Osobowość - Stres-A- Zdrowie PDF

Preview

Summary

Skrypt...

Description

Rozdział 1 Zdrowie– ujęcie wielowymiarowe i dynamiczne 1.1. WIELOWYMIAROWOŚĆ ZDROWIA Potoczne rozumienie zdrowia „Być zdrowym” najczęściej sprowadza się do „niechorowania”. Zdrowie staje się znaczące, gdy pojawiają się problemy zdrowotne. Zdrowie może być różnie identyfikowane z różnymi elementami wynikającymi z aktualnej sytuacji społecznej czy kulturowej (inaczej dla matki z małym dzieckiem, inaczej dla sportowca, inaczej palacz tytoniu). Ludzie oceniają swoje zdrowie subiektywnie, uwzględniając swoje normy i oczekiwania. Stanowi to problem związany z pomiarem zdrowia. Puchalski na podstawie ankiet w zakładach przemysłowych ustalił, że połowa spośród badanych ujmuje zdrowie w kategoriach sprawności fizycznych i braku poważnych chorób. Nieco mniej osób jako spokój wewnętrzny, odczucie pełni życia, braku ograniczeń funkcjonalnych i dolegliwości. Badania Juczyńskiego przy użyciu Listy Kryteriów Zdrowia wynika, że „bycie zdrowym” oznacza posiadanie sprawnych części ciała i nieodczuwanie żadnych dolegliwości fizycznych, w dalszej kolejności sen, wypoczynek i zdrowe odżywianie. Badania Sęk za pomocą metafor, zdrowie kojarzone z cenną rzeczą, źródłem energii. Powyższe badania dot. osób dorosłych. U dzieci pojęcie zdrowia i jego rozumienie kształtuje się w relacji do choroby. W stadium myślenia przedoperacyjnego (2-6) zgodnie z Piagetem dziecko nie potrafi jeszcze różnicować przyczyn i skutków zdrowia i choroby. Zaczyna odróżniać w fazie operacji formalnych, wiąże się to z myśleniem abstrakcyjnym. Badania Juczyńskiego i Szymczaka porównywano odpowiedzi odnośnie zdrowia i choroby dzieci i młodzież w wieku 12-18 lat. W miarę dorastania zmienia się pojęcie zdrowia. Młodsze dzieci utożsamiają zdrowie z dobrym stanem fizycznym, brakiem dolegliwości cielesnych, dla starszych znaczenia nabierają instrumentalne wartości zdrowia, jak sprawność funkcjonalna i komfort psychiczny. Rozumienie choroby jest bardziej jednoznaczne, obie grupy chorobę spostrzegają głównie jako dolegliwości fizyczne, złe samopoczucie. Kryteria zdrowia w świadomości potocznej odbiegają w znaczący sposób od kryteriów medycznych. W badaniach Boczkowskiego i Włodarczyka stwierdzono, że 80% dorosłych kojarzy swoje dobre zdrowie z innymi treściami, niż czynią to lekarze zainteresowani ich zdrowiem. Herzlich zaklasyfikowała wyniki badań potocznej wiedzy Francuzów do 3 typów myślenia o zdrowiu: 1) „zdrowie w próżni”- brak choroby, wyraża stan nieobecności, naturalności braku wydarzeń, zainteresowanie zdrowiem okazjonalne, najczęściej gdy pojawia się choroba 2) „rezerwa” zdrowie jako pewne zasoby biologiczne, psychologiczne, środowiskowe i społecznokulturowe, stały atrybut człowieka, swoisty kapitał 3) „równowaga” norma do osiągnięcia i utrzymania, do której człowiek dąży i co daje mu poczucie szczęścia i zadowolenia. Dopuszczalne są równoczesne elementy choroby, które nie zaburzają stanu równowagi. Definicje zdrowia Definicja zawarta w Konstytucji Światowej Organizacji Zdrowia (ŚOZ) – zdrowie jako „stan pełnego dobrostanu fizycznego, umysłowego i społecznego, a nie tylko brak choroby czy niedomagania” (WHO 1948). „Bycie zdrowym” wiąże się z dobrym samopoczuciem i to fizycznym i psychicznym. W literaturze różne definicje zdrowia, które charakteryzują inne cechy charakterystyczne, dynamikę zmian, kontekst kulturowy. KACprzak zdrowiem nazywa nie tylko brak choroby czy niedomagań, ale i stopień przystosowania się biol. i społ. Jaki jest osiągalny dla danej jednostki w najkorzystniejszych warunkach. Parsons zdrowie ujmuje w kategorii zachowań związanych z pełnieniem w życiu różnych ról społecznych i wykonywania zadań wyznaczonych procesami socjalizacji. Osoba zdrowa potrafi w sposób optymalny pełnić te role bez zakłóceń. Inne bardziej dynamiczne ujęcie zdrowia przez ŚOZ wykorzystane w karcie ottawskiej definiującej promocję zdrowia. Zdrowie jako potencjał służący codziennemu życiu, w którym wyróżnia się zasoby społeczne i osobiste oraz zdolności fizyczne. Zdrowie wyraża stopień w jakim jednostka jest zdolna realizować aspiracje i zaspokajać potrzeby i zmieniać czy radzić sobie ze środowiskiem. Inne ujęcia zwracają uwagę na pewne warunki, których spełnienie umożliwia prowadzenie sensownego i twórczego życia oraz osiągnięcie satysfakcji z życia.

