Patrystyka - Notes about Patristics PDF

Preview

Summary

Notes about Patristics...

Description

Patrystyka [edytuj]

Z Wikipedii Skocz do: nawigacji, szukaj Patrystyka (łac. patristica, od gr. πατήρ) – nauka starożytnych i wczesnośredniowiecznych Ojców Kościoła (Patres), także dział teologii zajmujący się ich nauczaniem, jako pewną całością. Patrystyka jest ściśle powiązana z dogmatyką (a konkretnie z historią dogmatów), odnoszącą się do jej okresu starożytnego. W tejże gałęzi teologicznej do norm nauki wiary należy tzw. consensus patrum, czyli jednomyślność Ojców Kościoła w sferze moralności. Wiele myśli Ojców wzbogaca katechizm Kościoła katolickiego. Powołują się na nie również papieże w swych dokumentach. Dzieła Ojców, zwane też Tradycją, należą razem z Pismem św., liturgią i urzędem nauczycielskim Kościoła do depozytu chrześcijaństwa. Do patrystyki odwołuje się znacząca większość Kościołów chrześcijańskich, co wynika głównie stąd, że rozwijała się ona jeszcze przed podziałem chrześcijaństwa.

Spis treści [pokaż]

Tło historyczne [edytuj] Zobacz więcej w osobnym artykule: Epoka Ojców Kościoła.

Ojcowie Kościoła działali w całym Imperium Rzymskim, które w pięciu pierwszych wiekach przeobrażało się, zmieniając również swój stosunek do chrześcijan: przez trzy stulecia chrześcijan prześladowano, później próbowano z nimi koegzystować, by w końcu poddać się ich wpływom.

Geneza patrystyki [edytuj] Pierwsi Ojcowie Kościoła rozpoczęli swoją działalność w czasie tworzenia się ostatnich systemów starożytnych, jak: neopitagoreizm i neoplatonizm. Ich idee były więc związane z tradycją starożytną Greków. Jednakże nie mogą być uznawane za wytwór rozwoju greckiej filozofii, gdyż zakładały nowy, własny początek: wiarę chrześcijańską. Pierwotne chrześcijaństwo, nauka bezpośrednich uczniów Chrystusa, nie było systemem filozoficznym, nie robiło nawet założeń filozoficznych. Była to głównie nauka moralna. „A oto trzy istnieją zasady Pańskie” – pisał św. Barnaba – „Nadzieja żywota jako początek i koniec wiary naszej, Sprawiedliwość jako sądu początek i koniec, i Miłość radosna i weselna jako czynów sprawiedliwych świadectwo”. Nauka ta streszczała się w trzech pojęciach: poznanie, prawo i zapowiedź, mianowicie poznanie Boga, prawo moralne i zapowiedź życia pośmiertnego.

"Chrześcijaństwo zdobywało świat dla swych idei, ale jednocześnie samo wchłaniało idee obce. [...] Pojęcia czerpano głównie z filozofii greckiej, gdyż tam były najdoskonalsze. W okresie zaś, gdy zaczynało się chrześcijaństwo, pojęcia filozoficzne Greków były tak bardzo przepojone myślą religijną, że łatwo mogły być przystosowane do każdej wiary. Posługując się tedy wielorako ideami platońskimi, arystotelesowskimi, stoickimi, cynickimi, potem i neoplatońskimi, formowała się filozofia chrześcijan. Z platonizmu nadawał się do przyjęcia idealistyczny pogląd na świat i przekonanie o wyższości świata duchowego nad materialnym; z arystotelizmu – koncepcja Boga jako pierwszej przyczyny i celu świata; ze stoicyzmu – pomysł, że świat materialny jest przesycony duchem; z cynickiej filozofii – obojętność dla rzeczy doczesnych; nawet sceptycyzm mógł być pożyteczny, bo odbierając wartość poznaniu zmysłowemu i rozumowemu dostarczał pośrednio argumentów tym, co w objawieniu i natchnieniu widzieli źródło poznania prawdy. Ale fundament chrześcijaństwa był już utworzony w nauce Chrystusa, zanim te obce wpływy działać zaczęły. Oddziałały też one nie na jądro nauki, lecz na jej pojęciowe ujęcie i systematyczne rozwinięcie. Grecja dawała formy dla chrześcijańskiej filozofii, ale gdy formy te były niezgodne z pierwotną wiarą, Kościół odrzucał je pewną ręką. Są podobieństwa między filozofią wczesną chrześcijan a współczesną im filozofią pogan, ale są w niej też rysy własne, nie dające sprowadzić się do niczego, co było dotychczas w filozofii: Bóg na ziemi i w sercach, miłość i łaska jako podstawa życia, osobowe pojmowanie Boga i stosunku do Boga. Wcześni myśliciele chrześcijańscy przejęli greckie definicje filozofii, jednakże dali im zwrot odrębny. Podając np. definicję, że filozofia jest „miłością mądrości", Jan z Damaszku wyjaśniał, że „prawdziwą mądrością jest Bóg, więc miłość do Boga jest prawdziwą filozofią"; wymieniając zaś inne określenie, że filozofia jest „upodobnieniem się do Boga", dodawał, że może ono być osiągnięte przez mądrość i poznanie, ale też przez sprawiedliwość i świętobliwość." (W.Tatarkiewicz, "Historia Filozofii", 2001, s.173)

