HABSBURGLAR - Martyn Rady PDF

Preview

Summary

MARTYN RADY University College London’da Orta Avrupa Tarihi profesörüdür. Ortaçağ’dan yirminci yüzyıla kadar uzanan Macaristan tarihi hak- kında birkaç önemli eser kaleme aldığı gibi Hussitler, vampirlik ve İmparator Şarlken gibi farklı konularda da çalışmaları mevcuttur. Budapeşte’deki Karoli Üniv...

Description

MARTYN RADY University College London’da Orta Avrupa Tarihi profesörüdür. Ortaçağ’dan yirminci yüzyıla kadar uzanan Macaristan tarihi hakkında birkaç önemli eser kaleme aldığı gibi Hussitler, vampirlik ve İmparator Şarlken gibi farklı konularda da çalışmaları mevcuttur. Budapeşte’deki Karoli Üniversitesi ve Romanya, Sibiu’daki Lucian Blaga Üniversitesi kendisine fahri doktorluk unvanı vermiştir.

CEM DEMİRKAN 1973 yılında doğdu. 2003 yılında Boğaziçi Üniversitesi Tarih Bölümü’nden mezun oldu. Uzun yıllardır çevirmenlik yapıyor.

İçindekiler

Haritalar 9 Habsburg Soyağacı 11 İsimler Hakkında Açıklama

17

Kısaltmalar 19 Giriş: Bir İmparatorluğun Kütüphanesi

21

1.

Habsburg Şatosu ve “Fortinbras Etkisi” 33

2

Kutsal Roma İmparatorluğu ve Altın Kral

45

3

Yerinden Olmak ve Geçmişi İnşa Etmek

57

4

III. Frederick: Satürn ile Mars

70

5

Maximilian ile Renkle İşaretlenmiş Krallar

83

6

Şarlken (V. Charles): Dünyanın Hâkimi

97

7

Protestan Mukavemeti ve Macaristan ile Bohemya 112

8

II. Philip: Yeni Dünya, Dini Huzursuzluk ve Hanedan İçi Ensest 124

9

Don John ve İnebahtı’daki Kadırgalar

139

II. Rudolf ile Prag’ın Simyacısı

151

10

11 Sapkınların Zaferi

163

12

II. Ferdinand, Mukaddes Ev ve Bohemya 175

13

Otuz Yıl “Dünya Savaşı”

188

14

Anormal İmparatorluk ve Viyana Savaşı

202

15

İspanya’nın Görünmez Hükümdarları ve Büyülenen Kralın Ölümü

216

16 Barok Sahnesi

230

7

HABSBURGL AR

17

Maria Theresa, Otomata ve Bürokratlar

242

18

Tacirler, Botanikçiler ve Masonlar

255

19 Vampirizm, Aydınlanma ve Tepeden İnme İhtilal

267

20

Arşidüşes ve Habsburg Alçak Ülkeleri

280

21

Sansür, Jakobenler ve Sihirli Flüt

293

22

Metternich ve Avrupa Haritası

306

23

1848: Von Neumann’ın Günlüğü ve Radetzky Marşı

323

24

Franz Joseph’in İmparatorluğu, Sisi ve Macaristan 338

25 Maximilian, Meksika ve Kraliyet Ölümleri

355

26

367

Memnuniyetsizlik Siyaseti ve 1908 Sene-i Devriyesi

27 Kâşifler, Yahudiler ve Dünyanın Bilgisi

381

28

Av ve Avcı: Franz Ferdinand ile Bosna 395

29

Cihan Harbi ve Dağılma

410

Sonuç

425

Teşekkürler

431



433

Okuma Önerileri

Dizin

445

8

Haritalar

Güney Svabya, Yak. 1200

39

Avrupa’daki Habsburg Toprakları, 1555

110

Habsburg Mülkleri, 1600

130

Orta Avrupa’daki Habsburg Toprakları, 1648

199

Avusturya-Macaristan, 1914

407

9

Habsburg Soyağacı THE HABSBURG FAMILY TREE Habsburg Sülalesi, 10 ile 14. asırlar arası.

