„Ustalić liczbę zabitych na 6 milionów ludzi”. Dyrektywy Jakuba Bermana dla Biura Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów. In: Polski Przegląd Dyplomatyczny 2008, no 1(41), p. 99–113. PDF

Preview

Summary

ARCHIWUM MATEUSZ GNIAZDOWSKI (OPRAC.) „Ustaliæ liczbê zabitych na 6 milionów ludzi” Dyrektywy Jakuba Bermana dla Biura Odszkodowañ Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów Liczba szeœciu milionów ofiar poniesionych przez Polskê w okresie II wojny œwiatowej wesz³a na trwa³e do jêzyka publicystyki i po...

Description

ARCHIWUM MATEUSZ GNIAZDOWSKI (OPRAC.)

„Ustaliæ liczbê zabitych na 6 milionów ludzi” Dyrektywy Jakuba Bermana dla Biura Odszkodowañ Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów Liczba szeœciu milionów ofiar poniesionych przez Polskê w okresie II wojny œwiatowej wesz³a na trwa³e do jêzyka publicystyki i polityki, urastaj¹c do roli symbolu polskiej martyrologii. W okresie Polski Ludowej nie kwestionowano oficjalnie urzêdowej statystyki, opublikowanej na pocz¹tku 1947 r. Tymczasem wyniki pracy badawczej, nosz¹cej znamiona rzetelnoœci i sumiennoœci, na etapie ostatecznej obróbki zosta³y poddane ingerencji politycznego nadzorcy – podsekretarza stanu w Prezydium Rady Ministrów, cz³onka œcis³ego kierownictwa partii komunistycznej Jakuba Bermana. Otó¿ zestawienie strat w ludziach poniesionych przez Polskê podczas II wojny œwiatowej, poprzedzone ogólnokrajow¹ akcj¹ ankietow¹ i ¿mudnymi, wielomiesiêcznymi dociekaniami, zosta³o obci¹¿one b³êdem, który nosi znamiona celowej manipulacji. Impulsem do wydania zawartej w tytule dyrektywy by³a najprawdopodobniej chêæ ukrycia w bilansie wojny strat w ludziach zadanych Polsce przez ZSRR. Domniemanie takiej przes³anki dzia³ania ówczesnych w³adz by³o ju¿ formu³owane1, brakowa³o jednak dokumentu, z którego wynika³by wprost fakt manipulacji. Ogólnopolska rejestracja strat, prowadzona w latach 1944–1946, by³a operacj¹ niezwykle skomplikowan¹. W Polsce wci¹¿ trwa³a masowa migracja. Kszta³t terytorialny powojennej Polski zmieni³ siê zasadniczo, co wp³ynê³o znacz¹co na próby sporz¹dzenia bilansu wojny. Opierano siê w nich na kombinacji kryteriów terytorialnego i etnicznego. W zakresie strat biologicznych brano pod uwagê tylko obywateli Polski narodowoœci polskiej i ¿ydowskiej, w tym tak¿e ludnoœæ „zamieszka³¹ na terenach odst¹pionych Zwi¹zkowi Radzieckiemu”, t³umacz¹c, ¿e ludnoœæ ta posiada, wzglêdnie posiada³aby, gdyby ¿y³a, prawo opcji na rzecz Polski2. Z szacunków wy³¹czono w ten sposób straty biologiczne innych (poza 1

Patrz np. J. Wróbel, Straty wojenne Polski – problem nadal otwarty, „Przegl¹d Powszechny” 1990, nr 9, s. 363–368. 2

S. Dêbski, W.M. Góralski (red.), Problem reparacji, odszkodowañ i œwiadczeñ w stosunkach polsko-niemieckich 1944–2004, t. 2, Dokumenty, Warszawa 2004 (dalej: PROiŒ-D), dok. nr 30.