Podział patrystyki [edytuj] "Pisma Ojców Kościoła są różne, w zależności od czasu i miejsca powstania. Początkowo ich autorzy musieli się zmagać z gnostykami, podważającymi boskość Chrystusa; nacisk kładziono wtedy na apologię Jezusa. Później pojawiły się pierwsze zręby doktryny, uwieńczone następnie rozwiniętymi systemami. Fazy te patrystyka przechodziła zarówno na Wschodzie, gdzie posługiwano się greką, jak i na Zachodzie, gdzie dominowała łacina." (W. Tatarkiewicz, "Historia Filozofii", 2001, s. 174)

Kryterium zadaniowe [edytuj] "Ze względu na swe zadania patrystyka dzieliła się na apologetyczną i systematyczną. Dwoistość ta pochodziła stąd, że pierwsze próby filozoficzne chrześcijan wypływały z dwojakich potrzeb, zewnętrznych i wewnętrznych. Z jednej strony, filozofia miała bronić wiary chrześcijan na zewnątrz i wobec wrogów wykazywać zgodność jej z wymaganiami rozumu: miało to być dziełem „obrońców”, czyli apologetów. Z drugiej zaś, dla wewnętrznego użytku gmin niezbędne było jednolite i konsekwentne zebranie poglądów to było znów zadaniem systematyków.

Apologeci zależnie od aktualnych sporów i potrzeb, i przez to bardziej fragmentarycznie, opracowywali doktryny chrześcijańskie. Systematycy natomiast usiłowali opracować w całości chrześcijański pogląd na świat i oni to znaczyli główne etapy rozwoju filozofii chrześcijańskiej." (W.Tatarkiewicz, "Historia Filozofii", 2001, s. 173, 175) Patrystyka systematyczna przeszła 4 fazy rozwojowe: 1. 2. 3. 4.

gnostyków ojców aleksandryjskich ojców kapadockich systemu św. Augustyna

Kryterium miejsca powstania [edytuj]

Geograficzne rozmieszczenie Ojców Kościoła. "Ze względu na miejsce powstania filozofia patrystyczna dzieliła się na filozofię Wschodu i Zachodu, na: filozofię Ojców greckich (związanych ze środowiskiem greckim i piszących po grecku) i Ojców łacińskich (piszących po łacinie). Głównym ośrodkiem na Wschodzie była Aleksandria ze swą słynną Szkołą Katechetów; poza tym szkoły i ośrodki filozoficzne istniały w Cezarei, Antiochii, Gazie, a i Ateny odgrywały jeszcze pewną rolę. Na Zachodzie stolicą filozofii był oczywiście Rzym; ale i kolonie, mianowicie afrykańskie, wydały wybitnych myślicieli. Różnica obu grup była nie tylko geograficzna: na Wschodzie filozofia rozwijała się w środowiskach, gdzie panowało tradycyjne zamiłowanie do spekulacyjnej filozofii i gdzie współzawodnictwo z pogańskimi systemami było bodźcem do pracy; tam też powstały pierwsze chrześcijańskie systemy. Na Zachodzie, przeciwnie, praktyczne i trzeźwe środowisko rzymskie wpłynęło na wytworzenie się i wśród chrześcijan wrogich dla filozofii nastrojów. Długo Zachód wydawał tylko apologetów, nie wydał zaś żadnego systemu. Z drugiej jednak strony na Wschodzie, gdzie kultura filozoficzna pogan była wysoka, myśli chrześcijańskiej trudno było wyzwolić się spod jej wpływów; dlatego to patrystyka grecka miała wysoki poziom, ale była mało samodzielna. Gdy natomiast na Zachodzie powstał wreszcie system filozofii, to był to system własny i całkowicie odpowiadający duchowi chrześcijaństwa." (W. Tatarkiewicz, "Historia Filozofii", 2001, s. 175)

