Umowy lombardowe - referat PDF PDF

Preview

Summary

Umowy lombardowe - referat PDF...

Description

Nysa, 26.01.2021 r. Magdalena Poniewierska Prawo niestacjonarne Semestr V

UMOWY LOMBARDOWE

W 2012 r. w Polsce było 15 tys. lombardów, dzisiaj jest ich 25 tys.1 Lombardy na stałe wrosły w krajobraz polskich miast, szczególnie tych mniejszych, do 100 tys. mieszkańców. Stają się również bardziej zauważalne w przestrzeni wirtualnej. Mechanizm działania lombardu nie jest zazwyczaj do końca znany osobom, które nie miały okazji korzystać z jego usług. Upraszczając - lombardy to instytucje udzielające pożyczek pod zastaw np. ruchomości czy papierów wartościowych. Odznaczają się stosunkowo prostą procedurą poprzedzającą udzielenie pożyczki. Kwestie formalne zajmują zaledwie kilka minut. Kluczową czynnością jest wycena przedmiotu zastawu przeprowadzana przez pracownika lombardu. To od tej wyceny zależeć będzie wysokość pożyczki. Jak się później okazuje, zaproponowana wycena zazwyczaj jest znacząco niższa od realnej rynkowej ceny, ale jeżeli pożyczkobiorca przystanie na zaproponowane warunki, dochodzi do sporządzenia umowy pożyczki pod zastaw. W takiej umowie określa się wszystkie warunki, w tym oprocentowanie, prowizję oraz inne koszty, termin spłaty i wartość zastawianego przedmiotu. Środki zostają przekazane natychmiast, a klient ma możliwość zdecydowania, czy spłaci zadłużenie i odzyska przedmiot, czy dokona w ten sposób sprzedaży.2 Umowa lombardowa jest umową nienazwaną, nieuregulowaną w przepisach i zawierającą elementy różnych stosunków prawnych. Niewątpliwie jednak na treść tej umowy składają się przede wszystkim dwa podstawowe elementy: przeniesienie na biorącego pożyczkę własności określonej ilości pieniędzy oraz ustanowienie zabezpieczenia roszczenia udzielającego tej pożyczki właściciela lombardu o zwrot sumy dłużnej wraz z odsetkami.3 Określenie umowy lombardowej jest nazwą tradycyjną. W obowiązującym prawie polskim jest to umowa nienazwana, mieszana, zawierająca elementy właściwe dla różnych stosunków prawnych, z których jeden musi występować zawsze, aby można było mówić o umowie lombardowej – stosunek pożyczki. Cechą najbardziej charakterystyczną umowy lombardowej jest powiązanie pożyczki w rozumieniu art. 720 kodeksu cywilnego ze szczególnym sposobem zaspokojenia zwrotu tej pożyczki. W orzecznictwie podkreśla się, że teoretycznie w grę mogą wejść trzy rodzaje zabezpieczenia, z czego w praktyce znaczenie ma jeden z tych rodzajów. Po pierwsze, na rzecz przedsiębiorcy lombardowego może być ustanowiony zastaw, a zaspokojenie zastawnika w przypadku 1

https://gazetaolsztynska.pl/472182,Polacy-masowo-korzystaja-z-lombardow-a-tych-jest-coraz-wiecej.html https://zgasryzyko.pl/baza-wiedzy/lombard-jak-dziala-co-to/ 3 https://www.finansowysupermarket.pl/artykul-pozyczki-lombardowe-----co-to-takiego--2434515 2

