norma prawna-powiązania PDF

Preview

Summary

Download norma prawna-powiązania PDF

Description

Norma prawna jest skonstruowaną na gruncie przepisów prawnych, zwłaszcza do celów stosowania prawa, jednostką o charakterze logicznym – zawiera wymagane elementy, tworzące integralną, logiczną całość. Jak wskazano na zajęciach stacjonarnych, pojęcie normy prawnej nie jest tożsame z pojęciem przepisu prawnego: norma podlega rekonstruowaniu na podstawie przepisów prawa, często wielu z nich. Przepis prawny to element struktury aktu prawnego. Norma prawna jest jednostką o charakterze logicznym, zbudowaną na podstawie przepisów prawnych, w celu stosowania prawa. Przepisy prawne się stanowi, normy prawne się stosuje. Norma prawna składa się z hipotezy i dyspozycji, oraz niekiedy z sankcji – na przykład, kiedy wzór zachowania zawarty w dyspozycji zrekonstruowanej normy jest obowiązkiem. Tak tradycyjnie ujęty podział wynika z trójelementowej koncepcji normy prawnej. Jak wiadomo, istnieją modele konkurencyjne, w szczególności koncepcja norm sprzężonych: normy sankcjonowanej (relacje hipoteza + dyspozycja) oraz normy sankcjonującej (relacje dyspozycja + sankcja); czy też koncepcja Herberta Harta reguł pierwotnych (reguł postępowania jednostek w społeczności) oraz wtórnych (uzupełniających system prawa o element proceduralny: dotyczą, między innymi, uznawania norm za przynależące do systemu prawa – rule of recognition). Na potrzeby dalszych rozważań należy mieć na uwadze powyższe koncepcje. 1. Klasyfikacja norm W literaturze występuje wiele możliwych klasyfikacji występujących w systemie prawa norm prawnych. W zarysie, istnieją następujące grupy kryteriów, według których można dokonać takich rozróżnień: A. treści dyspozycji, B. związki treściowe, C. charakteru obowiązywania, D. rodzaj sankcjonowania. E. sposób formułowania okoliczności. F. sposób określenia adresata. Ad. A. Kryterium treści dyspozycji. 1. Normy nakazujące: zawierają nakaz określonego zachowania, dla danego rodzaju adresatów, w danych warunkach (określonych w hipotezie normy). Obowiązek takiego zachowania może być poprzedzony zwrotem w trybie oznajmującym np. „dłużnik płaci” czy też zwrotami takimi jak powinien czy też ma obowiązek. - przykład: art. 162 § 1 k.k.: Kto człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu nie udziela pomocy […] podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

Powstrzymanie się od zachowania określonego w dyspozycji normy nosi nazwę zaniechania i wywołuje konsekwencje prawne. 2. Normy zakazujące: stanowią o zakazie określonego postępowania. Zakaz może przyjąć formę bezpośredniego stwierdzenia o niedopuszczalności określonego zachowania: - przykład: art. 13 Konstytucji RP: Zakazane jest istnienie partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa. Zakaz może też dokonać się poprzez określenie sankcji za dokonanie określonego czynu (charakterystyczne dla prawa karnego): - przykład: art. 148 § 1 k.k.: Kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności. 3. Normy uprawniające (dozwalające): nie zawierają nakazu bądź zakazu określonego postępowania. Stanowią wyraźnie (explicite) o możliwości wyboru przez adresata normy danego sposobu zachowania, stanowiąc niekiedy o przysługującym mu uprawnieniu - przykład I: art. 182 § 1 k.c.: Rój pszczół staje się niczyim, jeżeli właściciel nie odszukał go przed upływem trzech dni od wyrojenia. Właścicielowi wolno w pościgu za rojem wejść na cudzy grunt, powinien jednak naprawić wynikłą stąd szkodę. - przykład II: art. 56 § 1 k.r.o.: Jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny i rozkład pożycia, każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd rozwiązał małżeństwo przez rozwód. Ad. B. Związki treściowe: 1. Normy ogólne (lex generalis) – powszechne reguły zachowania, obejmujące szeroki zakres zdarzeń i adresatów. 2. Normy szczególne (lex specialis) – stanowią o wyjątku od postanowień reguły powszechnej, wynikającej z normy ogólnej. - przykład: art. 148 § 1 k.k. (wymieniony powyżej) zawiera normę ogólną, w stosunku do art. 148 § 2 k.k. określającego typ kwalifikowany przestępstwa zabójstwa: Kto zabija człowieka: 1) ze szczególnym okrucieństwem, 2) w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem albo rozbojem, 3) […] podlega karze pozbawienia wolności