„Polski Przegl¹d Dyplomatyczny” 2008, nr 1 (40)

99

ARCHIWUM

¿ydowsk¹) mniejszoœci narodowych zamieszkuj¹cych pañstwo polskie w 1939 r. (oko³o 8 mln obywateli, g³ównie Ukraiñców, Bia³orusinów i Niemców). Nie uwzglêdniono te¿ strat ludnoœciowych Niemców i polskiej ludnoœci autochtonicznej na Ziemiach Zachodnich i Pó³nocnych, w³¹czonych do Polski w 1945 r. Wiosn¹ 1946 r. w Biurze Odszkodowañ Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów (BOW) przyst¹piono do podsumowania wyników badañ. Pierwszego kwietnia zosta³ powo³any Komitet Redakcyjny Publikacji pt. „Straty wojenne Polski podczas II wojny œwiatowej” jako organ pomocniczy BOW, wspó³pracuj¹cy z G³ównym Urzêdem Statystycznym i G³ównym Urzêdem Pomiarów Kraju3. BOW kierowa³ wówczas Emil Sommerstein, by³y prezes lwowskiej Izby Adwokackiej, dzia³acz syjonistyczny, który by³ jednoczeœnie przewodnicz¹cym Centralnego Komitetu ¯ydów w Polsce. Latem 1946 r., gdy okaza³o siê, ¿e Sommerstein ju¿ nie powróci ze Stanów Zjednoczonych4, szefem Biura zosta³ mianowany 38-letni doktor Jerzy Osiecki, specjalista w zakresie prawa miêdzynarodowego. Z materia³ów ankietowych BOW, zbieranych do sierpnia 1946 r., wynika³o, ¿e w okresie wojny na terenie tak zwanych ziem dawnych (czyli terytorium przedwojennym Polski bez ziem wschodnich, w³¹czonych po wojnie do ZSRR) uœmiercono 2 790 359 osób (w tym 244 588 osób prawdopodobnie). Dodatkowo liczbê osób pozbawionych wolnoœci, wywiezionych na roboty przymusowe, wysiedlonych i wywiezionych w nieznanym kierunku okreœlono na 3 866 947. Nieznana pozostawa³a liczba ofiar wœród mieszkañców ziem wschodnich, w zwi¹zku z czym dokonano uzupe³niaj¹cych obliczeñ. Pos³uguj¹c siê danymi przedwojennymi, ekstrapolacj¹ wyników analizy terenów Generalnego Gubernatorstwa, projekcj¹ przyrostu naturalnego i wynikami spisu ludnoœci z lutego 1946 r., wy³¹czaj¹c mniejszoœci narodowe (poza ¿ydowsk¹) i uwzglêdniaj¹c dane o przesiedleniach i rejestracji optantów na terenach wschodnich, stwierdzono, ¿e liczba osób, które ponios³y œmieræ wskutek wojny i okupacji, wynosi oko³o 4,8 mln. W tej liczbie znalaz³o siê ponad 1,6 mln domniemanych ofiar z terenów wschodnich Polski, w³¹czonych do ZSRR5. Demograf Henryk Kopeæ, który opracowywa³ bilans strat ludnoœciowych, uzasadniaj¹c koniecznoœæ oparcia siê na obliczeniach demograficznych, poda³, ¿e nie da siê okreœliæ liczby ofiar spoœród osób wysiedlonych i wywiezionych w niewiadomym kierunku (1 652 260) oraz pozbawionych wolnoœci w wiêzieniach i ró¿nego rodzaju obozach (574 918). Uznaj¹c, ¿e „znaczna czêœæ w ten sposób skrzywdzonych obywateli polskich nale¿y

3

AAN, Ministerstwo Administracji Publicznej (dalej: MAP), 586, k. 40: Szef BOW Emil Sommerstein do ministra administracji publicznej, 18.04.1946. 4

W kwietniu 1946 r. Sommerstein wyjecha³ do Nowego Jorku jako delegat Centralnego Komitetu ¯ydów w Polsce. A. Pacholczykowa, Emil Sommerstein, w: Polski S³ownik Biograficzny, t. XL/3, z. 166, Kraków 2001, s. 472–477. 5

PROiŒ-D, dok. nr 30.

