Prof - Lecture notes 2 PDF

Preview

Summary

psychologia zdrowia...

Description

Uniwersytet Łódzki Wydział Nauk O Wychowaniu Instytut Psychologii Rok II Semestr IV Psychologia zdrowia [wykłady] Prof. Dr hab. Nina Ogińska - Bulik

prof.drhab.NinaOgińskaBulik PsychologiaZdrowia      CELZAJĘĆ: uświadomieniewpływuiznaczeniawłasnychzachowańnastanzdrowia przyswojeniesobiepodstawowychzasadpromocjizdrowia poznanie mechanizmów oddziaływania psychospołecznych czynników ryzyka na stanzdrowia opanowanie podstawowej wiedzy i umiejętności dotyczących sposobów radzenia sobiezpojawiającymisięproblemamizdrowotnymi PROGRAMZAJĘĆ 'podstawyteoretycznepsychologiizdrowia klinicznapsychologiazdrowia(coszkodzizdrowiu) promocjazdrowiaiedukacjazdrowotna  I.Przedmiotpsychologiizdrowia  Psychologia zdrowia – dziedzina wiedzy i praktyki, która zajmuje się wyjaśnianiem mechanizmów psychospołecznych regulujących zachowania związane z utrzymywaniem orazprzywracaniemzdrowia.  W 1978 roku w ramach American Psychological Association (APA) powołano sekcję psychologiizdrowia,którejcelembyło(Matarazzo,1979):  przyspieszenie wkładu psychologii do rozumienia zdrowia i choroby poprzez prowadzenie badań podstawowych i klinicznych oraz integrowanie wiedzy biomedycznejdotyczącejzdrowiaichorobyzaktualnąwiedząpsychologiczną  promowanieedukacjiidziałalnościwzakresiepsychologiizdrowia  propagowanie osiągnięć badawczych i działań praktycznych zarówno wśrodowiskachprofesjonalnych,jakiwcałejspołeczności.   II.Historia  1978–sekcjapsychologiizdrowiawAPA  1980–pierwszypodręcznikpsychologiizdrowiaI.Stone’a  od1980–czasopismoHeathPsychology(późniejPsychologyAndHealth)  1986 – Tilbury, I Europejska Konferencja Psychologii Zdrowia, powołanie European HealthPsychologySociety(EHPS)  1992 – seksja psychologii zdrowia w ramach Polskiego Towarzystwa Psychologicznego (PTP)   III.Definicjapsychologiizdrowia  Matarazzo:

Włączenie specyficznego dorobku wychowawczego, naukowego i zawodowego dziedzin psychologii do promowania i zachowania zdrowia, zapobiegania i leczenia chorób, wykrywania etiologicznych i diagnostycznych wyznaczników zdrowia, choroby ipokrewnych dysfunkcji oraz udoskonalanie systemu opieki zdrowotnej ikształtowania politykizdrowotnej.  Bishop: Psychologia zdrowia to dziedzina psychologii zajmująca się dynamicznymi zaleŜnościami międzyzachowaniemistanamipsychicznymiazdrowiem.   IV.Obszaryzainteresowań  zachowania związane z chorobą (przywracanie zdrowia, terapia, rehabilitacja) – psychologiakliniczna.Oddziałujenaludzichorych.  promocja zdrowia (zachowania związane z utrzymaniem i polepszaniem zdrowia) –psychologiapozytywna.Oddziałujenaludzizdrowych   V.Źródła:prekursorzypsychologiizdrowia  medycyna psychosomatyczna – osobowościowe uwarunkowania chorób (lata ’20 XXw.)np.osobowościoweuwarunkowaniachorób  medycyna behawioralna – zachowania niekorzystne dla zdrowia (lata ’70 XX w.) np.zachowaniaszkodzącezdrowiujakpalenie,zładieta  psychologia medyczna (lata ’40 XX w.) związek między właściwościami psychologicznymiazachowaniem Wszystkietrzyujęciaodnosząsiędochoróbtzn.domodelunegatywnego.   VI.relacjeinnymidziedzinami

 VII.Psychologiazdrowia:nowadziedzinateoriiipraktyki  Przyczynypowstania: 

1) zmianywobszarzedominującychchoróbiprzyczynśmierci:odzapaleniapłuc igruźlicydochoróbcywilizacyjnychnp.serca 

Badania(danestatystycznerok2000). 