niespłacenia pożyczki następuje według reguł postępowania egzekucyjnego. Po drugie, zabezpieczenie może polegać na przewłaszczeniu rzeczy ruchomej na zabezpieczenie (ewentualnie przeniesienie własności mogłoby być warunkowe – pod warunkiem zawieszającym, że biorący pożyczkę nie zwróci jej w terminie). Po trzecie wreszcie, zabezpieczenie może polegać na upoważnieniu pożyczkodawcy do sprzedaży oddanej mu rzeczy ruchomej i zaspokojenia wierzytelności z uzyskanej ceny sprzedaży. I właśnie w praktyce najczęściej w grę wchodzi tak czy inaczej skonstruowane upoważnienie pożyczkodawcy do zaspokojenia się z kwoty uzyskanej z tytułu rzeczy ruchomej „zastawionej” w lombardzie. Ten sposób zabezpieczenia stwarza najmniej problemów w praktyce i prowadzi do najszybszego zaspokojenia roszczenia przedsiębiorcy prowadzącego lombard. Jest jasne, że spotykane w obrocie lombardowym określenie „rzecz zastawiona” wzięte być musi w tym przypadku w cudzysłów, bowiem nie chodzi o ustanowienie zastawu jako zabezpieczenia rzeczowego. Choć w przypadku lombardu może także wystąpić zastaw, to jest to jednak element nietypowy. Istotą zabezpieczenia przy pożyczce lombardowej jest zabezpieczenie o charakterze obligacyjnym, związane jednak z określoną rzeczą będącą przedmiotem zastawu. Upoważnienie dla prowadzącego lombard może obejmować sprzedaż rzeczy w imieniu i na rzecz pożyczkobiorcy (wówczas mamy do czynienia z pełnomocnictwem) lub też sprzedaż we własnym imieniu przedsiębiorcy, ale na rachunek biorącego pożyczkę.4 Cechy umowy lombardowej są zatem następujące: umowa lombardowa jest – podobnie jak pożyczka – umową zobowiązującą, konsensualną i kauzalną. W przeciwieństwie do pożyczki jest to umowa zawsze odpłatna i wzajemna. Pożyczka może być odpłatna lub nie – charakter odpłatny nadaje jej oprocentowanie. Zależy to od woli stron, choć istnieją takie postacie pożyczki, które zawsze mają charakter odpłatny, np. pożyczka bankowa. Należy jednak przyjąć, że pożyczka nawet wtedy, gdy jest odpłatna, nie jest umową wzajemną. Oprocentowanie nie jest bowiem „odpowiednikiem” świadczenia polegającego na przeniesieniu własności przedmiotu pożyczki. Pogląd ten dominuje w literaturze. Za trafne należy uznać nadal stanowisko S. Grzybowskiego, zgodnie z którym: „zobowiązanie się do zwrotu pożyczki nie stanowi causae zobowiązania się do udzielenia pożyczki, a zwrot pożyczki nie jest odpowiednikiem świadczenia dającego pożyczkę”. Autor stwierdza stanowczo: „Nawet wówczas, gdy umowę pożyczki zawarto pod tytułem odpłatnym, odpowiednie świadczenia biorącego pożyczkę (...) nie są z jurydycznego punktu widzenia świadczeniem wzajemnym za przeniesienie własności przedmiotu pożyczki, lecz jedynie odpłatą za uzyskanie możliwości korzystania z wartości gospodarczych przez pewien okres czasu, co jest wprawdzie gospodarczym celem pożyczki, nie jest jednak jej celem prawnym”. W ostatnim czasie odmienny pogląd co do wzajemnego charakteru umowy pożyczki wyraził M. Lemkowski. Zdaniem tego autora: „świadczenie polegające na przeniesieniu własności z zastrzeżeniem zwrotu może być świadczeniem wzajemnym dlatego, że dla osoby nabywającej prawo własności na okreś lony czas istotne jest nie to, że będzie musiała świadczenie zwrócić, lecz przede wszystkim to, że kiedy ten zwrot ma nastąpić. (...) świadczeniem wzajemnym dla oprocentowania jest nie tyle przeniesienie własności, co zaniechanie żądania jego zwrotu przez pewien czas i umożliwienie tym samym korzystania z 4