100

„Polski Przegl¹d Dyplomatyczny” 2008, nr 1 (40)

ARCHIWUM

najprawdopodobniej ju¿ do nie¿yj¹cych”, w swoim opracowaniu przypomnia³, ¿e „iloœæ wywiezionych w czasie wojny obywateli polskich przez w³adze sowieckie w g³¹b Rosji Eugeniusz M. Kulischer (The displacement of population in Europe [Montreal–London 1943], s. 59) oblicza na 1 200 000 – do 2 000 000”6. To ostatnie zdanie zosta³o jednak skreœlone przed w³¹czeniem opracowania w postaci aneksu do urzêdowego materia³u na temat metodologii obliczeñ strat wojennych7. Straty w ludziach ustalone przez Kopcia zosta³y podane w prowizorycznym Zestawieniu strat i szkód wojennych Polski w latach 1939–1945 (materialnych, biologicznych i kulturalnych). W odniesieniu do strat biologicznych stwierdzono w nim, ¿e liczba 4,8 mln wraz ze zmniejszon¹ liczb¹ urodzeñ (1,25 mln) powoduje, ¿e „biologiczny potencja³ polski poniós³ wskutek wojny ³¹czn¹ stratê 6 milionów 50 tys. ludzi, co wynosi ±25% stanu ludnoœci”8. Opracowanie bilansu strat Polski by³o istotnym elementem przygotowañ do konferencji zastêpców ministrów spraw zagranicznych w Londynie, która mia³a siê odbyæ w styczniu 1947 r. J. Berman 23 paŸdziernika wyda³ w tej sprawie zarz¹dzenie9. Wkrótce potem ruszy³a kampania propagandowa „Przygotowanie pokoju”, rozpoczêta zarz¹dzeniem ministra spraw zagranicznych z 15 listopada 1946 r., która mia³a byæ „intensywnym i uporczywym oddzia³ywaniem na zagraniczne czynniki rz¹dowe i opiniê œwiatow¹ celem zyskania ¿yczliwego poparcia dla stanowiska Polski”10. MSZ by³o niew¹tpliwie zainteresowane pozyskaniem orê¿a propagandowego w postaci zestawienia strat Polski. W grudniu 1946 r. BOW opracowa³o prowizoryczny bilans strat, który przed³o¿ono cz³onkom rz¹du, prezesowi Centralnego Urzêdu Planowania, G³ównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce oraz Komitetowi dla Spraw Zagranicznych Ziem Odzyskanych z wnioskiem o pilne zg³oszenie ewentualnych poprawek. Szef BOW poœpiech uzasadnia³ wzglêdami politycznymi i rozpoczynaj¹cym siê procesem Ludwiga Fischera, gubernatora dystryktu warszawskiego Generalnego Gubernatorstwa (17 grudnia 1946 r.)11. Przedstawiciele poszczególnych ministerstw i urzêdów pisemnie 6 Patrz skreœlenie odrêczne: AAN, Biuro Odszkodowañ Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów (dalej: BOW), 12, k. 48: H. Kopeæ, Straty w ludnoœci poniesione przez Polskê w II wojnie œwiatowej, 15.11.1946. 7

Por. PROiŒ-D, dok. nr 30.

8

AAN, BOW, 10, k. 79: Zestawienie strat i szkód wojennych Polski w latach 1939–1945, 1946. 9

AAN, BOW, 10, k. 22–23: Szef BOW J. Osiecki do ministrów oraz prezesa CUP, G³ównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich i Komitetu dla Spraw Zagranicznych Ziem Odzyskanych, grudzieñ 1946. 10

Cyt. za A. Dudek, Mechanizm i instrumenty propagandy zagranicznej Polski w latach 1946–1950, Wroc³aw 2002, s. 184. 11 Szef BOW Jerzy Osiecki pisa³, ¿e „wszystkie inne pañstwa przedstawi³y ju¿ to zagadnienie na forum miêdzynarodowym”. AAN, BOW, 10, k. 22–23: Szef BOW J. Osiecki do ministrów..., op.cit.

