1.4. Abdülhamit Döneminde Batı Felsefesi, Devlet Politikası ve Çeviri Yayınlar Arasındaki Etkileşim .......................................................... 144 3.1.4.1. II Abdülhamit (1876-1909) ve Ahmet Mithat (1844-1913) .. 146 3.1.5. I. Meşrutiyet’ten II. Meşrutiyete İttihad ve Terakki Cemiyeti: Ahmet Rıza Bey (1859-1930) ve İlericilik Akımı ........................................ 149 3.1.5.1. İttihat ve Terraki ve Pozitivist Düşünce ............................... 152 3.2. Cumhuriyeti Hazırlayan Batılı Düşünce Akımların Bilgi Üretimiyle İlişkisi ................................................................................................................ 3.2.1. Şinasi (1826-1871) ................................................................................ 156 3.2.2. Baha Tevfik (1881-1914) ...................................................................... 159 3.2.3. Abdullah Cevdet (1869-1932) ............................................................... 160 3.2.4. Salih Zeki(1864-1921) ........................................................................... 161 3.2.5. II. Meşrutiyet Dönemi Telif ve Tercüme Dairesi (1914-1919) .............. 163 3.2.6. II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’ e Bilgi Üretim Geleneği ve Çeviri Etkinliğiyle ilgili Son Değerlendirme ............................................... 164 3.3. Türkiye’ de Cumhuriyet Dönemi Kültür Anlayışında Çeviri Yayınlar ve Bilgi Üretimi Etkileşimi ........................................................................ 168 3.3.1. Cumhuriyetin Kuruluş Dönemindeki Çeviri Etkinliğinin Bilgi Üretimine Yansıması ........................................................................ 177 3.3.2. Telif ve Tercüme Encümeni (1921-1926): Ziya Gökalp ........................ 179 3.3.2.1. Cumhuriyet Dönemi Telif ve Tercüme Heyeti ve Kütüphaneler: John Dewey Raporu ..................................... 181 3.3.2.2. Çeviribilim Açısından Telif ve Tercüme Heyetinin İşlevi .... 183 3.3.3. Sosyal Bilimler Alanında Çeviri Yayınların Toplumsal Etkisi .............. 185 3.3.4. Yazınsal Alanda Tercüme Bürosunun İşlevi (1940-1966) ..................... 186 3.3.5. Fen Bilimleri Alanında Yapılan Çeviriler (1928-1981) ......................... 191 3.3.5.1. İnceleme Malzemesi Kaynaklar ........................................... 192 3.3.5.2. Bibliyografya’ ya Giren Konu Alanlarının Değerlendirmesi 194 3.3.5.3. Çeviri Yöntemi ve Bilim dili ................................................ 195 3.3.6. Cumhuriyet Dönemindeki Disiplinler Açısından Genel Değerlendirme 197