 StrukturazgonówwPolscerok2000    ChorobyukładykrąŜenia: 52,7%  Chorobynowotworowe: 8,5%   Urazyizatrucia:  7,8%   Wysokieryzykoumieralnościwnastępstwie: ChorobyukładykrąŜenia8,6% Chorobynowotworowe11,5% Wypadkówiurazów9,9%  lata197095   zmniejszasięumieralnośćspowodowanachorobamikrąŜenia(niewielkispadekw Polsce)  poziomśmiertelnościzpowodunowotworówutrzymujesię(wzrastawPolsce)   CzynnikiryzykachoróbkrąŜenia:  paleniatytoniu   43,8% nadciśnienietętnicze 15,2% podwyŜszonypoziomlipidów 54,3% cukrzyca    13,3% obciąŜenierodzinne   48,1% małaaktywnośćfizyczna  51,9% otyłość    23,3%  2) stały i nieproporcjonalny do efektów wzrost wydatków na lecznictwo – Anomalia Cochrana: WUSAwlatach1940–75średniawiekuŜyciawzrosłao15%natomiastwydatkina lecznictwowzrosłyo314%.



               3)zmianyzachodzącewświadomościspołecznej



  –Udoskonaleniasanitarnohigieniczne  –Odkryciachemiczneifarmakologiczne  –Postępwzakresietechnikimedycznej  –ZmianywstyluŜycia  Tymczasem ankietowani na pytanie: „Co ma największy wpływ na zdrowie?”, odpowiedzieli:„Stanśrodowiskanaturalnego”(50%odpowiedzi).  KobietywPolsceŜyjącorazdłuŜej(oponad8latdłuŜejniŜmęŜczyźni Polkiprzed50umierającorazrzadziej 

NajzdrowszesąAustralijkiiSzwedki



DuŜoPolekumierazpowodunowotworów

prof.drhab.NinaOgińskaBulik PsychologiaZdrowia       I.Definicjazdrowia   Zdrowie to nie tylko brak choroby czy niedomagania, lecz równieŜ dobrostan fizyczny,psychicznyispołeczny.    (konstytucjaWHO,1946r.)  Wcześniejzdrowietraktowanojakobrakchoroby.Niejednoznacznośćdefinicjiwynikaze słowadobrostan.Słowo„dobrostan”oznaczapewienstanidealny,którypraktyczniejest nieosiągalny.    CHOROBA=BRAKZDROWIA   ZDROWIE>BRAKCHOROBYczylizdrowietowięcejniŜbrakzdrowia   II.Choroba  ocena obiektywna (disease) – na podstawie wskaźników diagnostycznych, stwierdzanaprzezlekarza  ocena subiektywna (illness) – samopoczucie, odnoszące się do osoby odczuwającej  ocena społecznokulturowa (sickness) – funkcjonowanie społeczne, moŜliwość pełnieniarólspołecznych   III.Sposobyocenyzdrowiaichoroby  odczuwanystansomatyczny(czujęsiędobrze/czujęsięźle)  wskaźniki:  obiektywne(niemamgorączki/mamspuchniętąnogę)  diagnostyczne(niemaszgrypy/maszanginę)  sprawnośćfunkcjonalna:  ogólna(mogęrobić,cochcę/niemogęnicrobić)  zadaniowa(mogęgraćwpiłkę/niemogęiśćdoszkoły)  odczuwanystanafektywny(mamdobrynastrój/mamzłyhumor)  wynik przestrzegania zasad profilaktyki (jestem aktywny fizycznie / piłem zimną wodę)      IV.Wymiaryzdrowia fizyczny(stansomatycznyorganizmu)