„Polski Przegl¹d Dyplomatyczny” 2008, nr 1 (40)

101

ARCHIWUM

oraz na spotkaniach 13 i 14 grudnia zg³aszali postulaty i poprawki. W zakresie strat w ludziach wicepremier Stanis³aw Miko³ajczyk wskaza³ na przyk³ad, ¿e „uderza brak powa¿nej pozycji strat, walcz¹cych w kraju w ci¹gu ca³ej okupacji oddzia³ów polskiej armii podziemnej”12, a gen. Bronis³aw Prugar-Ketling pisa³ wprost: „Co do samej sumy strat biologicznych (4 800 000) mam zastrze¿enie, uwa¿aj¹c j¹ za nisk¹. Sprawê tê pozostawiam do omówienia konferencyjnego”13. Bior¹c pod uwagê wyniki konsultacji miêdzyresortowych, szef BOW opracowa³ pismo do Bermana, którego treœæ poni¿ej publikujemy. Jest ono datowane na 16 grudnia 1946 r. Nastêpnego dnia Osiecki odby³ rozmowê z Bermanem, po której zanotowa³ jego „dyrektywy” na kopii tego pisma. Wœród nich na uwagê zas³uguje zw³aszcza sposób, w jaki Berman potraktowa³ propozycjê ujêcia ró¿nicy miêdzy liczb¹ 6 milionów ubytku demograficznego a „obliczon¹ liczb¹ zamordowanych”. Osiecki zaproponowa³ wprowadzenie dodatkowej kategorii „osób zaginionych” (1,2 mln), a tak¿e stworzenie dodatkowej tablicy „dla wywiezionych w niewiadomym kierunku”, co umo¿liwi³oby „podtrzymaæ dotychczas dawan¹ liczbê ubytku w ludnoœci na ³¹czn¹ sumê 6 milionów”. Berman pomys³y te najwyraŸniej odrzuci³, nakazuj¹c „ustaliæ liczbê zabitych na 6 mln ludzi”. Publikowany dokument nie tylko pokazuje wiêc okolicznoœci znacz¹cej korekty wykonanych obliczeñ, ale te¿ pozwala s¹dziæ, ¿e wynika³a ona ze sprzeciwu Bermana przed wprowadzeniem rubryk strat, które jednoznacznie kojarzy³yby siê z represjami sowieckimi, obejmuj¹cymi masowe wywózki w g³¹b ZSRR. Zmiany miêdzy danymi z zestawienia strat z jesieni 1946 r. a sprawozdaniem koñcowym BOW ze stycznia 1947 r. wyjaœniano ogólnikowo w korespondencji urzêdowej wykorzystaniem „nowych materia³ów i elementów rachunkowych”14. Kopeæ jako bieg³y podczas procesu Fischera poda³ wyliczenia, zgodnie z którymi na terenie Polski uœmiercono w czasie okupacji 4,75 mln ludzi, a los 1,7 mln jest nieznany15. Pos³ugiwa³ siê tak¿e liczb¹ 6,028 mln, która znalaz³a siê w sprawozdaniu koñcowym BOW. Zawar³ w niej jednak równie¿ straty „potencjalne, wynik³e ze zmniejszonej liczby urodzeñ”16. 12

AAN, BOW, 12, k. 24: Wicepremier S. Miko³ajczyk do BOW, 12.12.1946.

13

AAN, BOW, 12, k. 27: B. Prugar-Ketling do szefa BOW, 10.12.1946.

14

AAN, MAP, 855, k. 18: Szef BOW do ministra administracji publicznej, 30.01.1947.

15

Patrz T. Cyprian, J. Sawicki (red.), Siedem wyroków Najwy¿szego Trybuna³u Narodowego, Poznañ 1962, s. 62. 16

W opinii pisemnej H. Kopcia z 7 grudnia 1946 r. opublikowanej (ze skrótami) przez Czes³awa Pilichowskiego, pojawia siê jednak liczba 6,028 mln jako ubytek demograficzny. Jeœli dokument ten w³aœciwie datowano, oznacza³oby to, ¿e Kopeæ wypracowa³ tê liczbê ju¿ przed „dyrektyw¹ Bermana”. H. Kopeæ, Straty w ludnoœci poniesione przez Polskê w II wojnie œwiatowej, w: C. Pilichowski (red.), Ekspertyzy i orzeczenia przed Najwy¿szym Trybuna³em Narodowym, t. 9, Warszawa 1982, s. 148–155.