Kryterium chronologiczne [edytuj] "Chronologicznie patrystyka zmieniała swój charakter ze względu na postanowienia soborowe w: Nicei (325) i Chalcedonie (451)."" (W.Tatarkiewicz, "Historia Filozofii", 2001, s.173) Sobory wyznaczały cezury czasowe tej filozofii. Patrystyka przednicejska dopiero tworzyła się. Po 325 r. przeżyła już rozkwit w postaci samodzielnych systemów. Natomiast po 451 r. nastąpił już jej schyłek. W zależności od przyjętego principium podziału, poszczególne okresy określa się jako: pierwszy, drugi, trzeci; początkowy, środkowy, końcowy; wstępny, rozkwitu, schyłkowy. Okres drugi nazywamy też okresem złotym.

Podział okresów patrologii jest więc następujący: Ojcowie przednicejscy (do 325 r.)   

Ojcowie Apostolscy (np. Ignacy Antiocheński) Apologeci (święty Justyn, Tertulian) Pierwsi teologowie (Ireneusz, Tertulian, Hipolit, Klemens, Orygenes)

Złoty wiek patrologii (do Sob. Chalcedońskiego, 451 r.)   

łac.: Hilary, Ambroży, Rufin, Hieronim, Augustyn gr.: Atanazy Wielki, Ojcowie kapadoccy, Jan Chryzostom, Cyryl z Aleksandrii syr.: Afrahat, Efrem

Przejście do Średniowiecza  

łac.: Leon, Boecjusz, Kasjodor, św. Grzegorz Wielki, Izydor gr.: Pseudo-Dionizy, Romanos, Maksym, Jan z Damaszku

Teologię Ojców można określić jako refleksję nad Zbawczym Planem Bożym, czyli nad Misterium Zbawienia oglądanym szczególnie w świetle Pisma świętego. Ich bliskość wobec czasów apostolskich pozwalała dokładniej wyrazić ducha nauczania Apostołów. Poza tym postawa Ojców wobec różnych kultur, w których kręgu się obracali (judaizmu, hellenizmu, tradycji wschodnich), jest wzorem dla dalszych pokoleń, które stykają się z różnymi kulturami, ale miałyby tendencję do narzucania swojej, jakoby wyższej. Najbardziej twórczym okresem była druga połowa IV wieku i pierwsza połowa V, kiedy chrześcijaństwo mogło się rozwijać bez przeszkód ze strony władz administracyjnych, a kultura helleńska została praktycznie zaanektowana przez myślicieli i pisarzy chrześcijańskich. Dzięki wielkim herezjom trynitarnym i chrystologicznym filozoficzne metody i sztuka retoryczna, doskonale opanowane przez wielkich teologów, przyczyniły się w znacznej mierze do rozwoju myśli chrześcijańskiej.