psychiczny  umysłowy  emocjonalny społeczny publiczny duchowy   Zdrowiepsychiczne–jestrozpatrywanewtrzechaspektach:  negatywnym–brakwystępowaniazaburzeńpsychicznych  funkcjonalnym–zdolnośćdospełnianiaokreślonychoczekiwań  pozytywnym – pełny rozwój osobowości i umiejętności radzenia sobie wŜyciu   Kryteriazdrowiapozytywnego:   kontakt z rzeczywistością – na ile jednostka adekwatnie ocenia rzeczywistość   poczucieautonomii   akceptacjasamegosiebie–poczuciewłasnejwartości   rozpoznawanieswoichmocnychstron   konstruktywnekontaktyzinnymi   radzenie sobie z wyzwaniami – takŜe umiejętność stawiania sobie samemuwyzwań   perspektywaprzyszłości–widzeniesiebiewodległejperspektywie   Zdrowiepubliczne: stanzdrowialudności system wiedzy i działań słuŜący utrzymaniui pomnaŜaniuzdrowia wskali społeczeństwa  XIXw.–główniekoncentracjanapoprawiewarunkówśrodowiskowych  XX/XXIw.–nacisknahigienęosobistąistylŜycia  Zdrowie publiczne jest pojęciem wielodyscyplinarnym, łączy medyczne iniemedycznegałęziewiedzy.(medycyna,socjologia,psychologia,pedagogika)   V.Rozpatrywaniezdrowiawymiarowo  jakojedenwymiarodwóchbiegunach:



      jakodwarozdzielnewymiary:

  W dwóch powyŜszych ujęciach, nie moŜna stwierdzić czy choroba jest fizyczna czy psychiczna  jakodwubiegunowywymiarzpodwymiarami:

   VI.Pojęciezdrowia stan wynik(skutek) właściwość(zasób,potencjał) proces wartość   Zdrowiejakoskutek. Zdrowie to rezultat (wynik) własnych zachowań jednostki, np. „jestem sprawny, boćwiczę”) 

 Zdrowiejakozasób. ZdrowietozdolnośćczłowiekadoosiąganiapełniwłasnychmoŜliwościfizycznych, psychicznychispołecznychorazreagowanianawyzwaniaśrodowiska.     (Słońska,1994)   Zdrowiejakoproces. Zdrowie to wykorzystywanie potencjałów biologicznych, psychologicznych ispołecznych do sprostania zewnętrznym i wewnętrznym wymaganiom orazosiągania indywidualnych i społecznych celów bez chronicznego zaburzenia dynamicznejrównowagi.     (Sęk,1997)   Zdrowiejakowartość.  instrumentalna – jest ono sposobem czy środkiem do realizacji konkretnychcelówizadańnp.pracy,posiadaniarodziny  autoteliczna – wartość sama w sobie (w badaniach Puchalskiego z 1997r. aŜ70%badanychustawiłozdrowienaczelehierarchiiwartości)  Zdrowie jest wartością pozytywną, do której człowiek dąŜy. Choroba jest wartościąnegatywną,którejczłowiekchciałbyuniknąć.   Konfliktwartości:zdrowieapraca.  Schopenhauer: „Zdrowie z pewnością nie jest wszystkim, ale bez zdrowia wszystkojestniczym.”   VII.Nowetendencjewujmowaniuzdrowia  poszerzanie się zakresu pojęciowego zdrowia (włączenie czynnika psychicznego ispołecznego)  podkreślanieznaczeniazdrowiabehawioralnego  uwzględnienieobszaruduchowegoczłowieka  akcentowaniezmiennościzdrowia(zmiennośćjestatrybutemprocesu);zmienność zasobów(potencjałówzdrowia)wujęciudyspozycyjnym;zdrowiewbieguŜycia  tendencja do pozytywnego rozumienia zdrowia jako potencjału, dyspozycji czyzasobu,któryposiadaczłowiek  przypisywanieczłowiekowiodpowiedzialnościzawłasnezdrowie         VIII.Modelbiomedyczny