Według Dubosa zdrowie to nie tylko brak choroby, lecz także zespół cech, które umożliwiają człowiekowi uzewnętrznianie swych zdolności kreatywnych i osiąganie szczęścia w procesie przystosowania się do przyszłości. Dla Dąbrowskiego, który koncentrował się głównie na rozumieniu zdrowia psychicznego, zdrowie oznacza „zdolność do rozwoju w kierunku wszechstronnego rozumienia przeżywania odkrywania i tworzenia coraz wyższej hierarchii rzeczywistości i wartości, aż do konkretnego ideału indywidualnego i społecznego”. Wymiary zdrowia Definicja ŚOZ zwraca uwagę na 2 istotne aspekty: 1. zdrowie wymaga ujęcia pozytywnego, gdyż nie wystarczy wskazanie na brak choroby 2. zdrowie posiada różne wymiary Można wyróżnić 6 wymiarów zdrowia: 1) fizyczny – mechanistyczne funkcje ciała 2) umysłowy – funkcje związane z myśleniem, wyrażaniem sądów 3) emocjonalny – doświadczanie emocji 4) społeczny – zdolność do nawiązania i utrzymania kontaktów z innymi 5) duchowy – urzeczywistnienie takich atrybutów człowieka jak wolność odpowiedzialność godność 6) publiczny – zależność od otoczenia (mieszkanie, ubranie, higiena, kontrola zanieczyszczeń, praca, prawa jednostki, rekreacja itp.) Istotną rolę pełni zdrowie psychiczne, obejmujące przede wszystkim wymiar umysłowy i emocjonalny. Jest uznawane, za jeden z ważniejszych obszarów promocji zdrowia w UE. W Deklaracji Zdrowia Psychicznego przyjęto, że „zdrowie psychiczne i dobrostan psychiczny mają zasadnicze znaczenie dla jakości życia, umożliwiając ludziom doświadczać życia jako sensownego, pozwalając im być twórczymi i aktywnymi obywatelami” (Kulmatycki). Zdrowie psychiczne rozpatrywane w 3 aspektach: 1) negatywnym – co jest związane z brakiem występowania zaburzeń psychicznych 2) funkcjonalnym – rozumianym jako zdolność do spełnienia określonych oczekiwań 3) pozytywnym – oznaczającym pełny rozwój osobowości i umiejętności radzenia sobie w życiu Szczególną wagę przywiązuje się do pozytywnego zdrowia psychicznego, w którym wyróżnia się następujące kryteria:  kontakt z rzeczywistością – racjonalna postawa w odbiorze bodźców z otaczającej rzeczywistości, obiektywną ocenę, minimalizację stereotypów, zgodę i przyzwolenie na niewiedzę  poczucie autonomii – próba internalizacji swoich wyborów, oparcie na własnych decyzjach, gotowość do kompromisu, cenienie sobie niezależności emocjonalnej.  akceptacja samego siebie – właściwa postawa wobec samego siebie, umiejętność przebywania ze sobą i cieszenia się sobą, zdawanie sobie sprawy z własnych możliwości i ograniczeń  rozpoznawanie swoich mocnych stron – czyli uczenie się obiektywnego oceniania siebie przez wskazanie na swoje mocne strony i umiejętności, pracowanie nad strategiami rozwijania konkretnych kompetencji  konstruktywne kontakty z innymi – umiejętność ekspresji siebie, swoich poglądów, potrzeb, emocji, wrażliwości w odbiorze innych osób  radzenie sobie z wyzwaniami – diagnozowanie wyzwań pochodzących z otoczenia, uczenie się rozróżniania zmian koniecznych od zmian opcjonalnych, otwartość i tolerancja na normy funkcjonujące w danej grupie czy społeczności, umiejętność radzenia sobie z niepowodzeniami i krytyką  perspektywa przyszłości – wskazująca na nastawienie na rozwój i samorealizację, uświadamianie sobie swoich mocnych stron, cech, potencjałów oraz stawianie sobie odległych celów, planowanie rozwoju umiejętności (Ryff, Keys) W ostatnich latach zwraca się szczególną uwagę na duchowy wymiar zdrowia, który pełni rolę regulacyjną w stosunku do specyficznego obszaru aktywności człowieka. Na ogół duchowości przypisuje się pozytywny i korzystny wpływ na zdrowie somatyczne, zaś w przypadku choroby duchowość może odgrywać szczególną rolę, mobilizując do walki z chorobą lub ułatwiając jej akceptację. W praktyce klinicznej, a zwłaszcza w diagnozie, ocena zdrowia opiera się przede wszystkim na somatycznym i psychicznym wymiarze zdrowia. W terapii częściej zachodzi potrzeba szerszego spojrzenia na elementy konstytuujące Zdrowie człowieka. Dopiero jednak koncentracja na zdrowiu, a nie na chorobie wiąże się z bardziej całościowym ujęciem. Takie podejście podkreśla zarówno wielowymiarowość zdrowia jak i występujące powiązania i