na czas nie krótszy od lat 12, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności. Ad. C. Charakter obowiązywania 1. Norma bezwzględnie obowiązująca (ius cogens) – ustanawiają bezwzględnie określony sposób zachowania się adresata normy – przez zakaz bądź nakaz. Nie dopuszczalny jest odmienny sposób zachowania się niż ten wskazany w dyspozycji normy bezwzględnie obowiązującej (imperatywnej). Normy tego rodzaju występują w szczególności w prawie publicznym (na przykład prawo karne czy też prawo administracyjne), ale też w prawie prywatnym, na przykład co do deliktów w prawie cywilnym. - przykład: art. 13 § 1 k.r.o.: Nie może zawrzeć małżeństwa, kto już pozostaje w związku małżeńskim. 2. Norma względnie obowiązująca (ius dispositivum) – pozostawia adresatom normy zakres swobody, w zakresie wyboru sposobu zachowania się. Ważne jest, aby nie mylić pojęcia normy względnie obowiązującej (dyspozytywnej) z normą uprawniającą (dozwalającą). Normy dyspozytywne przyznają pierwszeństwo woli podmiotu, w zakresie kształtowania swojej sytuacji prawnej (węziej: właściwości danego stosunku prawnego). Stanowią wzorzec, który pozostawia ustawodawca, na wypadek, gdyby strony, kształtując stosunek prawny między sobą, nie skorzystały z udzielonej im swobody. Jest to szczególnie widoczne w przypadku urzeczywistniania się zasady swobody umów w prawie cywilnym (art. 3531 k.c.) czy też innych norm prawa prywatnego. Charakterystyczną cechą takich norm jest zwrot, jeśli umowa nie stanowi inaczej (oraz zbliżone sformułowania). - przykład: art. 510 § 1 k.c.: Umowa sprzedaży, zamiany, darowizny lub inna umowa zobowiązująca do przeniesienia wierzytelności przenosi wierzytelność na nabywcę, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej albo że strony inaczej postanowiły. 3. Normy jednostronnie bezwzględnie wiążące (semi-imperatywne) – stanowią typ pośredni pomiędzy wymienionymi wcześniej kategoriami norm. Zawierają minimalną warstwę ochronną uprawnień przysługujących danemu adresatowi normy. Zapewniają więc możliwość zwiększenia zakresu tych uprawnień (aspekt dyspozytywny) lecz nie dopuszczają ich zmniejszenia poniżej pewnego minimum (aspekt imperatywny). - przykład: art. 18 § 1 k.p.: Postanowienia umów o pracę oraz innych aktów, na których podstawie powstaje stosunek pracy, nie mogą być mniej korzystne dla pracownika niż przepisy prawa pracy.

Ad. D. Rodzaj sankcjonowania 1. Norma doskonała (lex perfecta) – norma, która zakłada sankcję nieważności wobec aktu stosującego taką normę. -przykład: art. 945 § 1 k.c.: „Testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony: 1) w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli; […] 2. Norma więcej niż doskonała (lex plus quam perfecta) – norma, która zakłada sankcję nieważności wobec aktu stosującego taką normę oraz inną sankcją prawną, zwykle represyjną. - przykład: art. 82 k.c.: Nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Sankcję represyjną, w zakresie, w którym brak swobody powzięcia decyzji i wyrażenia woli nastąpiłby na skutek przemocy bądź bezprawnej groźby zawiera art. 191 § 1 k.k.: Kto stosuje przemoc wobec osoby lub groźbę bezprawną w celu zmuszenia innej osoby do określonego działania, zaniechania lub znoszenia, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. 3. Norma mniej niż doskonała (lex minus quam perfecta) – opatrzona jedynie sankcją represyjną, bez elementu nieważności czynności: - przykład: art. 13 § 3 k.r.o.: Nie można unieważnić małżeństwa z powodu pozostawania przez jednego z małżonków w poprzednio zawartym związku małżeńskim, jeżeli poprzednie małżeństwo ustało lub zostało unieważnione, chyba że ustanie tego małżeństwa nastąpiło przez śmierć osoby, która zawarła ponowne małżeństwo pozostając w poprzednio zawartym związku małżeńskim. Sankcję represyjną zawiera przepis prawa karnego, art. 206 k.k.: Kto zawiera małżeństwo, pomimo że pozostaje w związku małżeńskim, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. 4. Norma niedoskonała (lex imperfecta) – system prawa nie zawiera sankcji za nieprzestrzeganie takiej normy – pomimo, że norma taka w dyspozycji formułuje obowiązek powinnego zachowania (a nie jedynie dozwala na takie zachowanie). Występują na przykład w prawie konstytucyjnym czy też prawie rodzinnym, w którym natura stosunków wyklucza władczą ingerencję państwa. Ich nieprzestrzeganie może mieć jednak znaczenie przy