 biologiczneprzyczynychorób  zdrowie rozpatrywane z perspektywy choroby w wymiarze biologicznym, woderwaniuodcałokształtuludzkiegoŜycia koncentrowanie na chorym narządzie a nie na chorej osobie (nie uwzględnia człowiekawcałości)   IX.Modelbiopsychospołeczny  Systemowepodejściedochoroby(Bertalanffy): kaŜdysystemstanowioddzielnącałość systemy ukierunkowane są na określone cele i dąŜą do uzyskania równowagi funkcjonalnej zmianyizakłócenianajednympoziomie,oddziałująnainne  chorobarozpatrywananawszystkichpoziomach nacisknazwiązekmiędzyciałemaumysłem paradygmatsalutogenetyczny(Antonovsky) choroba powoduje pojawienie się na róŜnych poziomach (nowotwór na poziomie fizycznymoddziałujenapoziompsychiczny,społecznyiduchowy)     Modelsalutogenetyczny(podmodel,uszczegółowieniemodelu biopsychospołecznego)  Poszukiwanieuwarunkowańzdrowia–jakieczynnikisprzyjajązdrowiuidlaczego ludzie zachowują zdrowie pomimo działania róŜnego rodzaju bodźców szkodliwych?  Antonovsky: normalny stan funkcjonowania człowieka to dynamiczny stan chwiejnejrównowagi. Procesy zdrowia polegają na wykorzystaniu dostępnej energii do sprostania wymaganiom wewnętrznym i zewnętrznym bez chronicznego zakłócenia dynamicznejrównowagi.(zdrowiejakoproces)  Zdrowie jest procesem przemieszczania się na kontinuum wyznaczonym najednymkrańcuzdrowiem,nadrugimchorobą.  Choroba jest rezultatem niewydolności tego procesu na skutek braku energii i/lubumiejętności,abysprostaćtymwymaganiom.   Modelholistycznofunkcjonalny.(podmodelbiopsychospołecznego)  Uwzględniawszystkiewymiaryzdrowia.  Zdrowie jako stan normalny, charakteryzujący się właściwościami pozytywnymi, które są związane z rozwojem człowieka we wszystkich sferach i wiąŜą się zprocesemdojrzewaniafizycznego,psychicznego,społecznegoiduchowego. Ich funkcjonalność polega na odpowiednim dostosowaniu właściwości człowieka dozadańŜyciowychodpowiednichdladanegookresuŜyciajednostki.

prof.drhab.NinaOgińskaBulik PsychologiaZdrowia       I.PolazdrowotnewgM.Lalonde’a

 Styl Ŝycia – zachowania w pewnym stopniu podlegające kontroli człowieka, którewarunkują zdrowie. Warunkuje zdrowie w większym stopniu, niŜ wszystkie 3 czynnikirazemwzięte.  WgdanychzUSAstylŜyciawarunkuje:  w50%chorobyprzewlekłe  w37%chorobynowotworowe  w69%wypadkikomunikacyjne(zachowaniaryzykowne)   II.Zachowaniazdrowotne  Zachowaniazdrowotnetotakieosobisteatrybuty,jakprzekonania,oczekiwania,motywy, spostrzeŜenia i inne elementy poznawcze, właściwości osobowościowe, włączając stany icechy uczuciowei emocjonalne,wzorce jawnego zachowania, działaniai nawyki, które wiąŜąsięzutrzymywaniem,odzyskiwaniemorazpolepszaniemzdrowia.      (Gochman,1982)   Zachowania zdrowotne to reaktywne, nawykowe i/lub celowe formy aktywności człowieka, które pozostają – na gruncie obiektywnej wiedzy o zdrowiu i subiektywnego przekonania–wistotnym,wzajemnymzwiązkuzezdrowiem.      (Sęk,2000)   Zachowaniazdrowotneobejmują: codziennepraktykizdrowotne działaniaprofilaktyczne unikaniesubstancjiszkodliwych unikaniezagroŜeńśrodowiskowych praktykizabezpieczającezdrowie(np.szczepienia)     