Kanzelin (ö. 991)

Rudolf

Radbot

(ö. 1064)

(985-1045) k. Ita.

bilinen varisi yok

Dindar Werner (1025-96)

Otto

Albert

(ö. 11111)

(ö. 1140) bilinen varisi yok

Werner (ö.1167)

Otto, Constance piskoposu

Zengin Albert

(ö.1174)

(ö.1199)

Kibar Rudolf

(ö.1232) k. Staufen sülalesinden Agnes

Bilge Albert

Laufenburglu Ketum Rudolf (ö.1249)

(ö.1239) k. Kiburg sülalesinden Hedwig

Rudolf (1218-91) Kral (1273-91)

Tek Gözlü Albert (ö.1308)

Rudolf

Hartman

(ö.1290)

(ö.1281)

2 oğul (bebekken öldü)

6 kız

Kral (1298-1308)

Akraba Katili John (ö.1313)

Rudolf (s. 1282-1307) Bohemya Kralı (1306-7)

Yakışıklı Frederick (1289-1330)

Kurucu Rudolf (1339-65)

11

Âlim Albert (1298-1358)

3 ilave oğul ile 5 kız

3 ilave oğul ile 2 kız

HABSBURGL AR

Habsburg Sülalesi 14 ile 15. asırlar arası.

Âlim Albert (s. 1298-1358)

Kurucu Rudolf

Frederick

(1339-65)

(1347-62)

Saçı Örgülü Albert

Leopold (1351-86)

2 kız

(1349-95)

Albert

(1377-1404)

Albert (1397-1439) Kral 1438-39

Ladislas (1440-57) Bohemya ve Macaristan Kralı

Efendi William (s. 1370-1406)

III. Frederick (1415-93) Kral 1440 İmparator 1452

Şişman Leopold

Demir Ernest

(1371-1411)

Albert

(1418-63)

Cebi Boş Frederick

(1377-1424)

3 oğul (bebekken öldü)

(1382-1439)

4 kız

Sigismund (1427-96) Tirol Kontu (1446-90)

Maximilian (1459-1519) Kral 1486 İmparator 1508

12

HABSBURG SOYAĞACI

Habsburg Sülalesi 15 ile 17. asırlar arası (İspanya Kolu) Maximilian (1459-1519) k. Burgonya Düşesi Mary Kral 1486 İmparator 1508

Güzel Philip

Margaret (1480-1530)

(1478-1506) k. Kastilya Kraliçesi Deli Juana

V. Charles (1500-58) İmparator 1519-56 k. Portekiz Kraliçesi Isabella

k. İspanya Prensi Juan (ö.1497)

I. Frederick (1503-64) İmparator 1558 Macaristan ve Bohemya Kralı 1526, k. Macar Anne

Mary (1505-58) k. Macar Kralı II. Louis. (ö. 1526)

3 ilave kız

Sonraki sayfaya bakın.

İspanyol II. Philip (1527-98) İspanya Kralı 1556 Portekiz kralı 1580 İngiltere ve İrlanda Kralı (1554-58)

Don Carlos

Mary (1528-1603)

III. Philip (1578-1621) İspanya ve Portekiz Kralı 1598

(1545-68)

İspanya Kralı 1621 Portekiz Kralı 1621-40

(1661-1700) İspanya Kralı 1665

Isabella (1566-1633) k. Avusturya Arşidükü Albert

3 ilave oğul ve 2 kız

IV. Philip (1605-65)

Büyülenmiş Charles

gayrimeşru Parma Düşesi Margaret (1522-86) Avusturyalı Don John (1547-78)

k. II. Maximilian

3 ilave oğul (erken doğumda öldü) ve 8 kız

13

3 ilave oğul ve 3 kız

HABSBURGL AR

Habsburg Sülalesi 16 ile 18. asırlar arası. (Orta Avrupa Kolu) I. Ferdinand (1503-64)