stosowaniu innych norm, na przykład podczas oceny w procesie rozwodowym winy małżonków. - przykład: Art. 23 k.r.o.: Małżonkowie mają równe prawa i obowiązki w małżeństwie. Są obowiązani do wspólnego pożycia, do wzajemnej pomocy i wierności oraz do współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli. Ad. E. Sposób formułowania okoliczności. 1. Norma abstrakcyjna – określa rodzajowo (powtarzalnie, pozakontekstowo) powinność zachowania się adresata normy prawnej, poprzez wskazanie cechy – bądź grupy cech – wspólnej dla zachowań danego rodzaju. Takie obowiązki będą określone nazwami ogólnymi, takimi jak zabija, zasądza, wymierza karę. 2. Norma konkretna – określa powinny sposób zachowania adresata normy w sposób czasoprzestrzennie dookreślony. Zakres jej normowania będzie pozwalał na wskazanie indywidualnego, niepowtarzalnego zdarzenia, którego dotyczy norma. Przyjmuje się, że konkretyzacja w normie chociaż jednego z czynników służących wyznaczeniu treści obowiązku (czas, miejsce czy treść czynności) powoduje, iż mamy już do czynienia z normą konkretną. Tak na przykład, wezwanie do sądu w charakterze świadka określa termin (czas), miejsce (adres sądu, numer sali) i treść czynności (złożenie zeznania). Ad. F. Sposób określenia adresata 1. Normy generalne – skierowana jest do osoby bądź osób wyodrębnionych przez ich wspólną cechę czy też zespół cech rodzajowych. Służy to wyodrębnieniu adresata normy prawnej z grona wszystkich potencjalnych adresatów norm prawnych danego porządku prawnego. Wskazanie takich cech w normie generalnej ma charakter zakresowy – normą generalną będzie zarówno norma, której adresatem będzie niedookreślona liczba osób (na przykład: norma rekonstruowana na podstawie art. 8 § 1 k.c.: Każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną), jak też norma, której jednocześnie adresatem może być tylko jedna osoba (na przykład: Art. 122 ust. 2 Konstytucji RP: Prezydent Rzeczypospolitej podpisuje ustawę w ciągu 21 dni od dnia przedstawienia i zarządza jej ogłoszenie w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej). 2. Normy indywidualne – w przeciwieństwie do norm generalnych, adresat normy jest skonkretyzowany przez cechę osobową (niepowtarzalną cechę indywidualną). Przykładami takich cech są między innymi imię i nazwisko, data i miejsce urodzenia, imiona rodziców, firma przedsiębiorcy, numer PESEL, NIP. Normy indywidualne są skierowane do określonego podmiotu bądź określonej grupy podmiotów – przy czym jest to grupa w znaczeniu zbioru