uwarunkowania. Człowiek traktowany jest jako jedność psychofizyczna, zaś jego zdrowie ujmowane jest jako stan, dyspozycja, proces i wartość. 1.2. ZDROWIE JAKO STAN Zdrowie jako wynik W definicji ŚOZ zdrowie definiowano jako stan, na który składają się różne jego wymiary. W praktyce ocena zdrowia sprowadza się do wymiaru fizycznego i psychicznego. W odniesieniu do wymiaru fizycznego punktem odniesienia jest budowa anatomiczna człowieka i funkcjonowanie układów. Do określenia zdrowia służą różne mierniki pozytywne i negatywne, które wskazują na stan zdrowia jednostki, jak i całych społeczeństw. Mierniki zmieniają się z rozwojem nauki. Ustalenie choroby polega na wyjaśnieniu procesu w terminach biologicznych. Używając aparatury można zbadać każdy narząd człowieka i ustalać poziom zdrowia i choroby. Choroba to również stan człowieka ujawniany w postaci „czucia się chorym” a wiec jako subiektywne poczucie dyskomfortu fizycznego bądź psychicznego. Gdy chorobę zaczynają zauważać inni ludzie, gdy w jej wyniku osoba zmienia swoje zachowania przestaje wykonywać pewne zadania i pełnić niektóre z dotychczasowych ról społecznych choroba staje się zjawiskiem społecznym. Wprowadzone przez Parsonsa pojęcie roli chorego wyrażają cztery podstawowe elementy tej roli, w tym 2 związane z pewnymi prawami przysługującymi choremu, tj. porzucenie poprzednio pełnionych ról i oczekiwanie otrzymania pomocy w czasie starań o powrót do zdrowia oraz 2 związane z obowiązkami wynikającymi z przyjętej roli chorego, tj. konieczność szukania fachowej pomocy i przestrzeganie związanych z tym zaleceń lekarskich. Przeważnie ocena subiektywna i obiektywna (potwierdzona badaniami) zdrowia jest zgodna. „paradoks zdrowia” gdy dobre samopoczucie a wyniki tego nie potwierdzają. „paradoks choroby” przypisywanie sobie choroby gdy wyniki badań w normie. Subiektywna i obiektywna ocena są równie ważne. Subiektywna czasem ważniejsza bo wpływa na nasze zachowanie i spostrzeganą jakość życia. Nie powinno się jednak lekceważyć obiektywnej diagnozy lekarskiej. Z oceną zdrowia wiąże się pytanie o przyczyny. Zakłada, że aktualny stan człowieka jest wynikiem (efektem, skutkiem) różnych czynników i procesów. Przyczyny można najogólniej sprowadzić do biologicznych, psychologicznych i społecznych. Lalonde czynniki warunkujące zdrowie pogrupował na 4 „pola zdrowia”. Największy udział przypisano:  53% styl życia  21% środowisko fizyczne  12% dziedziczenie  10% opieka medyczna. Odpowiedzialność za zdrowie przypisana przede wszystkim człowiekowi, jego aktywności i przejawianym zachowaniom zdrowotnym. Dorośli pytani o przyczyny pogarszania się zdrowia społecznego zasadniczą przyczynę przypisywali zanieczyszczenie środowiska, spożycie alkoholu, niewłaściwe odżywianie, opóźnianie kontaktu z lekarze, gdy występują symptomy choroby, uciążliwa praca, brak leków. Rola własnych zachowań była pomniejszana. Zmienne socjodemograficzne a zdrowie Takie czynniki jak płeć, wiek wykształcenie, wykonywany zawód wpływają zarówno na zdrowie fizyczne jak i psychiczne. Większość badań w tym zakresie koncentruje się na płci i wieku. Płeć a zdrowie Rodin i Salovery badania. Kobiety są mniej podatne na zachorowanie na większość współczesnych chorób zagrażających życiu. Może to wynikać ze stylu życia (kobiety mniej palą, spożywają mniej alkoholu i lepiej się odżywiają – Sanderson). W sytuacji relaksu kobiety nie różniły się od mężczyzn w zakresie poziomu adrenaliny, noradrenaliny i kortyzonu – Frankenhaeuser, w czasie stresu u mężczyzn więcej adrenaliny, czyli mniejsza reakcja fizjologiczna na działanie stresorów u kobiet. W sytuacji stresowej mężczyźni większe ciśnienie krwi niż kobiety, co może być powodem chorób układu sercowonaczyniowego. – Mathews, Staney