6

IV. BÖLÜM: DİSİPLİNLERARASI İLETİŞİM OLARAK KÜTÜPHANE BİLİMİ VE ÇEVİRİBİLİM İLİŞKİSİNİN ÇEVİRİ VE TELİF YAYINLARDA YANSIMASI 4.1. Kütüphane Bilimi ve Uygulama Alanıyla İlgili 1923-2000 Yılları Arasında Yayınlanan Çeviri Eserlerin Çeviribilimsel yöntemle analizi ....... 4.1.2.Betimleyici Çalışmadaki Ölçütler ........................................................... 203 4.1.3.Ölçütler Arası İlişkiler 209 ............................................................................. 4.1.3.1.Özgün Yapıt Künyesi-Çeviri Yapıt Künyesi .......................... 209 4.1.3.2.Bilgi Üretim Süreci Açısından Künye Bilgisi ve Çeviri Yöntemi İlişkisi ................................................................... 210 4.1.3.3.Özgün Yapıt künyesi-Çeviri Yöntemi .................................... 210 4.1.3.4.Özgün Yapıt Künyesi Hiç Bildirilmeyen (Özgün Yapıt Kaynak-Özgün Yapıt Yazar Adı)-Çeviri Yöntemi ilişkisi .. 211 4.1.3.5. Özgün Yapıt Künyesi Eksik Bildirilen (Orijinal Yapıt Adının Bulunmadığı)-Çevirmen Kimliği İlişkisi ................. 212 4.1.3.6.Tür- Çeviri Yapıt Yayın Yeri-Çeviriyi Etkileyen .................. 213 4.1.3.7.Tür/Yayın Yeri ve Tür/Çeviriyi Etkileyen Çiftler Arasındaki İlişki .................................................................................... 213 4.1.3.8. Bilgi Üretim Süreci-Yöntem ilişkisi 4.1.3.9.Bilgi Üretimi Açısından Çeviriyi Etkileyen-Yöntem İlişkisiÇevirinin Yapıtın Niteliği İlişkisi ............................................... 4.1.3.10.Çevirmen Kimliği-Yöntem .................................................. 220 4.1.3.11.Çeviri Yılı –Niteliği ............................................................. 222 4.1.3.12.Çeviri Yılı-Dil....................................................................... 224 4.1.3.13.Zaman Kesitleri ................................................................... 225 4.1.3.13.1.Çeviri Yılı-Dil ...................................................... 227 4.1.3.13.2.Çeviri Yılı-Konu Alanı ........................................ 229 4.1.3.13.3.Çeviri Yılı-Konu Dağılımı .................................. 230 4.1.3.14.Çevirinin Niteliği-Özgün Yapıt Yılı- Çeviri Yılı ilişkisi ............ 4.1.3.15.Etkileme Alanı-Çevirmen Kimliği ...................................... 236 4.1.4. Kütüphane Bilimi ve Uygulama Alanıyla İlgili 1923-2000 Yılları Arasında Yayınlanan Çeviri Eserlerin Değerlendirilmesi ......................... 4.2. Kütüphane Bilimi Ve Uygulama Alanıyla İlgili Olarak 1980-2000 Yılları Arasında Yayınlanan Yapıtlarda Başvurulan Çeviri Yapıtların Bibliyometrik Analizi .................................................................................. 240 4.2.1.Ölçütler .................................................................................................. 240 4.2.2.Ölçütler Arası İlişkiler ............................................................................. 242 4.2.2.1.Telif Yayın (Etkileme) Yılı - Çeviri Yılı-Atıf Sayısı .................... 4.2.2.2.Telif Yayın Etkileme Konusu ve Çeviri Yayın Konusu ................ 4.2.2.3.Yıl-Tür- Atıf Sayısı.......................................................................

7

4.2.3.Çeviri Yayınların Çeviribilimsel Analizi ve Bibliyometrik Atıf analiziyle İlgili Genel Değerlendirme ......................................................