102

„Polski Przegl¹d Dyplomatyczny” 2008, nr 1 (40)

ARCHIWUM

Sprawozdanie w przedmiocie strat i szkód wojennych Polski w latach 1939–1945 powsta³o w styczniu 1947 r. i pos³ugiwa³a siê nim delegacja polska na konferencji zastêpców ministrów spraw zagranicznych w Londynie w sprawie Niemiec17. W lutym zosta³o opublikowane w postaci broszury18. By³a ona przez lata podstawowym ogólnym zestawieniem polskich szkód wojennych zadanych Polsce przez III Rzeszê, a dane w niej zawarte w okresie PRL mia³y charakter oficjalnej statystyki19. Wed³ug niej w latach 1939–1945 ¿ycie straci³o 6,028 mln obywateli, co równa³o siê stracie 22% „ogó³u ludnoœci”. Zgodnie z dyrektyw¹ Bermana wœród ofiar podano „uœmierconych”: zgony w wyniku bezpoœrednich dzia³añ wojennych (644 tys.) oraz wskutek „terroru okupanta” (5,384 mln), wyró¿niaj¹c ofiary pacyfikacji, egzekucji i obozów zag³ady (3,577 mln), epidemii i wycieñczenia organizmu (1,286 mln) oraz odniesionych ran i trudów pracy niewolniczej (521 tys.). Pominiêto zarówno kategoriê „zaginionych”, jak i proponowan¹ rubrykê „wywiezionych w nieznanym kierunku”. Straty w przyroœcie naturalnym (1,215 mln potencjalnych obywateli), wliczane wczeœniej przez H. Kopcia do szeœciomilionowych strat demograficznych Polski (ludnoœci polskiej i ¿ydowskiej) zosta³y w sprawozdaniu koñcowym uwzglêdnione w przypisie jako pozycja, któr¹ nale¿a³oby dopiero „doliczyæ” do strat biologicznych, wynosz¹cych 6,028 mln. Podaj¹c „straty biologiczne”, wyjaœniono, ¿e chodzi tylko o ludnoœæ polsk¹ i ¿ydowsk¹, przy czym na tê ostatni¹ przypada „oko³o 3 mln ofiar”. Czes³aw £uczak, powo³uj¹c siê na notatkê s³u¿bow¹ w posiadaniu Czes³awa Pilichowskiego, pisa³ po latach, ¿e „zespo³y obliczeniowe straty demograficzne Polski oszacowa³y na oko³o 6 mln, w tym 2,6 Polaków i 3,4 mln ¯ydów, a o wynikach tych obliczeñ poinformowa³y ówczesne centralne w³adze pañstwowe. Te zaœ uzna³y szacunki za ma³o precyzyjne i domaga³y siê ustalenia tych strat z dok³adnoœci¹ do tysi¹ca i okreœlenia ich nieco powy¿ej 6 mln”20. Wydaje siê jednak, ¿e zwiêkszenie liczby strat ponad liczby podawane przez demografów oraz doœæ kuriozalna dok³adnoœæ wskazania nie zwiêkszy³y wiarygodnoœci polskiego bilansu wojny21.

17 Zob. szerzej B. Pasierb, Polskie prace przygotowawcze do Traktatu Pokojowego z Niemcami 1916–1948. Instytucje – ludzie – problemy, Wroc³aw 1996, s. 223–311. 18

Sprawozdanie w przedmiocie strat i szkód wojennych Polski w latach 1939–1945, Warszawa 1947. Treœæ tak¿e w PROiŒ-D, dok. nr 36. 19

Broszura zosta³a ostatnio ponownie wydana (w wersji polskiej, angielskiej i niemieckiej) przez Fundacjê „Polsko-Niemieckie Pojednanie”: M. Muszyñski, P. Sypniewski, K. Rak (red.), Sprawozdanie w przedmiocie strat i szkód wojennych Polski w latach 1939–1945. Report on Poland‘s wartime losses and damage in the years 1939–1945. Bericht über Polens verluste und Kriegsschäden in der Jahren 1939–1945, Warszawa 2007. 20 C. £uczak, Szanse i trudnoœci bilansu demograficznego Polski w latach 1939–1945, „Dzieje Najnowsze” 1994, nr 2, s. 10. 21

Polska by³a jedynym spoœród pañstw okupowanych przez Niemcy, które nie zaokr¹gli³o obliczonych strat ludnoœci do setek tysiêcy. Ibidem.