Nauka Ojców Kościoła – koncepcje teologicznofilozoficzne [edytuj] O Bogu [edytuj] Wszyscy myśliciele ówcześni skłaniali się do twierdzenia, że Bóg naturalnym sposobem nie jest poznawalny. W systemach hellenistycznych wypowiadane było przekonanie o nadrozumności, a przeto niepoznawalności Boga; wśród chrześcijan zaś ustaliło się przekonanie, że Bóg daje się poznać, ale tylko na drodze objawienia. Powszechne było przekonanie o transcendencji Boga nie tylko epistemologicznej, ale i kosmicznej: jest nie tylko pozarozumowy, ale i pozaświatowy. Przez hellenistycznych filozofów był pojęty jako byt absolutny; u chrześcijan zaś z pojmowaniem Boga jako bytu łączyło się pojmowanie go jako sędziego. Stosunek Boga do świata. Wśród Greków zmagało się dualistyczne i monistyczne pojmowanie; monistyczna emanacja była ostateczną koncepcją hellenizmu, w

chrześcijaństwie zaś zapanowała dualistyczna koncepcja stworzenia. Grecy skłaniali się do przekonania, że świat jest ukształtowany z materii odwiecznej: Ojcowie Kościoła doszli zaś do twierdzenia, że stworzony był z niczego, że ma początek i będzie mieć koniec. Uznawano powszechnie ogniwa pośrednie między Bogiem a światem; ale dla Greków były to abstrakcyjne hipostazy, dla chrześcijan zaś ogniwem był Chrystus-Logos, Bóg-człowiek; dla tamtych ogniwem był byt przyrodzony, dla tych – nadprzyrodzona istota boska; dla tamtych była to sprawa dedukcji, dla tych – rzecz objawiona. Pochodzenie zła. W doktrynach, wywodzących wszystko z Boga, wytłumaczenie zła było zadaniem szczególnie doniosłym i trudnym. Filozofowie hellenistyczni wywodzili je na ogół z materii, chrześcijańscy – przeważnie z wolności. Chrześcijanie bronili doskonałości świata, wskazując na negatywność zła, na jego celowość jako środka oczyszczającego i na znaczenie moralne okupionej przezeń wolności człowieka.

O człowieku [edytuj] Ogólne pojęcie człowieka było wspólne całej epoce: istotą jego jest dusza, losem – upadek, celem – połączenie z bóstwem. W szczegółach natomiast panowała rozbieżność poglądów, nie tylko między Grekami a chrześcijanami, lecz też wśród samych Greków i samych chrześcijan. Wśród chrześcijan było sporne nawet to, które z własności człowieka należą do jego natury, a które są darem łaski. Składniki człowieka. Zagadnienie to było dyskutowane we wszystkich obozach. Zmagała się koncepcja dychotomiczna z trychotomiczną, twierdzącą, że poza ciałem i duszą człowiek posiada jeszcze składnik najwyższy: pneumę. Sporna była rola ciała: wśród Greków przeważała doktryna, że nie ma naturalnego związku duszy z ciałem, że ciało jest więzieniem duszy; i wśród chrześcijan utrzymywała się długo, ale ostatecznie została odrzucona. Że dusza jest niematerialna i nieśmiertelna, to było przekonanie bez mała powszechne; doktryny materialistyczne pojawiały się nawet wśród chrześcijan, ale nigdzie nie przyjęły się. Ale czy dusza nieśmiertelna jest też odwieczna – ta kwestia dzieliła filozofów; Grecy stali na stanowisku preegzystencji, za nimi pogląd ten wyznawał Orygenes i wielu teologów chrześcijańskich IV i V w.; ale w 553 r. został on ostatecznie potępiony przez Kościół. Następnie: greckie systemy emanacyjne skłaniały się ku uznaniu boskości duszy, chrześcijański zaś pogląd głosił, że dusza jest obrazem Boga, ale jest zasadniczo innej natury niż On. Powrót duszy do Boga był dla wszystkich myślicieli tej epoki właściwym celem czynności ludzkich, poznania, działania, twórczości. Było to naturalne zamknięcie teocentrycznych systemów: wedle nich wszystko poczęło się z Boga i wszystko musi do Boga powrócić. Takie podłoże metafizyczne dawało sposobność do szczegółowych rozważań filozoficznych, epistemologicznych, psychologicznych, etycznych. Analiza stanów mistycznych odkryła nowe zagadnienia psychologii; uznanie objawienia, oświecenia boskiego, wiary jako warunków poznania stworzyło nowe zagadnienia epistemologiczne; życie oddane Bogu i oczekiwanie łaski – nowe zagadnienia etyczne; dopatrywanie się w zdarzeniach dziejowych zmagania się sił Bożych z ziemskimi skierowało umysły ku rozważaniom nad filozofią historii.