İmparator 1558 Macaristan ve Bohemya Kralı 1526 k. Macar Anne

II. Maximilian (1527-76) İmparator 1564 k. İspanyol Mary

II. Rudolf

(1552-1612) İmparator 1576

Matthias

(1557-1619) İmparator 1612

Tirol Dükü Ferdinand (1529-95)

Albert (1559-1621) k. İspanya Kraliçesi Isabella

Steiermark Dükü Charles (1540-90)

10 kız

3 ilave oğul

Steiermark Dükü Ferdinand (II. Ferdinand) (1578-1637) İmparator 1619

III. Ferdinand

3 ilave oğul ve 3 kız

(1608-1637) İmparator 1637

IV. Ferdinand (1633-54) müstakbel imparator seçilişi 1653

I. Joseph

(1678-1711) İmparator 1705

I. Leopold

(1640-1705) İmparator 1658

VI. Charles

(1685-1740) İmparator 1711

Charles Joseph

Olomous Piskoposu

1 ilave oğul (ö.1684) ve 6 kız

1 oğul 2 ilave kız, tümü bebekken öldü.

Maria Theresa

(1717-80) evlilik yoluyla İmparatoriçe 1745

14

5 kız

HABSBURG SOYAĞACI

Habsburg Sülalesi 18 ile 20. asırlar arası Maria Theresa (1717-1780) k. Lorraine Dükü Francis Stephen (1708-65) İmparator 1745

Maria Anna (1738-89)

II. Joseph

(1741-90) İmparator 1765

II. Leopold

Maria Christina

(1747-92) İmparator 1790

(1742-98) “Mimi”

II. Francis (I) (1768-1835)

Charles

Kutsal Roma İmparatoru 1792-1806 Avusturya İmparatoru, 1804

Maria Antonia (1755-93) Fransa Kraliçesi Marie Antoinette

John (1782-1859)

(1771-1847) Feldmareşal

3 ilave oğul ve 8 kız

7 ilave oğul ve 2 kız

Almanya’da İmparatorluk naibi 1848-9

Albrecht (1817-95)

Marie Louise

(1791-1847) k. Napolyon (1810-14)

Franz Joseph

(1830-1916) İmparator 1848 k. Bavyera Prensesi Elizabeth

Sophie

(1855-57)

I. Ferdinand

Maria Leopoldine

(1793-1875) İmparator 1835-48

(1797-1826) k. Brezilya Kralı Pedro

Karl Ludwig

Maximilian

(1833-96)

(1832-67) Meksika İmparatoru 1864

Gisela

(1856-1932) k. Bavyera Prensi Leopold

Rudolf

(1858-89) k. Belçika Prensesi Stephanie

Franz Ferdinand (1863-1914) k. Sophie Chotek

Franz Karl

(1802-78) k. Bavyera Prensesi Sophie

Maria Anna (1835-40)

Ludwig Viktor (1842-1919)

Marie Valerie

(1868-1924) k. Toskana Dükü Franz Salvator

Otto Franz

(1865-1906) k. Burbon-Sicilyateyn Prensesi Maria Annunciata

I. Karl

(1887-1922) İmparator 1916-18 k. Burbon-Parma Düşesi Zita

15

1 ilave oğul ve 7 kız

1 ilave oğul ve 3 kız

İsimler Hakkında Açıklama

Tüm yer isimleri bugünkü halleriyle kullanılmıştır. Bunun tek istisnası Budapeşte’dir. Buda ile Pest ayrı olup 1873 tarihinde birleşmiştir. Şahıs isimleri kullanımında ise belli bir kalıp mevcut değildir. Genelde isimler mevcut tarih kitaplarında en sık kullanıldıkları biçimde kullanıldı –o yüzden Arşidük John değil de Arşidük Ludwig kullanıldı. Mutabakat olmayan yerlerde ise isimler İngilizceye uygun biçimde yazıldı.