„Polski Przegl¹d Dyplomatyczny” 2008, nr 1 (40)

103

ARCHIWUM

Byæ mo¿e by³y wiêc te¿ inne dyrektywy Bermana, niekoniecznie zanotowane przez Osieckiego. Pozostaje otwarta odpowiedŸ na pytanie, dlaczego wprowadzono rozró¿nienie na ofiary polskie i ¿ydowskie i dlaczego podano niemal równ¹ proporcjê strat wœród Polaków i ¯ydów, choæ zarówno z ówczesnych, jak i póŸniejszych szacunków wynika³o, ¿e ¯ydzi przewa¿aj¹ wœród zabitych. W latach siedemdziesi¹tych jeden z demografów badaj¹cych dorobek BOW uzna³, ¿e na prace Biura w sposób negatywny wp³ynê³a dzia³alnoœæ jego pierwszego szefa, Emila Sommersteina, który wiêksz¹ uwagê poœwiêca³ badaniom losów w³asnej grupy narodowej22. Mo¿liwe, ¿e podobnych zarzutów i z³ego odbioru spo³ecznego przedstawionych wyników obawia³y siê w³adze w napiêtej sytuacji na pocz¹tku roku „dyktatury zdrady”23. Rozpoczyna³y siê wówczas pokazowe „procesy styczniowe” dzia³aczy podziemia niepodleg³oœciowego, w kraju trwa³ wzmo¿ony terror organów bezpieczeñstwa, który mia³ zd³awiæ opór zbrojny i ograniczyæ wp³ywy Polskiego Stronnictwa Ludowego przed wyborami zaplanowanymi na 19 stycznia 1947 r. Mo¿liwe, ¿e w tych warunkach obawiano siê „urzêdowego” wykazania, ¿e Polacy s¹ „mniej doœwiadczeni” wojn¹ ni¿ ¯ydzi, co wobec pominiêcia ofiar sowieckiego terroru mog³o wywo³aæ niezadowolenie i umocniæ rozpowszechniony stereotyp „¿ydokomuny”, utrudniaj¹c ostateczn¹ rozprawê z opozycj¹. Sprawozdanie zamyka³o prace Biura, które ostatecznie zlikwidowano z dniem 1 kwietnia 1947 r. Nie oznacza³o to jednak zakoñczenia badañ i prac nad rozmiarami szkód24. Ministerstwo Administracji Publicznej w listopadzie 1948 r. rozpoczê³o dodatkow¹ rejestracjê szkód indywidualnych, aby uzupe³nion¹ w tym zakresie dokumentacjê BOW przekazaæ Ministerstwu Skarbu. Do materia³ów zgromadzonych przez BOW po dwóch latach powróci³a Komisja przy Ministerstwie Finansów, powo³ana do ostatecznego ustalenia polskich strat wojennych, z udzia³em cz³onków by³ej komisji BOW (Jerzego Osieckiego, Bogdana Domos³awskiego i Paw³a Sulmickiego). Komisja ta opracowa³a w latach 1949–1951 obszern¹ dokumentacjê szkód biologicznych, kulturalnych i materialnych, w której skorygowano ³¹czn¹ liczbê strat ludnoœciowych do 5,085 mln osób25. Zmianê t³umaczono miêdzy innymi tym, ¿e do ustaleñ ogólnych strat ludnoœciowych BOW w³¹czy³o kategoriê osób „zaginio-

22 Archiwum Instytutu Pamiêci Narodowej w Warszawie (AIPN), Komisja do Opracowania Problemu Odszkodowañ Niemieckich (KOPON), 809/644: L.A. Mochowski, Konsekwencje gospodarcze strat demograficznych w Polsce w latach 1939–1945, za³. nr 1, s. 3. 23

Patrz R. Terlecki, Dyktatura zdrady. Polska w 1947 roku, Kraków 1991.

