IV- PR CzynnoŚCI Prawne PDF

Preview

Summary

prawo rzymskie - czynności prawne ...

Description

IV. CZYNNOŚCI PRAWNE 1.POJĘCIE I RODZAJE CZYNNOŚCI PRAWNYCH Juryści rzymscy nie wypracowali ani pojęcia ani ścisłej terminologii czynności prawnych. Oświadczenia woli mające na celu powstanie, zmianę lub wygaśnięcie stosunku prawnego to czynności prawne. CZYNNOŚĆ PRAWNA – oświadczenie (objaw) woli, zmierzające do wywołania zamierzonych skutków prawnych, którymi są: powstanie, zmiana lub zgaśnięcie stosunku prawnego.

RODZAJE CZYNNOŚCI PRAWNYCH a)

JEDNOSTRONNE

DOCHODZIŁY DO SKUTKU PRZEZ DZIAŁANIE STRON TLKO JEDNEJ OSOBY NP. SPORZĄDZENIE TESTAMENTU

b)

NA WYPADEK ŚMIERCI

MORTIS CAUSA, WYWIERAŁY SKUTEK DOPIERO ZYJĄCYMI PO ŚMIERCI OSOBY DZIAŁALJĄCEJ NP. TESTAMENT

c)

ROZPORZĄDZAJĄCE

POWODOWAŁY NATYCHMIASTOWE PRZENISIENIE DZIAŁAJĄCYCH OBCIĄŻENIE, LUB ZNIESIENIE ISTNIEJĄCEGO PRAWA MAJATKOWEGO OSOBY ROZPORZĄDZAJĄCEJ. NP. WYZBYCIE SIĘ PRAWA WŁASNOŚCI POSAGU

d) ODPŁATNE NIEODPŁATNE

WTEDY, KIEDY KORZYŚCI EKONOMICZNE SĄ WZAJEMNE NP. SPRZEDAŻ WZAJEMNEGO

DWUSTRONNE WYMAGAŁY WSPÓŁDZIAŁANIA MIN. 2 NP. ZAWARCIE KONTRAKTU

MIĘDZY ŻYJĄCYMI

INTER VIVEROS, SKUTECZNE MIĘDZY

ZOBOWIĄZUJĄCE ZAWIERAŁY PRZYRZECZENIA OSÓB DO SPEŁNIENIA ŚWIADCZEŃ MAJATKOWYCH W PRZYSZŁOŚCI NP.PRZYRZECZENIE USTANOWIENIA

STANOWIĄ JEDNOSTRONNE PRZESUNIĘCIE MAJĄTKOWE, BEZ ŚWIADCZENIA

NP.DAROWIZNA

Forma. Wg dawnego ius civile znaczenie prawne miały czynności dokonane w przypisanej formie. Takimi formalnymi czynnościami prawnymi były: - mancypacja - in iure cessio - nexum - akceptylacja Formalistyka dawnego prawa uległa jednak złagodzeniu. Tam, gdzie nie było określonych wymogów co do formy, czynność prawna mogła być dokonana w jakikolwiek sposób, byle tylko wola działającego została objawiona wystarczająco wyraźnie . Nieformalne czynności nabierały znaczenia stopniowo, dla ułatwienia wymiany gospodarczej. Treść. Czynności prawne występują najczęściej w postaci typowej. Do nich przywiązane były typowe środki ochrony procesowej.

1

Pojawiały się również czynności nietypowe, którym starano się również zapewnić ochronę prawną np. dzięki pojemnej treści stypulacji. Treść jakichkolwiek czynności prawnych nie mogła być sprzeczna z prawem, a nie wykraczać przeciw dobrym obyczajom. Czynności typowe zawierały określone minimum treści, decydujące właśnie o przynależności do danego typu ( essentialia negotti).