 Zachowaniazdrowotnedzieląsięna:  zachowaniaprozdrowotne(słuŜącezdrowiu)  poprawastanuzdrowia  unikaniechoroby  zachowaniaantyzdrowotne(ryzykowne)  zachowaniaszkodliwedlazdrowia  unikaniepraktykzdrowotnych   III.Kategorieaktywnościzabezpieczającejzdrowie  poŜywienie    71% seniwypoczynek   46% aktywnośćfizyczna   35% kontaktzopiekązdrowotną 19% higienaosobista,ubiór  14%    (badaniaHarris’aiGuten’a,1979)   IV.NieprawidłoweodŜywianiesię  zbytduŜailośćkaloriiwynikającaprzedewszystkimzespoŜycianadmiernejilości cukrówitłuszczów  zbytduŜailośćbiałkaisodu(mięsaisolikuchennej)  zbytmałobłonnikaiminerałów  Ok.25–35%zgonówzpowodurakazwiązanychjestzdietąwysokotłuszczowąiubogą wbłonnik.   V.Nadwagaiotyłość  w ostatnich 20 latach zwiększyła się w sposób istotny liczba ludzi z nadwagą iotyłością  najwięcej ludzi otyłych jest w USA (ok 60%), ale takŜe w Tunezji, Arabii SaudyjskiejiKanadzie  w Europie najwięcej otyłych występuje na Łotwie, Malcie, w Rosji, a najmniej wSzwecji,IrlandiiiDanii   NadwagaiotyłośćwPolsce.  1. Nadwaga męŜczyźni   45,3% kobiety   35,1%  2. Otyłość męŜczyźni   22,4% kobiety   29,0% 

 3. Kobietymłodsze(20–29lat) nadwaga   otyłość    4. Kobietystarsze(powyŜej60lat) nadwaga   otyłość    5. MęŜczyźnimłodsi(20–29lat) nadwaga   otyłość    6. MęŜczyźnistarsi(powyŜej60lat) nadwaga   otyłość  

12,9% 2,4%

47,4% 21,0%

26,2% 3,2%

62,9% 11,4%

 1012%dzieciimłodzieŜyjestotyłych  VI.Wskaźnikinadwagiiotyłości  1. Nadwaga–przekroczeniewagiidealnejo10–20%. Otyłość–przekroczenieoponad20%wagiidealnej. Nadmiernamasaciałajakekolwiekprzekorczeniemasyciała.  2. WskaźnikQueteleta–BMI(BodyMasIndex)  2 BMI=waga(kg)/wzrost (m)  poniŜej19   niedowaga 19,0–24,9  wagaprawidłowa 25,0–29,9  nadwaga 30,0–39,9  otyłość 40,0ipowyŜej  chorobliwaotyłość  Uosóbstarszych(powyŜej50rokuŜycia)nadwagazaczynasięprzywskaźniku owartości27,0.  3. WskaźnikWHR–stosunekobwodutaliidoobwodubioder. umęŜczyznniewięcej,niŜ1,0 ukobietniewięcej,niŜ0,85  Dwatypyotyłości: androidalna (typ jabłko) czynnik ryzyka choroby wieńcowej, charakterystycznadlamęŜczyzn ginoidalna (typ gruszka) cukrzyca choroby, przemiany materii, charakterystycznadlakobiet   VII.Konsekwencjezdrowotneotyłościinadwagi  chorobyukładukrąŜenia  otyłośćpodwyŜszapoziomcholesteroluiciśnieniatętniczego  zwiększa lepkość krwi w naczyniach włosowatych, co moŜe prowadzić dopowstaniaczopówmiaŜdŜycowych  serce osoby otyłej wykonuje 50% więcej pracy, niŜ serce osoby z wagą wnormie