jednostek, powstała na skutek wskazania indywidualnych każdej z tych osób. Można więc wtedy mówić o szeregu norm indywidualnych skierowanych do każdego z tych podmiotów. Normy indywidualne znajdują się w aktach stosowania prawa (orzeczeniach sądów, decyzjach organów administracji. 2. Rekonstruowanie normy prawnej na podstawie przepisów prawa – przykłady. Jak już wiadomo, przepis prawny i norma prawna nie są pojęciami tożsamymi – pierwsze z nich występuje zarówno w języku prawnym i prawniczym (tzn. jest obecne również w aktach normatywnych), drugim z nich posługujemy się jedynie stosując język prawniczy. W praktyce, na podstawie jednego przepisu prawnego, np. w postaci artykułu lub paragrafu, nie da się zazwyczaj ustalić normy prawnej. Oczywiście, jest możliwe, że jedna jednostka techniczna aktu prawnego będzie zawierała taką normę, częściej zdarza się jednak tak, że można na jej podstawie zrekonstruować bądź jedynie elementy pewnej normy prawnej; bądź można wyprowadzić z takiego przepisu wiele norm prawnych – zob. pojęcie rozczłonkowania oraz skondensowania norm w przepisach prawa wg. M. Zielińskiego (moduł III e-learningu, Język prawny i język prawniczy). Odkodowanie normy prawnej z przepisów prawa następuje w procesie wykładni (o czym będzie jeszcze mowa na zajęciach). Derywacyjna koncepcja wykładni prawa, Z. Ziembińskiego oraz M. Zielińskiego, zakłada, że norma prawna jest językową regułą postępowania, która: a) Jest wytworem rekonstrukcji z elementów rozczłonkowanych w przepisach prawa, zawartych w aktach normatywnych – dokonanej według wzorca określonego przez twierdzenia doktryny prawniczej na temat struktury normy prawnej (zob. szerzej: A. Bator, Wprowadzenie do nauk prawnych. Leksykon tematyczny, wydanie 4, Warszawa 2012, hasło: rozczłonkowanie norm w przepisach). b) Jest regułą wyinterpretowaną z wyrażeń składających się na kompletną (zrekonstruowaną) normę – norma prawna charakteryzuje się tym, że jednoznacznie określa osobę, sytuację oraz zachowanie nakazane bądź zakazane. c) Jest strukturalnie kompletna – zawiera wszelkie elementy wskazane przez doktrynalne twierdzenia dotyczące jej struktury d) Traktowana jest jako wytwór procesu wykładni prawa – norma prawa to skutek interpretacji przepisu prawa.

Koncepcja derywacyjna zakłada więc radykalne oddzielnie przepisu prawa i normy prawnej. Takie stanowisko wskazuje, że norma prawna stanowi obiekt poznania istniejący niezależnie od przepisu prawnego. Stanowi regułę zachowania, zawierającą niezbędne elementy, skonstruowaną na gruncie przepisów prawa. Wypowiedź tą konstruuje się według określonego wzoru. Następuje to przy pomocy stosunkowo uniwersalnego schematu struktury normy (hipoteza-dyspozycja-sankcja). Obok stanowiska derywacyjnego, wśród najbardziej znanych koncepcji wykładni prawa (a więc również rekonstrukcji norm prawnych), można wymienić ujęcie klaryfikacyjne Jerzego Wróblewskiego. W jej ramach oddzielnie znaczenia zwrotu norma prawna oraz przepis prawny nie są tak fundamentalnie istotne, jak w koncepcji derywacyjne. W tej koncepcji celem jest odczytanie znaczenia przepisu prawnego pojmowanego jako wzorzec zachowania. Odczytanie znaczenia przepisu prawnego to odczytanie reguły zachowania w nim zawartej. Przy przeniesieniu tego do konwencji językowej normy prawnej oraz przepisu prawnego: sens znaczeniowy przepisu prawnego, jako reguła zachowania się, stanowi właśnie o istocie normy prawnej.

Ustalenie, skonstruowanie normy prawnej na podstawie przepisów prawa oznacza konieczność wskazania: a) Jakiej kategorii adresatów dotyczy b) W jakich sytuacjach ma zastosowanie c) W jaki sposób powinien zachować się adresat normy d) Jaka konsekwencja grozi adresatowi normy w przypadku niezachowania się stosownie do skierowanej dyrektywy zachowania. Konstruowanie normy polega więc na odnalezieniu w przepisach prawa trzech spójnych części, stanowiących logiczną całość: hipotezy oraz dyspozycji (co jest konieczne), oraz ewentualnie sankcji. W przypadku rozczłonkowania normy prawnej w przepisach prawnych jej scalanie rozpoczyna się od przepisu zrębowego. Jeżeli przepis taki zawiera okoliczności dotyczące hipotezy normy, nakaz lub zakaz, oraz określenie powinnego zachowania się wynikające z dyspozycji normy – wtedy mówimy o przepisie zrębowym zupełnym.