8

ÖNSÖZ “Çeviri Etkinliği” adlı bu yapıt, çeviri yayınların evrensel olarak bilgi üretimine ve bilimsel geleneğin oluşumuna etkisi düşüncesinden ortaya çıkmıştır. Ne var ki, çeviri yayınların varlığı özgün bilgi üretimini tetiklemekle birlikte, bilimsel geleneği oluşturmaya yetmez. Bilimsel gelenek, öncelikle evrensel bilgiyi taşıyan çeviri yayınların sistemli bir şekilde ulusal bellek işlevi gören kütüphanelerde yer alarak bilginin tabana yayılmasıyla birlikte gerçekleşir. Bir başka deyişle, çeviriler, kütüphanelerin sadece mimari bir yapı olmaktan çıkıp, çeviri yoluyla gelen bilginin özümsenerek bundan ulusal kültüre özgü bilginin üretilmesine olanak sağlayan kurumlar halini almasıyla birlikte işlevsellik kazanır. Bu ise, hem çeviri yayınların hem de kütüphanelerin bilimsel geleneği durağanlıktan kurtarıp, onu devingen bir sürece sokmada ne derecede etkin bir rol oynadıklarını gösterir. Bununla birlikte, ülkemizde yabancı kaynaklara doğrudan erişilebilmesi ve bilginin bu kaynaklardan doğrudan (ne yazık ki, çoğu kez ulusal kültürü ve onun gereksinimlerini göz ardı ederek) aktarılabilmesine karşın, bilimsel geleneğin bir türlü yerleşememesi, arada çeviri yayın ve kütüphanelerin işlevselliği gibi bir takım halkaların atlandığına işaret eder. Çeviri yayınlar her ne kadar bir toplumun yazın dizgesinde ikinci derece bir konumda olsalar da, gerçekte getirdikleri yenilik ve yabancı kaynağa göre seslendikleri hedef kitle sayısı açısından birinci derecede işlev görürler. Daha da açıkçası, çeviri kuramcısı Gideon Toury’nin öne sürdüğü gibi, çeviriler gerçekte içinde bulundukları ülkenin ürünüdür. Bundan böyle, çeviri yayınların yabancı ülkeden gelen bilginin ana dilde düşünülmesini sağladığı gibi, bu bilginin ulusal kültürün ölçüt alınarak sorgulanmasını da sağladığı öne sürülebilir. Ne var ki bu yayınların bilimsel geleneğe ya da ulusal kültüre katkısı ancak bilinçli bir ulusal kültür politikasıyla mümkündür. İşte bu amaçla, söz konusu araştırmada çeviri yayınlar sadece çeviribilimsel açıdan değil, çeviribilim ve kütüphane bilimi arasındaki disiplinlerarası iletişimden de yola çıkarak incelenmiştir. Bu şekilde sözkonusu yayınların bilimsel gelenekteki konum ve işlevsellikleri disiplinlerarası araştırmanın sunduğu olanaklarla daha geniş bir bağlam içerisinde ele alınabilmiş ve çeviri yayınların özellikle Türk bilim geleneğine ne derecede devingenlik kazandırdığı konusu irdelenmeye çalışılmıştır. Kuşkusuz bu inceleme, hem akademik çalışmada çeviri yayın9

ların önemine dikkati çekmeyi, hem de özgün bilgi üretiminde telif yayınlar kadar çeviri yayınların da etkisini ortaya çıkarmayı hedeflemiştir. Bir başka deyişle, özgün bilgi üretiminin, bundan böyle de, bilimsel geleneğin ancak telif ve çeviri yayınların sistemli bir dizge içersinde karşılıklı etkileşimi sonucu ortaya çıkacağı düşüncesi vurgulanmak istenmiştir. Son olarak, bu araştırmanın alt yapısının oluşumunda geçmişte emeği geçen ve bu araştırmayı yapmamda bana yol göstererek, ufkumu genişleten Sayın Doç. Dr. Hasan Sacit Keseroğlu, Sayın Prof Dr. Nilüfer Tapan, Sayın Prof. Dr. Turgay Kurultay’a, Sayın Doç. Dr. Ayşe Nihal Akbulut ve Sayın Yard. Doç. Dr. Sakine Eruz’a, yapıcılıkları, akademisyen sorumluluk ve duyarlılıklarından ötürü teşekkürü bir borç bilirim.