2.WYMOGI WAZNOŚCI CZYNNOŚCI PRAWNYCH Bezwzględna nieważność czynności prawnej (następująca z mocy samego prawa) miała miejsce gdy zabrakło nawet jednej z przesłanek ważności : - zdolności do czynności prawnych podmiotu składającego oświadczenie woli - zgodności treści czynności prawnej z przepisami prawa i dobrymi obyczajami - zachowania poprawnej formy przy zawieraniu danej czynności Względna nieważność czynności prawnej polega na tym , ze złożone oświadczenie woli wywołuje zamierzone skutki prawne, ale mogą być one zniesione przez działanie osoby zainteresowanej. Były to tzw. czynności wzruszalne. Podstawą unieważnienia była wada w oświadczeniu woli, a środkami procesowymi były: - zarzut procesowy, który zobowiązywał sędziego do uwzględnienia wady i oddalenia powództwa, - odmówienie przez pretora ochrony procesowej (denegatio actionis) w stadium in iure. uzyskanie od pretora in integrum restitutio – przywrócenia do stanu poprzedniego.

Albo tak;) : Czynności ważne. Wywierały pełne skutki prawne. Czynność była ważna, jeżeli dokonała jej osoba zdolna do czynności prawnych, jeżeli była poprawna pod względem formy i treści i nie sprzeciwiała się prawu lub dobrym obyczajom. Skutki prawne takiej czynności polegały na powstaniu, zmianie lub zgaśnięciu stosunku prawnego. Ważnym i częstym skutkiem praktycznym było nabycie prawa (adquisitio). Mogło to być nabycie pojedynczych rzeczy (singulae res) albo też całego majątku. W taki sposób nabywał np. mąż majątek żony przy conventio in manum, dziedzic majątek spadkowy. Czynności nieważne. Czynność prawna nie odpowiadająca wspomnianym wymogom. Negotium nullum w zasadzie nie można było uzdrowić. To co od początku jest wadliwe, nie może zostać uzdrowione z biegiem czasu Wyjątki: w drodze konwalescencji (konwalidacji) np.: darowizny zabronione między małżonkami stawały się skuteczne przez śmierć darczyńcy. Częstszą drogą do ratowania skuteczności nieważnej czynności prawnej była konwersja, nieważną czynność prawną pewnego typu można było utrzymać w mocy jeżeli spełniała wymogi innego typu, nieważne testamenty ostawały się często jako kodycyle. Niekiedy czynność prawna stawała się ważna i skuteczna dopiero po zatwierdzeniu jej przez samego działającego (np. po dojściu do dojrzałości). Czynności wzruszalne. Poprawne czynności prawne mogły być niekiedy pozbawione skutków, ale dopiero przez prawne działanie osób zainteresowanych. W taki sposób paraliżowano np. skuteczność czynności prawnych zdziałanych pod wpływem podstępu lub groźby, odwracano alienacje dłużników zdziałane na szkodę wierzycieli, obalano ważny, ale niegodziwy testament.

3.OŚWIADCZENIE WOLI I JEGO WADY Czynności prawne są ze swej istoty przejawem świadomej działalności ludzkiej, powinny więc znajdować swoje oparcie w woli osób działających. Jednak wola jako element wewnętrzny musi znaleźć wyraz na zewnątrz w postaci oświadczenia. Pomiędzy wolą a jej zewnętrznym wyrazem istnieje zazwyczaj zgodność  stąd „oświadczenie woli”. Jednak mogą powstawać pewne rozbieżności, a wraz z nimi problem co ma decydować o istocie i skutkach czynności prawnej.