https://www.finansowysupermarket.pl/artykul-pozyczki-lombardowe-----co-to-takiego--2434515

przedmiotu umowy w zamian za zapłatę oprocentowania”. Wydaje się, że odmiennie przedstawia się kwestia wzajemności przy umowie lombardowej. O wzajemnym charakterze tej umowy przesądza pobieranie przez pożyczkodawcę prowizji. Umowa lombardowa jest więc zawsze nie tylko odpłatna, ale i wzajemna. Wprawdzie w przypadku „zwykłej” pożyczki prowizja także niekiedy występuje (w szczególności przy udzielaniu pożyczki przez bank), to jednak w ramach umowy lombardowej pełni ona inną funkcję. Prowizja lombardowa jest zasadniczym świadczeniem strony biorącej pożyczkę, decydującym o zakwalifikowaniu umowy jako umowy lombardowej. Można zatem powiedzieć, że oznaczenie prowizji jest jednym z zasadniczych składników umowy lombardowej, czego z kolei nie można oczywiście stwierdzić w odniesieniu do umowy pożyczki.5 Ze względu na to, że umowa lombardowa jest umową mieszaną, można wyróżnić w niej różne elementy, zależnie od przyjętej perspektywy oceny. W szczególności, z punktu widzenia organów skarbowych przy umowie lombardowej wysuwa się na pierwszy plan element pożyczki, co ma doniosłe znaczenie z punktu widzenia obowiązku podatkowego. Kwestią co najmniej dyskusyjną jest doszukiwanie się w umowie lombardowej elementów charakterystycznych dla umowy przechowania. Nie można zaprzeczyć, że prowadzący lombard otrzymuje do swojego władztwa rzecz ruchomą oddaną jako zabezpieczenie udzielonej pożyczki. Nie ulega także wątpliwości, że zobowiązany jest on do właściwego przechowania tej rzeczy, aby nie dopuścić do jej uszkodzenia lub utraty. W tym sensie w interesującej nas umowie pojawiają się elementy przechowania. Jest to charakterystyczne dla wielu obligacyjnych stosunków umownych. W literaturze od dawna podkreśla się, że wielu umowom, w szczególności umowom o świadczenie usług, towarzyszą elementy stosunku przechowania. Nie oznacza to jednak, aby przechowanie stawało się elementem dominującym, czy nawet równorzędnym w tego rodzaju umowach. Zachowanie rzeczy w stanie niepogorszonym warunkuje wprawdzie prawidłowe wykonanie zobowiązania, ale przechowanie – i wynagrodzenie za to ze strony zlecającego usługę – nie jest głównym świadczeniem przyjmującego. Tymczasem, praktyka zawierania i wykonywania umów lombardowych wskazuje, że liczne są przypadki, w których odpłatność pożyczkobiorcy określona jest jako wynagrodzenie za przechowanie rzeczy stanowiącej zabezpieczenie dla prowadzącego lombard o zwrot tej pożyczki. W tym stanie rzeczy należałoby uznać prowizję – całkowicie lub w znacznej części – jako ekwiwalent za udostępnienie środków finansowych. Z takim ujęciem nie można się jednak zgodzić. Gubi się w ten sposób istotę umowy lombardowej, z dominującym w jej treści elementem pożyczki. Cel opisanego zabiegu jest natomiast jasny – obejście przepisów chroniących pożyczkobiorców przed wygórowanymi odsetkami. W konsekwencji należy zająć stanowisko, zgodnie z którym jakakolwiek forma odpłatności w przypadku umowy lombardowej nie stanowi w przeważającej części ekwiwalentu za przechowanie rzeczy ruchomej zabezpieczającej zwrot udzielonej pożyczki i odsetek.