10

GİRİŞ “Çeviri Etkinliği” adı altındaki bu incelemede çeviri yayınların erek kültürde bilgi üretimine katkısı tarihsel bir bağlam içersinde ele alınmış ve bu arka plan bilgiye dayalı olarak çeviri yayınlar konusundaki bilimsel geleneğin çağdaş disiplinlerarası yöntemle nasıl geliştirilebileceği üzerinde durulmuştur. Araştırmada bilimsel geleneğin oluşumunda çeviri etkinliğinin tek başına çeviri yayınlar aracılığıyla incelenmesinin tek başına yeterli bir ölçüt olmayacağı göz önünde bulundurularak, disiplinlerarası bir incelemeye girilmiştir. Bu şekilde bilimsellikte sistemlilik kazanmanın önemine dikkati çekmek üzere tarihteki ve ülkemizdeki kütüphanecilik anlayışının bilginin dizgeselleşmesindeki rolü de vurgulanmak istenmiştir . Bundan böyle disiplinlerarası araştırmanın disiplinleri zenginleştirici ve gelişmesini hızlandırıcı etkisinden yola çıkarak tarihsel olarak çeviri yayınların bilimsel geleneği oluşturmadaki konumu ve işlevi siyasal ve toplumsal bir bağlam içersinde irdelenmiştir. Bundan böyle, araştırmanın “çeviri yayınların özgün bilgi üretimini etkileyerek bilimsel geleneğin oluşumu ve gelişiminde rolü olduğu” şeklindeki savı, disiplinlerarası araştırmanın sağladığı bilgi birikimiyle çözülüp değerlendirilmeye çalışılmıştır. İnceleme dört bölümden oluşmuştur. Bunlar sırasıyla şu şekildedir: I. Bölüm: Disiplinlerarası Bilim Olarak Çeviribilim ve Kütüphane Bilimi İlişkisinin Kavramsal ve Tarihsel Gelişimi; II. Bölüm: Osmanlılarda ve Çeviri Etkinliği ve Kütüphaneler; III. Bölüm:Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Çeviri Etkinliği ve Kütüphaneler; IV. Bölüm ise, Disiplinlerarası iletişim olarak Çeviribilim ve Kütüphane Bilimi İlişkisinin Çeviri ve Telif Yayınlarda Yansıması şeklindedir. İlk üç bölüm, kronolojik sırayla iki disiplinin uygulama alanında üst bilim dalı olarak çeviri yayınlar aracılılığıyla öteki disiplinlerin Doğuşuna ve gelişimine tarihteki katkı ve etkisi üzerinedir. Bundan böyle, bu 11

üç bölümün kendi içerisinde bir bütünlüğü olduğu söylenebilir; son bölüm ise, iki disiplinin çeviri yayınlar konusundaki ilişkisinden yola çıkarak özel alan çevirilerinde disiplinlerin çeviri yayınlarını nasıl bilimsel bir dizgeye oturtabilecekleri ye da gelecekte çeviri politikalarını nasıl belirleyebilecekleri konusunda bir fikir vermek üzere oluşturulmuş bir çalışma örneğidir. Çeviri yayınlar belge ve bilgi yönetimi alanından seçilmekle birlikte çeviribilimin disiplinlerarası işlevi de gözönünde bulundurularak bu disiplinde kullanılan “betimleyici yöntem” kütüphane bilimi alanında kullanılan “bibliyometrik atıf analizi” yöntemiyle de desteklenerek çeviri yayınlar arasındaki ilişkiler sadece varsayımsal olarak değil, aynı zamanda sayısal olarak değerlendirilebilmiştir. Bu şekilde çeviri yayınlar konusunda tarihteki eksik ya da yanlış uygulamaların elden geldiğince giderilmesi amacıyla somut örnekler üzerinden öteki disiplinlerin de yararlanabileceği çeviribilimsel bir yöntem geliştirilmeye çalışılmıştır. Tarihsel araştırmaya dayanan ilk üç bölüm, kronolojik olarak üç devreye ayrılmıştır. Buna göre, I. Bölümde disiplinlerarası araştırma kavramı başta olmak üzere kütüphane bilimi ve çeviribilim terimlerinin kavramsal olarak hangi süreçlerden geçerek son şeklini aldığı üzerinde durulmuş ve iki disiplinin çeviri yayınlardan ötürü ortaçağ kadar süren uygulama alanındaki kaçınılmaz iletişim ve etkile...