2

W dawnym ius civile czynnik subiektywny nie był brany pod uwagę, najważniejsze było zachowanie odpowiedniej formy, najczęściej użycie przepisanych słów ( verba). W prawie poklasycznym i justyniańskim akcentowano silniej hellenistyczną doktrynę o decydującym znaczeniu woli. Oświadczenie złożone nie na serio ( per iocum), nie miało znaczenia prawnego, ponieważ nie było tutaj woli wywołania skutków prawnych ( np. pokazowa stypulacja). Pozorność ( czyli symulacja - acta simulata) – zachodzi wtedy, gdy strony dokonują czynności prawnej w sposób zewnętrznie poprawny, ale pomiędzy sobą umawiają się, że normalne skutki tej czynności nie nastąpią. W ten sposób np. obchodzono rozmaite zakazy jak zabroniona darowiznę. Problem symulacji pojawił się gdy już przywiązywano wagę do odróżnienia woli od oświadczenia. Chodziło o to, czy uznać znaczenie prawne czynności rzeczywistej, ukrytej pod innymi pozorami. W prawie klasycznym gdzie decydujące znaczenie miała wola, ważna była czynność ukryta, czynność pozorna była zawsze nieważna. Do wad oświadczenia woli możemy zaliczyć błąd (error ) jest przypadkiem rozbieżności niezamierzonej. Istotne znaczenie miał błąd co do identyczności osoby lub przedmiotu ( error in corpore). Czynność prawna dokonana pod wpływem takiego błędu była nieważna. Innym błędem o podobnych skutkach był error in materia ( błąd co do istotnych właściwości rzeczy. Inna wada oświadczenia woli był dolus – czyli podstęp. Osoba dokonująca czynności prawnej może zostać rozmyślnie wprowadzona w błąd przez podstęp innej osoby. Czynność dokonana w ten sposób była ważna, ale pretorowie postanowili to zmienić. Jeżeli ktoś wyłudził podstępnie zobowiązanie jeszcze nie spełnione i próbował dochodzić do w procesie , wprowadzony w błąd otrzymywał środek exceptio doli. Inna sytuacja – osoba dokonująca czynności prawnych można działać pod wpływem bojaźni, spowodowanej groźbą ( metus). Wg ius civile wymuszona czynność była ważna, jednak pretorowie się przeciwstawiali takim zjawiskom wymuszeń. Jeżeli wymuszono przyrzeczenie świadczenia, dłużnik mógł się uchylić od jego spełnienia za pomocą exceptio metus.

4.BŁAD [ ERROR] W przeciwieństwie do oświadczenia woli nie na serio czy symulacji, gdzie niezgodność między wola a oświadczeniem jest zamierzona, błąd jest przypadkiem rozbieżności NIE zamierzonej. Osoba działająca dokonuje czynności prawnej pod wpływem jakiegoś mylnego wyrażenia o rzeczywistości, jest czegoś nieświadoma. Podstawowy materiał źródłowy do błędu jest zawarty w tytułach de ignorantia. W formalnych czynnościach dawnego ius civile błąd nie miał znaczenia prawnego, skoro ważne było tylko to co zostało wypowiedziane na zewnątrz. Dopiero po odróżnieniu woli od oświadczenia rozwinęła się w tym zakresie tendencja do przypisywania znaczenia błędom istotnym i usprawiedliwionym. Rodzaje błedów: 1. Error in corpore – błąd co do identyczności osoby lub przedmiotu, miał on istotne znaczenie, czynność prawna dokonana pod wpływem takiego błędu była nieważna ( np. stypulacja z nieporozumieniem stron co do osoby niewolnika). 2. Error in materia – błąd co do istotnych właściwości rzeczy 3. Error in qualitate – był to błąd raczej nieistotny, był to błąd co do jakości rzeczy 4. Error in nomine – błąd co do samego tylko znaczenia rzeczy ( np. nieporozumienie stron co do imienia sprzedanego niewolnika ;) ) W doktrynie poklasycznej zarysowała się tendencja do szerszego uwzględniania i bardziej jednolitego traktowania błędu jako elementu wyłączającego wolę ( errantis nulla voluntas est).