Mężczyźni częściej angażują się w trudne wymagające znacznego wysiłku i bardziej ryzykowne przedsięwzięcia. Kobiety częściej szukają pomocy w sytuacji zagrożeń zdrowotnych, częściej sięgają porad lekarskich i bardziej ich przestrzegają. – Waldron Sanderson Kobiety przypisują swojemu zdrowiu większą wartość, dlatego o nie dbają – Verbrugge Kobiety częściej posiadają osobistego lekarza lub stałe źródło opieki zdrowotnej, przejawiają silniejszą wiarę w prewencyjną opiekę zdrowotną – Cleary Mogą także wystąpić różnice w traktowaniu mężczyzn i kobiet przez lekarzy i personel medyczny. O lepsze zdrowie fizyczne przypisywane jest kobietom to w przypadku zdrowia psychicznego jest odwrotnie. Kobiety wykazują większe skłonności do zamartwiania się, przeżywania lęków i częściej chorują na depresję – Sanderson Wiek a zdrowie Stan zdrowia fizycznego lepszy u osób młodych. Wraz z wiekiem rośnie podatność na zachorowanie, proces zdrowienia jest dłuższy, jest to odzwierciedlenie naturalnych zmian biologicznych. Osoby starsze częściej oceniają objawy za normalne i nie poszukują pomocy. Wiek może też wpływać na przebieg procesu leczenia. Starsi częściej przyjmują bierną postawę, rzadziej zadają pytania odnośnie choroby. Wraz z wiekiem obserwuje się także zmiany związane z funkcjonowaniem sfery emocjonalnej. Poziom złości, lęk i wstyd spadają wraz z wiekiem-Rodin, Salovey Verburgge – osoby owdowiałe częściej chodzą do lekarza i prezentują gorszy stan zdrowia, przyczyną tego może być odczuwana samotność. Starsi częściej podejmują zachowania pozazdrowotne (abstynencja i niepalenie papierosów).