17

Kısaltmalar

AHR American Historical Review AHY Austrian History Yearbook AS Austrian Studies HAHR Hispanic American Historical Review HR Hispanic Review HZ Historische Zeitschrift JGPÖ Jahrbuch der Gesellschaft für die Geschichte des Protestantismus in Österreich JWCI Journal of the Warburg and Courtauld Institutes MGH Monumenta Germaniae Historica MGH, Dt. Chron. MGH Deutsche Chroniken MGH SS MGH Scriptores, in folio MGH, SS rer. Germ. MGH Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum MGH SS rer. Germ. N.S. MGH Scriptores rerum Germanicarum, Nova series MGH, Staatsschriften MGH Staatsschriften des späteren Mittelalters MIÖG Mitteilungen des Instituts für Österreichische Geschichtsforschung 19

HABSBURGL AR

MNL OL Magyar Nemzeti Levéltár, Országos Levéltár, Hungarian State Archive, Budapest OeStA/HHStA Austrian State Archive, Haus-, Hof- und Staatsarchiv, Vienna SEER Slavonic and East European Review

20

Giriş Bir İmparatorun Kütüphanesi

Habsburgların kışlık sarayı olan Hofburg günümüzde Viyana’nın gözde turist mekânlarından biridir. Turistler at arabalarıyla bitişikteki eski şehrin dar sokaklarında ve kemerleri arasında dolaşırlar. Ara sokaklardan geçen kalabalık, trafiğe karıştığı esnada, ahırlarında duran Lipizzaner atlarının beyaz burunlarını görür. Günümüzde otopark olarak kullanılan ardışık avluları ve genelde Barok tarzdaki civar cepheleriyle sarayın dışı, on dokuzuncu yüzyılda inşa edilen St. Michael kanadının yeşil kubbesi haricinde, cazibeden yoksundur. Neyse ki günümüzde Hofburg esaslı bir tadilattan geçmektedir. Hâlâ işlevsel bir saray olduğu 1918 öncesine ait fotoğraf ve dialarda yıkık ve çatlak duvarlarla kırık camlar görmek mümkündür. Hofburg tarihinin büyük bölümünde aslında bir inşaat sahasıydı. Müteakip imparatorlar saraya yeni kanatlar eklemiş, yeni yerler inşa edebilmek için eskileri yıkmış ve ahşabı taşla değiştirmişlerdir. Hofburg on yedinci yüzyılın sonlarına kadar şehir savunmasının bir parçası olup şehir tabyalarından birine de bitişiktir. Osmanlı Türkleri şehri son olarak 1683 tarihinde muhasara ettiler. Habsburg imparatorları muhtemelen ancak Türkleri yendikten sonra Hofburg’u tahkimli bir meskenden ziyade bir saray ve merasim makamı olarak görmeye başlamışlardır. Hofburg’un merkezinde Eski Kale (Alte Burg) yer alır. On yedinci ve on sekizinci asırlarda sarayın maruz kaldığı tadilatlar 21