24

Na temat póŸniejszych dociekañ patrz M. Gniazdowski, Szkody wyrz¹dzone Polsce przez Niemcy podczas II wojny œwiatowej. Dociekania i szacunki w zarysie, „Polski Przegl¹d Dyplomatyczny” 2006, nr 6 (34), s. 26–45. 25

PROiŒ-D, dok. nr 57.

104

„Polski Przegl¹d Dyplomatyczny” 2008, nr 1 (40)

ARCHIWUM

nych”, opieraj¹c siê na danych statystycznych z koñca 1945 r., tymczasem w póŸniejszym czasie du¿a liczba osób uznanych za zaginione albo powróci³a do kraju, albo pozosta³a na emigracji na sta³e. Kres przemieszczeñ ludnoœciowych w Polsce wywo³anych wojn¹ lub jej konsekwencjami w ujêciu demograficznym istotnie nast¹pi³ dopiero w 1950 r. 26 Interesuj¹ce jest zestawienie losów ludzi, którzy w pierwszych latach po wojnie zajmowali siê liczeniem, szacowaniem i analiz¹ strat Polski i mogli wp³ywaæ na ostateczny kszta³t opracowania. Na spotkaniu w Biurze Odszkodowañ Wojennych 14 grudnia 1946 r. znalaz³y siê osoby o rozmaitych biografiach (zosta³y one zarysowane w przypisach do dokumentu). By³o to charakterystyczne dla aparatu pañstwowego i jego zaplecza eksperckiego w „okresie przejœciowym”, jakim by³a Polska ujarzmiana przez komunistów, choæ z rz¹dem funkcjonuj¹cym formalnie w pluralistycznej formule „jednoœci narodowej”. W tym czasie jednak komuniœci przygotowywali siê ju¿ do sfa³szowania wyborów i ostatecznej rozprawy z PSL, a tak¿e do przysz³ego wyst¹pienia przeciw PPS i zniesienia wszelkich przejawów jej niezale¿noœci 27. Warto zwróciæ uwagê na to, ¿e wœród osób uczestnicz¹cych w konsultacjach zorganizowanych przez szefa BOW byli tak¿e eksperci, którzy zajmowali siê rejestracj¹ szkód wojennych Polski ju¿ podczas okupacji niemieckiej w strukturze Delegatury Rz¹du RP na Kraj. Ministerstwo Odbudowy reprezentowa³ Bogdan Domos³awski, który kierowa³ w Delegaturze Departamentem Likwidacji Skutków Wojny, a Witold Suchodolski, by³y szef sekcji archiwów w Departamencie Kultury i Sztuki przyby³ na spotkanie do BOW jako przedstawiciel Ministerstwa Oœwiaty. Wœród obecnych na spotkaniu przedstawicieli zdominowanego przez bezpartyjnych urzêdników Centralnego Urzêdu Planowania (który w lutym 1948 r. padnie ofiar¹ tzw. ofensywy ideologicznej) byli Stanis³aw Stoga i póŸniejszy profesor SGPiS Pawe³ Szynkaruk-Sulmicki, obydwaj wyrzuceni z pracy w NBP w 1950 r. Dzieñ wczeœniej gospodarzem spotkania by³ wiceprezes CUP Jacek Rudziñski, by³y ekspert rz¹du emigracyjnego w Londynie, który wspó³pracowa³ z prezesem Czes³awem Bobrowskim jeszcze przed wojn¹ w Ministerstwie Rolnictwa i Reform Rolnych28. Miko³ajczykowskie Ministerstwo Rolnictwa reprezentowa³ podczas zebrania w BOW Mieczys³aw Smerek, by³y oficer propagandy Armii Krajowej. Czêœæ osób wymienionych w dokumencie dotknê³y
...