3

5.POBUDKA [ MOTYW] PRZY CZYNNOŚCIACH PRAWNYCH Według IUS CIVILE motywy zawarcia czynności prawnej byłby bez znaczenia: Obojętne dla jakich motywów ktoś kupował daną rzecz (z litości, aby pomóc ubogiemu), bez znaczenia było czy ten motyw był uzasadniony FALSA CAUSA NON NOCET – „Błędna (fałszywa) pobudka nie szkodzi [ważności czynności prawnej]” W prawie pretorskim wyjątek od tej zasady stanowiły DOLUS i METUS DOLUS  (podstęp, oszustwo, zły zamiar) świadome działanie mające na celu oszukanie drugiej osoby; kiedy ktoś świadomie i celowo wprowadził w błąd kontrahenta albo utrzymał w błędzie, aby te zawarł niekorzystną dla siebie czynność prawną w takim wypadku dana czynność prawna była wg pr. cywilnego ważna, ale pretor udzielał poszkodowanemu specjalnych środków procesowych, do których należą:  ACTIO DE DOLO (ACTIO DOLI): można było dochodzić wyrównania szkody, zasądzenie powodowało infamię; gdy poszkodowany wykonał już zobowiązanie powstałe z aktu prawnego dokonanego pod wpływem dolus  EXCEPTIO DOLI – zarzut procesowy przeciwko powództwu działającego podstępnie o wykonanie czynności prawnej dokonanej pod wpływem dolus; gdy poszkodowany nie wypełnił zobowiązania z oszukańczych czynności, a został pozwany przez nieuczciwego kontrahenta do jego wykonania  RESTITUTIO IN INTEGRUM PROPTER DOLUM – najbardziej radykalny środek udzielany poszkodowanemu – mógł dochodzić do przywrócenia do stanu sprzed dokonania oszukańczej czynności prawnej METUS  (obawa, bojaźń) – gdy czynność prawna została zawarta pod wpływem bojaźni wywołanej groźbą (vis ac metus) innej osoby (np. ktoś podpisał umowę pod groźbą zabicia) Należy odróżnić: vis compulsiva (przymus psychiczny) od vis absoluta (przymus fizyczny np. siłą prowadził rękę podpisującego umowę) Dokonanie czynności pod wpływem przymusu fizycznego – z powodu braku oświadczenia woli – nie rodziło żadnych skutków prawnych Groźba winna być zwłaszcza: - bezprawna (stąd np. nie była nią groźba zaskarżenia do sądu) - poważna (dotyczyła poważnej szkody dla osoby zagrożonej) - bezpośrednia (zagrożony musiał się liczyć z rychłym jej wykonaniem) - uzasadniona (mogła przestraszyć człowieka odważnego) Wg IUS CIVILE – czynność prawna dokonana pod wpływem przymusu psychicznego była ważna, chociaż zaczepiana Jurysprudencja klasyczna przyjmowała zasadę – „Chociaż gdybym był wolny, nie chciałbym, jednak zmuszony chciałem.” QUAMUIS SI LIBERUM ESSET NOLUISSEM, TAMEN COACTUS VOLUI, mimo przymusu oświadczenie woli było wyrazem woli wew. oświadczającego Pr. pretorskie uznało metus za przestępstwo i w związku z tym pretor udzielał poszkodowanemu środków prawnych, do których należały:  ACTIO QUOD METUS CAUSA – skarga przeciwko osobie grożącej oraz przeciwko osobom trzecim odnoszącym korzyść z czynności zawartej pod groźbą, za pomocą skargi poszkodowany mógł domagać się zasądzenia od pozwanego poczwórnej wartości (quadruplum) wyrządzonej szkody majątkowej  EXCEPTIO QUOD METUS CAUSA – stanowiła zarzut procesowy, który mógł być zastosowany przez pozwanego przeciwko powodowi domagającemu się realizacji wymuszonej groźbą czynności prawnej  RESTITUTIO IN INTEGRUM PROPTER METUM – najbardziej radykalny i nadzwyczajny środek udzielany poszkodowanemu, na podstawie którego mógł dochodzić przywrócenia do stanu sprzed dokonania wymuszonej groźbą czynności prawnej

4

Przymus psychiczny vis compulsiva groźba

Czynność prawna ważna ale wzruszalna/ zaskarżalna

Środki:  Actio quod metus causa  Exceptio quo metys causa  Restitutio in integruj propter metum

6.ELEMENTY SKŁADOWE CZYNNOŚCI PRAWNYCH Elementy treści czynności prawnych: A) przedmiotowo istotne (tzw. essentialia negotii) elementy niezbędne do powstania danej czynności prawnej, decydowały o przynależności danej czynności prawnej (w kontrakcie kupna-sprzedaży stanowiły porozumienie stron co do przedmiotu sprzedaży i ceny) B) przedmiotowo nieistotne (tzw. naturalia negotii) były to elementy treści czynności prawnej, które zależały od woli stron; nie były istotne dla ważności danej czynności; np. przy kontrakcie kupna-sprzedaży stanowiły je postanowienia stron odnośnie do odpowiedzialności sprzedawcy z tytułu wady rzeczy sprzedanej C) podmiotowo istotne (tzw. accidentalia negotii) były to dodatkowe postanowienia szczególne do treści czynności prawnych – do najczęściej umieszczanych klauzul należały:  warunek (condicio)  termin (dies)  polecenie (modus)