HABSBURGL AR

nedeniyle günümüzde Eski Kale’nin asli dokusuna dair neredeyse hiçbir şey kalmamıştır. On üçüncü yüzyılın ilk yarısında inşa edilen Eski Kale her birinin üzerinde üçgen çatı ve alem olan dört burca sahip elli metrekarelik yekpare taştan bir kuleydi. Boyutuna rağmen Eski Kale’nin iç mekânı kasvetlidir. Burayı ziyarete gelenler bir arabanın dönebileceği kadar bile geniş olmayan avlusundan, basık odalarından, küflü merdivenlerinden ve duvarlarda halı olmamasından şikâyet ederler. Oysaki Hofburg’un Eski Kalesi’nin maksadı sahip olduğu şatafatla görenleri hayran bırakmak değildir. Onun maksadı şehirle ötesindeki kırsala tepeden bakarak sahibinin kudretini herkese göstermektir.*1 Eski Kale, Habsburg’un ilk simgesi olmuştur. Habsburg özünde bir Orta Avrupa hanedanı olup merkezleri Avusturya’ydı. Fakat on altı ile on yedinci asırlarda İspanya ile İspanya’nın Alçak Ülkeler, İtalya ve Yeni Dünya’daki mülklerinin de hükümdarı haline geldiler. Eski Kale o tarihe kadar askeri açıdan çoktan ıskartaya çıkmış olsa da tasarımı Habsburgların İspanya’da –Toledo ve Madrid– inşa ya da ihya ettikleri büyük şatolarda yaşatılmış ve oradan da Yeni Dünya’ya sirayet etmiştir. Meksika’daki dört burçlu tahkimli konak ilk kraliyet valilerinin güçlerini simgeler –rütbeleri düşük olanlar iki burçla iktifa etmeye mecburdu. Habsburgların imparator olarak hükmettiği takribi olarak günümüzde Avusturya, Almanya ve Çek Cumhuriyeti’nin bulunduğu alanda yer alan Kutsal Roma İmparatorluğu’na mensup hırslı prensler de itibar meselesi olarak gördüklerinden dört burçlu kuleler inşa etmişlerdir.2 * Aslına bakılırsa dipnotlarla aram pek iyi değildir, sadece alıntıları ve alışılmadık ayrıntıları belirtmek ve akademik borçlarımı ödemek için dipnot kullanıyorum. Standart kaynaklarda bilgiler zaten bulunuyorsa genelde atıf yapmam. 1 Friedrich B. Polleross, “Tradition und Recreation. Die Residenzen der österreichischenHabsburger in der frühen Neuzeit”, Majestas, 6 (1998), 91–148 (100). 2 Matthias Müller, “Der Anachronismus als Modernität. Der Wiener Hofburg als programmatisches Leitbilds für den frühneuzeitlichen Residenzbau im Alten Reich”, Krakau, Prag und Wien. Funktionen von Metropolen im

22

BİR İMPARATORUN KÜTÜPHANESİ

Habsburglar hâkimiyetleri tüm cihana yayılan ilk hükümdarlar olup bunu kısmen talih kısmen de kaba kuvvetle elde etmişlerdir. On altıncı asırda dört kuleli kale onların Avrupa’nın bir kısmındaki hâkimiyetlerinin nişanesiyken bunların diğer kıtalarda da boy göstermesi küresel hâkimiyetlerinin simgesi haline gelmiştir. Fakat bu Habsburgların kullandığı simgelerden sadece biridir çünkü sahip oldukları bu kudreti hem kaderin tecellisi hem de dünyayı ayakta tutan ilahi takdirin bir parçası olarak gördüler. Bu taşa kazınmış bir tehditten ziyade çok daha mahir bir sembolizm icap ettirmekteydi. Hofburg’un on sekizinci yüzyılın başındaki, Eski Kale’nin de nihayet tarihe karışmasına vesile olan, tadilatı esnasında Saray Kütüphanesi de (Hofbibliothek) inşa edilmiştir. Geçmişte imparatorluk kütüphanesi Viyana’daki terk edilmiş bir manastırda, özel bir sarayın bir bölümünde ve Eski Kale’nin gölgesindeki ahşap bir binada (günümüzde Josefplatz) yer alırdı. Kütüphaneciler rutubetten, sokaktan gelen tozdan, yetersiz aydınlatmadan ve yangın tehlikesinden şikâyet ederdi. Yine de imparatorluk kütüphanesi ancak VI. Charles’ın (1711-1740) döneminde Eski Kale’nin hemen güneyinde kendisine kalıcı bir mekân bulabilmiştir.3 Yeni kütüphane binası 1720’lerde inşa edilmiş olup, İmparator VI. Charles’ın da istediği şekilde, günümüze kadar pek fazla değişmeden kalmıştır. İki yüz bin kadar kitap ve el yazması 75 metre uzunluğa sahip tek bir koridordaki raflarda bulunur. Günümüze değin bu koleksiyona teoloji, kilise tarihi, hukuk, felsefe, fen ve matematik alanında pek çok eser ve Yunanca, Latince, Süryanice, Ermenice ve Koptik el yazmaları dâhil edilmiştir. Charles kütüphanesini âlimlere açmış olsa da girişleri izne tabi olup sadece sabah saatleriyle sınırlıydı. Charles bu cömertliğinin