5

https://www.edukacjaprawnicza.pl/pozyczka/

Obowiązek przechowania istnieje, ale jest on zdecydowanie uboczny w stosunku do zasadniczej treści praw i obowiązków stron.6 W umowie lombardowej, która jak wyżej stwierdzono jest umową odpłatną, udzielający pożyczki, co do zasady, zastrzega dla siebie korzyść w postaci oprocentowania. Pojawiają się w związku z tym problemy charakterystyczne dla odsetek towarzyszących obrotowi pieniężnemu. Zagadnienie to jest bardzo obszerne i jego głębsze rozważenie wymagałoby odrębnego opracowania. W tym miejscu zajmiemy się kwestią odsetek wyłącznie w takim zakresie, w jakim pojawiają się zagadnienia charakterystyczne właśnie dla umowy lombardowej. Oczywiście, pierwszoplanowym problemem związanym z odsetkami w przypadku umowy lombardowej jest kwestia określenia ich wysokości. W tym zakresie pojawia się sprawa ograniczenia wysokości odsetek, które nastąpiło w 2006 r. wraz z wprowadzeniem art. 359 § 21 kodeksu cywilnego. Od tamtego czasu, do końca 2015 r. maksymalna wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej nie mogła w stosunku rocznym przekraczać czterokrotności wysokości stopy kredytu lombardowego Narodowego Banku Polskiego. Obecnie, od 1.1.2016 r., maksymalna wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej nie może w stosunku rocznym przekraczać dwukrotności wysokości odsetek ustawowych (odsetki maksymalne). Odsetki ustawowe z kolei określone są na poziomie sumy stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i 3,5 punktów procentowych (art. 359 § 2 kodeksu cywilnego).7 Nie ulega jednak wątpliwości, że sprawa odsetek maksymalnych ma zasadnicze znaczenie z punktu widzenia pożyczek lombardowych. Nie ma bowiem żadnych powodów, aby uznać, że odsetki maksymalne nie dotyczą działalności lombardowej. Przeciwnie, można powiedzieć, że właśnie działalność tzw. instytucji parabankowych stała się motorem do uregulowania tej kwestii w kodeksie cywilnym. Pożyczka lombardowa nie może być zatem oprocentowana wyżej, niż wynikałoby to z powołanego art. 359 § 21 kodeksu cywilnego. W przypadku zastrzeżenia wyższych odsetek w grę wejdzie art. 359 § 22 kodeksu cywilnego, według którego jeżeli wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej przekracza wysokość odsetek maksymalnych, należą się odsetki maksymalne. Zatem ewentualne obniżenie wysokości odsetek, jeśli zostały one zastrzeżone w nadmiernie wygórowanej wysokości, ma zastosowanie także w odniesieniu do pożyczki lombardowej. Z tego właśnie względu obserwuje się w praktyce różnego rodzaju sposoby ominięcia rygorów odsetek maksymalnych, np. poprzez wspomniane wyżej wprowadzanie opłaty z tytułu przechowywania rzeczy należącej do pożyczkobiorcy, oddanej na zabezpieczenie należności. Wprowadzanie tego rodzaju opłat uznać należy za działanie zmierzające do obejścia przepisów o odsetkach maksymalnych. Należy w związku z tym uznać stosowne postanowienia umowne za nieważne, zgodnie z art. 58 § 1 i 3 kodeku cywilnego. Wydaje się, że jako zmierzającą do obejścia prawa należałoby uznać także praktykę zastrzegania prawa odstąpienia od umowy lombardowej z jednoczesnym określeniem wysokiej kwoty

6

https://mubi.pl/vademecum-ubezpieczen/umowa-przechowania/ https://iws.gov.pl/wp-content/uploads/2019/04/IWS_Grochowski-M._Umowa-po%C5%BCyczki-worzecznictwie-s%C4%85d%C3%B3w-powszechnych-1.pdf