7.KLAUZULE DODATKOWE CZYNNOŚCI PRAWNYCH [ accidentalia negoti] TERMIN (dies) przyszłe i pewne zdarzenie, od którego strony uzależniają rozpoczęcie i wygaśniecie skutków czynności prawnej Rodzaje terminów:  termin zawieszający, początkowy (DIES A QUO) z którego upływem następuje skuteczność czynności prawnej  termin rozwiązujący, końcowy (DIES AD QUEM) z którego upływem ustaje skuteczność czynności prawnej termin liczył się wg nieprzerwanego biegu czasu, uwzględniając wszystkie dni kalendarzowe (tzw. TEMPUS CONTINUUM – czas nieprzerwany) w niektórych przypadkach przy obliczaniu terminu pomijano dni, w których z powodu przeszkody fizycznej lub prawnej dana osoba nie mogła przedsięwziąć określonego działania (np. dni w których nie można było się procesować) – taki bieg terminu  TEMPUS UTILE (czas użyteczny) POLECENIE (modus) Oznaczało klauzulę zawartą w czynności prawnej nieodpłatnej nakładającą na osobę otrzymującą przysporzenie (darowizny, rozporządzenia ostatniej woli, wyzwolenia) obowiązek pewnego zachowania się W prawie justyniańskim – przyjęto możność wymuszenia – drogą procesu lub przymusu administracyjnego – wykonania polecenia A początkowo polecenie nie rodziło żadnych skutków prawnych, nie ograniczało skuteczności czynności prawnej, do której było dodane obowiązek jego wypełnienia miał charakter raczej moralny

8.POJECIE I RODZAJE WARUNKÓW 5

WARUNEK (condicio) - dodatkowe postanowienie szczególne (klauzule) istotne dla stron i przez nie wprowadzone do treści czynności prawnych  zdarzenie przyszłe i niepewne, od którego strony uzależniały skuteczność czynności prawnej; Jurysprudencja rzymska wyróżniała następujące typy warunków:  Warunek zawieszający (CONDICIO SUSPENSIVA) – skutki danej czynności prawnej zależą od zaistnienia zdarzenia przyszłego niepewnego (np. otrzymasz książkę jeśli zdasz egzamin z prawa rzymskiego) 

Warunek rozwiązujący (CONDICIO RESOLUTIVA) – po spełnieniu się zdarzenia skutki prawne czynności ustają (np. fundacja przestanie Ci wypłacać stypendium, jeśli nie złożysz pozytywnie egzaminu)



Warunek potestatywny (CONDICIO POTESTATIVA) – kiedy niepewne zdarzenie było zależne od woli osoby działającej (podaruję ci książkę jeżeli wyjedziesz z Warszawy)



Warunek losowy (CONDICIO CAUSALIS) – zwany także kauzalnym (od casus - przypadek) jeżeli było niezależne od woli warunkowo uprawnionego (np. dam ci obraz, jeżeli jutro nie spadnie śnieg)



Warunek pośredni (CONDICTIO MIXTA) mieszany, zdarzenie niepewne było zależne częściowo od woli osoby dokonującej czynności prawnej, częściowo od przypadku (np. dam ci nieruchomość, jeżeli jesienią ożenisz się z Kalpurnią)



Warunek dodatni (pozytywny) – niepewne zdarzenie polegało na zmianie istniejącego stanu rzeczy, na tym że się coś stanie



Warunek ujemny (negatywny) – na utrzymaniu istniejącego stanu rzeczy, jeżeli coś się nie stanie (np. dam 100 sesterców, jeżeli Kwintus nie zostanie pretorem)