Jeżeli któregoś z wymienionych elementów normy w przepisie brakuje – mówimy o przepisie zrębowym niezupełnym. Każdy przepis zrębowy (zupełny albo niezupełny) musi jednak zawierać przynajmniej dwa elementy dyspozycji normy prawnej: zakaz lub nakaz oraz element określający powinne zachowanie. Pozostałe, dookreślające elementy, mogą znajdować się w innych przepisach – nazywanych przepisami uzupełniającymi. Dodatkowo, należy wskazać na dwa pojęcia porządkujące zawartość normy prawnej: zakres normowania normy oraz zakres zastosowania normy. Zakres normowania normy prawnej to klasa zachowań nakazanych bądź zakazanych przez normę prawną. Jest to więc treść wyznaczonego przez normę obowiązku. Obowiązki te mogą mieć postać czynności psychofizycznych (na przykład: nakaz przechodzenia przez ulicę w wyznaczonym miejscu) jak też czynności konwencjonalnych (na przykład: nakaz wydawania orzeczeń przez sąd przy spełnieniu określonych przesłanek). Zachowania zazwyczaj określane są w normie jako klasa pewnych czynów (zakaz zabijania człowieka, nakaz udzielania informacji). Pozwala to na odróżnienie zachowań objętych zakresem normowania normy prawnej od całego zbioru potencjalnych ludzkich zachowań. Podział ten powinien mieć charakter podziału logicznego – powinien być zupełny i rozłączny, ze względu na to, że norma prawna ma służyć za podstawę rozstrzygnięć indywidualnych w procesie stosowania prawa. Zakres zastosowania normy to z kolei klasa sytuacji (zdarzeń, okoliczności), których zaistnienie powoduje aktualizację obowiązków skierowanych wobec adresata, określonych w normie prawnej. Mogą to być okoliczności niezależne od woli człowieka (na przykład: gradobicie skutkujące powstaniem roszczenia z umowy ubezpieczenia). Sytuacja taka może być również skutkiem aktywności jednostki (np. pobicie jako element zakresu zastosowania normy sankcjonującej prawa karnego). Z innej strony, określone zakresem zastosowania okoliczności warunkujące powstanie obowiązku można podzielić na takie, które charakteryzują sytuację, w której może znaleźć się adresat normy, bądź takie, które charakteryzują osobę adresata (na przykład wiek, płeć czy wykształcenie). Również ten podział powinien mieć charakter podziału logicznego. W przypadku koncepcji norm sprzężonych rekonstrukcja normy prawnej przebiega w celu odkodowania dwóch norm: normy sankcjonującej (hipoteza + dyspozycja) oraz normy sankcjonowanej (również hipoteza + dyspozycja). Norma sankcjonowana jest pierwotna. Skierowana jest do kategorii adresatów pierwotnych. Hipoteza zawiera okoliczności w jakich adresat musi się znaleźć, aby dana norma miała zastosowanie; dyspozycja zawiera regułę powinnego zachowania (zakaz, nakaz, dozwolenie).

Norma sankcjonująca jest natomiast posiłkowa, wtórna – skierowana do organów państwa (adresat wtórny). Aktualizuje się wtedy, gdy naruszona zostaje norma sankcjonowana – wtedy, kiedy adresat pierwotny nie zachowa się zgodnie z dyspozycją normy pierwotnej. Przykład: Relacje między hipotezą i dyspozycją można przestawić zawsze jako relację między dwiema wypowiedziami połączonymi w trybie warunkowym: jeżeli w jakiejś sytuacji zaistnieją warunki (przesłanki) określone jako hipoteza (H) – to należy zachować się zgodnie z treścią dyspozycji (D). W skład hipotezy wchodzą elementy podmiotowe: dotyczące adresata normy prawnej (np. kwestia posiadania obywatelstwa, wieku, liczby lat pracy). Obok nich znajdują się elementy przedmiotowe, określające stany, zjawiska lub wydarzenia. Ich zaistnienie warunkuje

konieczność

zastosowania

się

adresata

do

dyspozycji

(nakazu/zakazu/przyzwolenia). - art. 486 §1 k.c.: W razie zwłoki wierzyciela dłużnik może żądać naprawienia wynikłej stąd szkody […]. Przepis ten zawiera po pierwsze, normę przyzwalającą (adresat – dłużnik – może żądać naprawienia wynikłej stąd szkody); lecz również, mniej widoczną, normę imperatywną (adresat – wierzyciel – w przypadku, gdy dłużni zdecyduje się skorzystać ze swojego uprawnienia, powinien – ma obowiązek –szkodę naprawić). Ustalenie adresata normy stanowi pierwszy ważny etap konstruowania normy prawnej. Oprócz elementów podmiotowych, jak wskazano, w hipotezie normy znajdują się elementy przedmiotowe. Podany przepis również je zawiera: -zachowanie określonego podmiotu ( zwłoka wierzyciela) jest określoną sytuacj...