Inne zmienne a zdrowie Wykształcenie jest najważniejszą pojedynczą zmienną wpływającą na postawy i zachowanie się wobec zdrowia i choroby. Należy przyjąć, że wykształcenie, wykonywany zawód czy dochód mają swój wpływ na prowadzenie takiego, a nie innego trybu życia, co w połączeniu z dostępnością do opieki medycznej daje w konsekwencji określony obraz chorób i niesprawności. Pogarszaniu zdrowia sprzyja niska pozycja społeczno-ekonomiczna. Może być przyczyną gorszego odżywiania, mniej higienicznego stylu życia, zmiany postrzegania siebie, własnej grupy społecznej, może się też przyczynić do mniej stałego i wspierającego środowiska społecznego. Podobną rolę pełnią niższe wykształcenie, praca o niskim prestiżu czy społeczna stygmatyzacja, które w integracji z zachowaniami składającymi się na styl życia mogą przyczynić się do pogorszenia zdrowia. Wśród ludności murzyńskiej notuje się częstsze przypadki występowania AIDS. Ponadto ludzie o czarnym kolorze skóry częściej chorują na nadciśnienie, większa ilość zgonów z powodu nowotworów złośliwych. 1.3.2 ZDROWIE JAKO PROCES ZDROWIE – proces, dynamiczne zjawisko polegające na utrzymywaniu równowagi zakłócanej przez różne obciążenia. Stałe dążenie do utrzymywania dynamicznej równowagi przez zmiany i wymagania środowiska wewnętrznego i zewnętrznego. Zdrowie zależy od sprawności procesów adaptacyjnych na poziomie funkcji: biologicznych, psychicznych, społecznych, duchowych i interpersonalnych – czyli zdrowie zależy od posiadanych przez jednostkę potencjałów (zasobów).

ZDROWIE WYMAGANIA ŚRODOWISKA WEWNĘTRZNEGO ZWENĘTRZNEGO

ZASOBY BIOLOGICZNE PSYCHOLOGICZNE SPOŁECZNE

Trochę historii: Już Hipokrates (zwany ojcem medycyny europejskiej) definiuje zdrowie jako proces. Zdrowie to wg niego dobre samopoczucie, choroba – złe samopoczucie. Obydwa te stany zależą od równowagi między człowiekiem a środowiskiem. Równowaga zewnętrzna ma wpływ na równowagę wewnętrzną (między płynami ustrojowymi: flegmą, żółcią, czarną żółcią i krwią). Chińczycy zdrowie pojmowali jako równowagę między energiami jin i jang (gorąco – zimno) oraz czi (krew). CHOROBA – skutek zaburzeń funkcji biologicznych przez czynniki biologiczne, psychologiczne lub społeczne. Przywrócenie zaburzonej równowagi to proces zdrowienia. Choroba = utrata równowagi. Ważne są następujące zależności:  zmiany środowiska mają wpływ na człowieka  człowiek wpływa na zmiany środowiska  różnorodne właściwości występują w pewnym zakresie zmienności (to jest norma); dopiero chronicznie powtarzające się zmiany – przekraczanie norm, prowadzi do choroby Pojęcie normy jest różne, dla różnych dyscyplin naukowych (biologii, psychologii i socjologii). Ujęcie biologiczne: Norma – optymalny stan organizmu i jego składowych struktur i funkcji. Stabilny stan organizmu, w którym układy anatomiczne i narządy posiadają normalną strukturę i funkcje, a fizjologiczne procesy przebiegają w ścisłej zależności od środowiska. Ujęcie medyczne: Norma – prawidłowy i optymalny stan zdrowia człowieka określony w kategoriach biologicznych, psychologicznych i socjologicznych. Ujęcie nauk społecznych (w tym psychologii): Normy – powstają na drodze arbitralnych decyzji odwołujących się do wartości, kultury i zwyczajów. Punktem odniesienia jest zazwyczaj optymalny rozwój jednostki i jej sprawne funkcjonowanie w społeczeństwie. Zasoby zdrowia Sęk (ta sama definicja co w skrypcie) ZDROWIE to wykorzystywanie potencjałów biologicznych, psychologicznych i społecznych do sprostania zewnętrznym i wewnętrznym wymaganiom oraz osiągania indywidualnych i społecznych celów bez chronicznego zaburzenia dynamicznej równowagi. Ważne: Ad.1 podkreślenie: Określenie akcentuje dynamikę wielowymiarowości zdrowia. (we wcześniejszych definicjach była o tym mowa ale ogólnie); Ad.2 podkreślenie: istnieje pewien zakres zmienności wśród potencjałów zdrowia i wymagań ale tylko DŁUGOTRWAŁE albo ZBYT CZĘSTE stany nierównowagi prowadzą do choroby. MODEL SOCJOEKOLOGICZNY:  dynamiczna równowaga  potencjał zdrowotny Biologiczny wymiar funkcjonowania człowieka ze środowiskiem tworzy zależności ekologiczne. ZDROWIE – dynamiczna równowaga między dążeniami i działaniami człowieka zmierzającymi w kierunku rozwoju swoich potencjałów a wymogami środowiska. Aby utrzymać zdrowie musi istnieć POTENCJAŁ właściwy dla człowieka i środowiska. POTENCJAŁ = ZASÓB (w psychologii) Sęk