Pojęcia i terminy [edytuj] W epoce, która za przedmiot dociekań filozoficznych miała niepoznawalny i niewypowiedzialny absolut, terminologia filozoficzna i teologiczna musiała mieć charakter szczególny: wysilała się, by wypowiedzieć to, co niewypowiedzialne. Czyniła to głównie przez terminy negatywne (do nich należy m. in. termin „absolut") i superlatywne. W epoce tej wymyślone zostały wszelkie sposoby wyrażania transcendencji, wszelkie odmiany i odcienie pojęć oznaczających nadbytowość i nadrozumność; była ona dla epok następnych skarbnicą nazw oznaczających byt nadziemski i poznanie nadprzyrodzone. Terminy filozoficzne i teologiczne, jakimi posługiwali się chrześcijanie, niewiele różniły się od innych; miały jednak w treści prawie zawsze pewien odcień szczególny. Najbardziej typowym przykładem jest logos.

Dzieje patrystyki [edytuj] Główną cezurę czasową w podziale patrystyki na okresy stanowią sobory powszechne w: Nicei (325) i Chalcedonie (451). Patrystyka przednicejska dopiero tworzyła się. Po 325 r. przeżyła już rozkwit w postaci samodzielnych systemów. Natomiast po 451 r. nastąpił już jej schyłek. Te trzy okresy określa się kolejno jako: pierwszy, drugi, trzeci; początkowy, środkowy, końcowy; lub jako: wstępny, rozkwitu, schyłkowy. Okres drugi nazywamy ponadto złotym okresem patrystyki. Ramy chronologiczne tych trzech okresów rozwoju patrystyki zamykały się w latach: 1. Powstanie – okres pierwszy (do 325 r.) 2. Rozkwit – okres drugi (325–451) 3. Schyłek – okres trzeci (451–636)

Powstanie – okres pierwszy (do 325 r.) [edytuj] W okresie pierwszym, obejmującym trzy pierwsze stulecia, chrześcijanie organizując życie kościelne tworzyli pierwsze teksty liturgiczne i przepisy prawa. Pisarze będący blisko czasów apostolskich pisali listy. Działo się to wszystko w czasie wielkich prześladowań (ataki z zewnątrz) i nasilenia herezji gnostyckich (ataki od wewnątrz). Powstawały więc zarówno akta męczenników, jak i apologie. Myśl filozoficzna krystalizowała się w czterech wielkich ośrodkach: aleksandryjskim, Azji Mniejszej, rzymskim oraz afrykańskim. 1. Skład Apostolski 2. Ojcowie Apostolscy (Autor Didache, Klemens Rzymski, Ignacy Antiocheński, Polikarp ze Smyrny, Papiasz z Hierapolis, List Barnaby, Pasterz Hermasa) 3. Opisy męczeństwa 4. Apologeci greccy (Kwadratus, Arystydes z Aten, Aryston z Pelli, Ireneusz z Lyonu, święty Justyn, Tacjan, Atenagoras z Aten, Teofil z Antiochii, Meliton z Sardes, List do Diogneta, Hermiasz) 5. Zagrożenia błędnowierstwa (Bazylidianie, Walentynianie, Karpokratianie, Marcjonici, Abelici, Kainici, Montanizm) 6. Ojcowie aleksandryjscy (Klemens Aleksandryjski, Orygenes) 7. Ojcowie afrykańscy (Tertulian, Cyprian z Kartaginy, Arnobiusz z Sikka, Laktancjusz)

8. Pisarze Azji Mniejszej (Grzegorz Cudotwórca, Paweł z Samosaty, Lucjan z Antiochii, Metody z Olimpu, Hipolit) 9. Środowisko rzymskie (Minucjusz Feliks, Kanon Muratoriego, Nowacjan) 10. Początki monastycyzmu (Antoni Pustelnik, Pachomiusz)