3

frühmodernen Staat, ed. Marina Dmitrievaand Karen Lambrecht (Stuttgart, 2000) 313–29 (323); Luis Weckmann, The Medieval Heritage of Mexico, c. 1 (New York, 1992), 577–81. Ignaz von Mosel, Geschichte der kaiserl. königl. Bibliothek zu Wien (Vienna, 1835), 73–4, 96, 104–5.

23

HABSBURGL AR

karşılığı olarak da gazetelerden vergi almaya başladı. Başta sadece binanın masrafını karşılama maksadıyla geçici olarak koyulan bu vergi kalıcı hale getirilip itinayla ileride yeni edinilecek kitaplara tahsis edilmiştir. Ayrıca matbaacılardan bastıkları her kitabın bir nüshasını da kütüphaneye teslim etmeleri istenmişti. Viyanalı matbaacıların bir kısmı pornografiyle de alakadar olduğundan bu mecburiyet çoğu zaman görmezden gelinmişti.4 Kütüphanenin merkezinde VI. Charles’ın Musarumlu Herkül olarak gösterildiği gerçek boyutlarda bir heykeli yer almaktadır. Kubbeli tavanında onun apotheosis ya da semaya yükselişi gösterilirken alegorik figürlerle de başarıları onurlandırılmıştır. Semaya yükselişi Birleşik Devletler Capitol Binası’nın rotondunda gösterilen George Washington’dan farklı olarak İmparator Charles’ın tavandan bizlere bakan bir portresi mevcut değildir. Ressam eserine başladığında Charles hayatta olduğundan henüz semadaki yerini almış değildi. Fakat elinde defne yaprağından bir taçla onu bekleyen uçan birinin mevcudiyetinden, Charles’ın vefatını müteakip melekler tarafından karşılanıp onların refakatinde bulutların üzerinde oturmayı temenni ettiğini anlamak zor değildir. Kütüphanenin zeminindeki VI. Charles’ın mermer heykeline on üçüncü yüzyıldaki Kral Rudolf ’la başlayıp 1700’de ölen İspanya Kralı II. Charles’a kadar pek çok Habsburglu imparator, kral ve arşidüke ait on altı heykel yarenlik eder. Mermer heykel yapımı son derece masraflı olduğundan pek çoğu Hofburg’un depo ve bahçelerinden alınmıştır. Zaman içerisinde onlara diğer imparatorluk saraylarındaki heykeller de eklenmiş ya da onlarla takas edilmişlerdir. Saray Kütüphanesi’nin ilk tarihçisi, on altı heykelin çoğunun okumaya ve öğrenmeye pek de temayülü olmayan Habsburglu hükümdarlara ait olduğunu düşündüğünden, yapılan eser seçimlerini tenkit etmişti. Bu zatın kütüphanenin kitaplar ve tedrisatla alakalı bir yer olması gerektiğini 4 Johannes Frimmel, “‘Verliebte Dummheiten und ekelhafte Nuditäten.’ Der Verleger Johann Mösle, die Priapische Dichterlaune und der Erotika-Vertrieb im josephinischen Wien”, Das achtzehnte Jahrhundert, 42, no. 2 (2018), 237–51.

24

BİR İMPARATORUN KÜTÜPHANESİ

düşündüğü açıktır. Fakat burası Saray Kütüphanesi olduğundan işlevi farklıdır: Habsburglar ve onların kâinatın ilahi düzeni içerisindeki konumuna vurgu yapmak.5 Duvar resimleri, tavanı ve mobilyaları da dâhil...