ZASÓB ODPORNOŚCIOWY – właściwości jednostki, grup społecznych środowiska i kultury, które wyróżniają się cechą funkcjonalną, polegającą na możliwości uniknięcia stresorów i/lub usprawnienia radzenia sobie z wymaganiami w ten sposób, że zapobiegają one przekształceniu się napięcia w stan stresu. Funkcje zasobów: regulacyjna i prozdrowotna → odniesienie do modelu salutogenetycznego. Zasoby środowiska biologicznego (wydolność fizyczna organizmu, odporność immunologiczna), fizycznego (klimat, jakość powietrza), psychiczne (temperament, mocje), duchowe (poczucie sensu, transgresji), społeczno – kulturowe (zwyczaje, tradycje). Wielkość zasobów i umiejętność ich wykorzystania → granice dopuszczalnych odchyleń od stanu równowagi. CHOROBA – niewydolność utrzymywania stanu równowagi na skutek barku zasobów lub nieumiejętności radzenia sobie z wymaganiami środowiska zewnętrznego i wewnętrznego. Słonimska, Misiuna ZDROWIE – poddająca się zmianom zdolność człowieka zarówno do osiągania pełni własnych fizycznych i społecznych możliwości, jak i reagowania na wyzwania środowiska. To rozumienie zdrowia już nie jest rozumieniem zdrowia jako procesu ale bardziej właściwości. Potencjał zdrowotny – aktywny wpływ na swoje zachowania zdrowotne, podejmowanie decyzji związanych ze zdrowiem, umiejętne radzenie sobie z wymogami środowiska. 1.4. ZDROWIE JAKO WARTOŚĆ M. Rokeach ZDROWIE – trwałe przekonanie, że pewien sposób zachowania lub ostateczny cel życia jest osobiści lub społecznie bardziej pożądany, niż przeciwny mu lub odwrotny sposób zachowania czy ostateczny cel życia. Wartości:  osobiste – dotyczą własnej osoby  społeczne – dotyczą innych Wartości są przez ludzi hierarchizowane.  Ware i Young twierdzą, że jeśli chodzi o rangowanie wartości zdrowia to kontekst rozumienia zdrowia jest fizyczny (a nie psychiczny czy społeczny).  Ranga zdrowia wzrasta wraz z ryzykiem pojawienia się chorób zagrażających życiu.  Badania za pomocą pomiaru wartościowania zdrowia – metoda zaproponowana przez Rokeacha – nie wiem jaki wynik bo beznadziejnie skserowane!  Lista Wartości Osobistych (LWO) – próbka dzieci i młodzieży dobre zdrowie (sprawność fizyczna uzyskała 2 rangę). Najważniejsze wartości: miłość i przyjaźń – główn...