Rozkwit – okres drugi (325–451) [edytuj] W drugim okresie następował rozkwit literatury patrystycznej, głównie na skutek wielkich dyskusji trynitarnych, polemik z manichejczykami, donatystami i pelagianami, oraz ze względu na wzrastającą popularność monastycyzmu. Powstawały wielkie ośrodki zarówno na wschodzie (egipski z centrum w Aleksandrii, małoazjatycki, kapadocki i syryjskopalestyński), jak i na Zachodzie (italski z centrum w Rzymie, galijski, afrykański oraz hiszpański). 1. Aleksandryjczycy i Egipcjanie (Ariusz, Atanazy Wielki, Dydym Aleksandryjski, Cyryl z Aleksandrii, Ewagriusz z Pontu, Palladiusz) 2. Pisarze Azji Mniejszej (Bazyli Wielki, Grzegorz z Nazjanzu, Grzegorz z Nyssy) 3. Pisarze Syrii i Palestyny (Efrem Syryjski, Euzebiusz z Cezarei, Cyryl Jerozolimski, Epifaniusz z Salaminy, Diodor z Tarsu, Teodor z Mopsuestii, Jan Chryzostom, Nestoriusz) 4. Historycy kościelni (Filip z Side, Filostorgiusz, Sokrates Historyk, Sozomen, Teodoret z Cyru) 5. Pisarze italscy (święty Ambroży, Euzebiusz z Vercelli, Lucyferiusz z Calaris, Rufin z Akwilei, święty Hieronim, Paulin z Noli, Piotr Chryzolog, Leon Wielki) 6. Pisarze galijscy (Hilary z Poitiers, Jan Kasjan, Prosper z Akwitanii, Wincenty z Lerynu) 7. Środowisko afrykańskie (święty Augustyn, Orozjusz, Quodwultdeus) 8. Pisarze hiszpańscy (Hozjusz, Grzegorz z Elwiry)

Schyłek – okres trzeci (451–636) [edytuj] Trzeci okres nie posiadał już wybitnych teologów, z wyjątkiem Grzegorza Wielkiego. I choć na Zachodzie dalej czynne były wspomniane ośrodki, to ich przedstawiciele pozostawali przy myśli augustiańskiej, nie tworząc nowych systemów. Na Wschodzie zaś wybijał się jedynie Dionizy Areopagita. 1. Pisarze łacińscy (św. Grzegorz Wielki, Boecjusz, Kasjodor, Cezary z Arles, Grzegorz z Tours, Fulgencjusz z Ruspe, Ildefons z Toledo, Izydor z Sewilli) 2. Pisarze greccy (Pseudo-Dionizy Areopagita, Maksym Wyznawca, Leoncjusz z Bizancjum, Jan z Damaszku) Zobacz więcej w osobnym artykule: Ojcowie Kościoła.

W rozległym Cesarstwie Rzymskim działało wielu pisarzy, którzy nawiązywali do nauki Chrystusa; nazywamy ich pisarzami wczesnochrześcijańskimi. Dopiero w późniejszych czasach, kiedy doktryna chrześcijańska okrzepła, badano ich pisma pod względem ortodoksyjności. Pisarzy, których nauka była zgodna z Ewangelią, nazwano Ojcami. Zestawienie wszystkich tych pisarzy, z podziałem przestrzennym i czasowym - pokazuje, jak wielki wpływ wywarł Chrystus na mieszkańców rzymskiego imperium.

Patrologia - Ojcowie Kościoła [edytuj] Zobacz więcej w osobnym artykule: Patrologia.

Nauka Ojców Kościoła zajmują się specjaliści zwani patrologami, a samą naukę określa się pojęciem patrologia (gr. patres + logos). Termin ten pojawił się dopiero w XVII wieku, najpierw w kręgu teologii luterańskiej, która dzieliła teologię na części: biblijną, patrystyczną, scholastyczną, symboliczną i spekulatywną. Patrologia obejmuje dwa wielkie obszary zagadnień, którymi zajmowali się Ojcowie: 1. O Bogu - pojęcie Boga, Jego stosunek do świata, ogniwa pośrednie między Bogiem a światem; 2. O człowieku - pojęcie człowieka, jego relacje z Bogiem, dusza nieśmiertelna i jej powrót do Boga. Zobacz więcej w osobnym artykule: Kryteria ustalania Ojców Kościoła.

Spośród wielu pisarzy wczesnochrześcijańskich tylko niektórym nadano tytuł Ojca Kościoła. Patrologowie zastosowali poczwórne kryterium oceny: pr...