 chorobynowotworowe  ukobiet:rakpęcherzykaŜółciowego,piersi,macicy,jajników  umęŜczyzn:rakprostaty,okręŜnicy  zachorowalność na raka wśród ludzi o 40% i większej nadwadze jest dwukrotniewiększe,niŜuludziowadześredniej  chorobyizaburzeniaukładuoddechowego  przeciąŜenieukładukostnostawowego  zaburzeniaprzemianymaterii  inne: kamica Ŝółciowa, marskość wątroby, zapalenie trzustki, większa skłonność do infekcji, większa potliwość, zwiększone ryzyko wypadków, zmniejszenie skutecznościleczenia,odczuwaniezmęczenia,płaskostopie,koślaweplecy   VIII.Skutkipsychologiczneotyłościinadwagi  Zaburzenia Ŝycia emocjonalnospołecznego: obniŜenie samooceny, poczucie ciągłego niezadowolenia,nieakceptowaniewłasnegowyglądu,ograniczenieaktywnościzawodowej i towarzyskiej, osłabienie więzi z rodziną, izolacja społeczna, poczucie odrzucenia, zmniejszenieatrakcyjnościseksualnej,trudnościwznalezieniupartnera.   IX.Przyczynynadmiernegojedzenia  przyczynybiologiczne przyczynyspołecznokulturowe(środowiskowe) przyczynypsychologiczne  Przyczyny biologiczne to przede wszystkim zaburzenia mechanizmów fizjologicznych odpowiedzialnych za regulację apetytu, a szczególnie upośledzenie mechanizmów głodu isytości znajdujących się w podwzgórzu oraz związane z funkcjonowaniem tych mechanizmównieprawidłowościwwydzielaniuhormonów,zwłaszczaneuroprzekaźników. Nadmiernemujedzeniusprzyjają: niedobórserotoniny(słodyczegopodwyŜszają) nadmiarneuropeptyduNPY nadmiarinsuliny–sprzyjającejskłonnościdomagazynowaniatłuszczów nadmiargalaniny–przekształcającejtłuszczzpokarmuwtłuszczmagazynowany worganizmie nadmiarhormonównadnerczy nadmiar męskich hormonów płciowych (androgenów) a niedobór Ŝeńskich (estrogenów) niedobór leptyny wytwarzanej przez komórki tłuszczowe (adipocyty) – neuropeptyduregulującegozasobytłuszczowe niedobór dopaminy i noradrenaliny (sprzyjającej objawom przygnębienia i depresji) niedobórendorfin(któredziałająodpręŜającoiuspokajająco zbyt rzadkie spoŜywanie posiłków, co prowadzi do niepohamowanego uczucia głodu,atopociągazasobąwzmoŜonewydzielanieneuropeptyduYigalaniny   Przyczynyspołecznokulturowe: nieprawidłowy,utrwalonywrodziniesposóbŜywienia

coraz większa dostępność produktów spoŜywczych, zwłaszcza wysoko przetworzonych zmianastandarduŜycia(siedzącapraca,korzystaniezwindy,jazdasamochodem) brak(zbytmała)aktywnościfizycznej waŜnewydarzeniaŜyciowe ciąŜai„troska”onienarodzonedziecko processtarzeniasię,menopauza urazylubdługotrwałachoroba  Przyczynypsychologiczne: zaburzenia mechanizmu samoregulacji: trudności w kontrolowaniu ilości przyjmowanegopokarmu(jedzenieautomatyczne)iutratakontrolinadjedzeniem brakświadomościstanunasycenia utratakontroliilośćprzyjmowanegopokarmu:jedzenieautomatyczne,podjadanie wtrakcieuczeniasię,oglądaniaTV teoriaodhamowanianp.babciekupującewnuczkomsłodycze przekonania jednostki (jedzenie to miłość, nagroda, wyraz odpowiedzialności), przekonaniadotyczącewłasnejosoby(pesymizmŜyciowy,niskiepoczuciewłasnej wartościiskuteczności,zewnętrznepoczuciekontroli,słabakontrolawolicjonalna) niskie poczucie własnej...