9.SKUTKI CZYNNOŚCI PRAWNYCH Skutkiem czynności prawnych jest powstanie, zmiana lub zgaśnięcie stosunku prawnego. Czynności prawne wywoływały skutki rozmaite : pełne, częściowe, mogły tez pozostać bez żadnego efektu. 1) CZYNNOŚCI WAZNE - tylko ważne czynności prawne wywierały pełne skutki prawne ! Czynność prawna była ważna, jeżeli dokonała jej osoba zdolna do czynności prawnych, jeżeli była poprawna pod względem formy i treści nie sprzeciwiała się prawu i dobrym obyczajom. Skutki prawne tej czynności polegały na powstaniu, zmianie lub zgaśnięciu stosunku prawnego. Szczególnie ważnym i częstym skutkiem było NABYCIE PRAWA (adquisitio). Mogło to być nabycie: a) pojedynczych rzeczy ( singulae res) b) całego majątku jakiejś osoby ( np. mąż majątek żony) 2) CZYNNOŚCI NIEWAŻNE – czynność prawna , która nie odpowiada wymogom ( negotium nullum). Jest bezskuteczna. Tej czynności w zasadzie nie można było uzdrowić. Jednak dopuszczano rzadkie wyjątki do tej zasady, jak konwalescencja lub konwersja. 3) CZYNNOŚCI WZRUSZALNE – poprawne pod każdym względem i ważne w zasadzie, czynności prawne mogły być niekiedy pozbawione skutków, ale dopiero przez prawne działanie osób zainteresowanych. Były to tzw. czynności wzruszalne ( albo zaczepialne). W taki sposób paraliżowano np. skuteczność czynności prawnych zdziałanych pod wpływem podstępu lub groźby, np. obalano ważny ale niegodziwy testament. Czynności prawne ważne ale nieskuteczne były częstym zjawiskiem na styku prawa cywilnego pretorskim.

6

10.SPOSOBY NABYCIA PRAWA

Sposoby nabycia prawa

Pochodne - succesio (od zbywcy) Obowiązywała zasada:

Pierwotne (bez udziału zbywcy)

NEMO PLUS IURIS AD ALIUM TRANSFERRE POTEST, QUAM IPSE HABERET. [nikt nie może przenieść na drugiego wiecej prawa niż sam posiada]

Sukcesja uniwersalna

Nabycie konstytutywne

Sukcesja syngularna

Nabycie translatywne

Nabycie, zmiana lub utrata jakiegoś prawa podmiotowego może być skutkiem czynności prawnej. Nabycie pierwotne – kiedy nabywca nie uzyskiwał prawa podmiotowego od określonej osoby. Nabycie nie było uzależnione od tego, że wcześniej przysługiwało ono poprzednikowi. Np. zawłaszczenie rzeczy niczyjej (occupatio). Nabycie pochodne – nabywca nabywał prawo od innej osoby, tj. od poprzednika, który przenosil prawo na nabywcę. Skuteczność nabycia zależała od tego, czy przenoszącemu przysługiwało przenoszone prawo, co wyrażała zasada Ulpiana: NEMO PLUS IURIS AD ALIUM TRANSFERRE POTEST, QUAM IPSE HABERET. Zgodnie z tym – suma uprawnień nabywcy nie mogła być większa od tych, które miał zbywca. Nabycie pochodne mogło nastąpić pod tytułem ogólnym (sukcesja uniwersalna) lub tytułem szczegółowym (sukcesja syngularna).  Sukcesja uniwersalna – gdy nabywający na podstawie jednej czynności prawnej nabywał ogół praw majątkowych (modelowym przykładem – dziedziczenie, na podstawie którego powołany do dziedziczenia wchodził w ogół praw majątkowych po zmarłym)  Sukcesja syngularna – nabywca nabywał pojedyncze, indywidualnie oznaczone prawa od zbywcy (jedno lub więcej poszczególnych praw), każde na podstawie osobnej czynności:  Nabycie translatywne – kiedy przeniesione prawo nie przekształcało się tj. następowało przeniesienie prawa w niezmienionym kształcie, tego samego i w tym samym zakresie. Np. sprzedaż własności gruntu obciążonego służebnością przechodu powodowała przejście prawa własności gruntu wraz z tym obciążeniem  Nabycie konstytutywne – kiedy zbywca z przysługującego mu, szerszego prawa podmiotowego ustanawiał nowe, węższe prawo, przenosz...