7

odstępnego. W takim przypadku biorący pożyczkę tylko formalnie płaci za możliwość odstąpienia od umowy – w istocie jest to oprocentowanie.8 Osobnym zagadnieniem jest kwestia prowizji. Stanowi ona zasadnicze świadczenie biorącego pożyczkę lombardową. Pojawia się pytanie o relację prowizji do odsetek, zwłaszcza w kontekście odsetek umownych. Wydaje się, że także w przypadku prowizji lombardowej, jej zastrzeganie i pobieranie stanowić może obejście przepisów o odsetkach maksymalnych. Wprawdzie składnikiem prowizji może być wynagrodzenie za „obsługę” pożyczkobiorcy (w tym nawet w pewnym zakresie pokrycie kosztów przechowywania należącej do niego rzeczy ruchomej, oddanej do lombardu), to jednak w części przekraczającej te koszty prowizja stanowi odpłatność za udzielenie pożyczki. W związku z tym, stanowi ona skapitalizowane odsetki, wyrażone od razu określoną kwotą. W tym świetle należy opowiedzieć się za poglądem, że wysokość prowizji w części przekraczającej koszty obsługi długu pożyczkobiorcy po stronie przedsiębiorcy lombardowego musi być oceniania także z punktu widzenia odsetek maksymalnych. W pełni przekonujące jest bowiem stanowisko, zgodnie z którym w odniesieniu do wszelkich umów, nie tylko kredytu konsumenckiego, odsetki maksymalne, pozostając świadczeniem ubocznym względem długu głównego, „kumulują w sobie wszelkie koszty, opłaty, prowizje i inne kwoty wyliczone przez wierzyciela w związku z długiem pieniężnym”. Objęcie odsetkami maksymalnymi wszelkich należności dłużnika było celem wprowadzenia odsetek maksymalnych do kodeksu cywilnego. Gdyby dopuścić możliwość doliczenia do powinności dłużnika różnego rodzaju kosztów, traktowanych w oderwaniu od odsetek, to określanie w ustawie odsetek maksymalnych nie miałoby żadnego praktycznego znaczenia.9 Wskazane wyżej elementy lombardowego stosunku prawnego przesądzają o tym, że umowa lombardowa podlega przepisom ustawy z 12.5.2011 r. o kredycie konsumenckim. Przez umowę o kredyt konsumencki rozumie się umowę o kredyt w wysokości nie większej niż 255 550 zł albo równowartość tej kwoty w walucie innej niż waluta polska, który kredytodawca w zakresie swojej działalności udziela lub daje przyrzeczenie udzielenia konsumentowi. Za umowę o kredyt konsumencki uważa się m.in. umowę pożyczki. Pożyczkobiorcą w umowie lombardowej jest konsument. Z kolei strona udzielająca pożyczki lombardowej jest bez wątpienia przedsiębiorcą, zaś działalność kredytowa w postaci udzielania pożyczek wchodzi w zakres jego działalności. Oczywiście, obowiązuje w tym zakresie wyżej wskazana granica 255 550 zł, która jednak – uwzględniając praktyczne aspekty funkcjonowania podmiotów udzielających pożyczek lombardowych – nie ma znaczenia z interesującego nas w tym miejscu punktu widzenia. Natomiast na tle wcześniej obowiązujących rozwiązań prawnych – przed wejściem w życie ustawy antylichwiarskiej, co nastąpiło 20.2.2006 r. – próg ten ustalony był na znacznie niższym poziomie, tj. 80 000 zł, toteż mógł powstać problem kwalifikowania danej pożyczki lombardowej jako konsumenckiej. W literaturze wskazano – co także i dziś może mieć, choć sporadycznie, znaczenie – że „przy wskazywaniu kwoty kredytu, koniecznej dla określenia, czy 8

https://www.senat.gov.pl/gfx/senat/userfiles/_public/k8/komisje/2015/kbfp/materialy/999_zfp1u.pdf https://iws.gov.pl/wp-content/uploads/2019/04/IWS_Grochowski-M._Umowa-po%C5%BCyczki-worzecznictwie-s%C4%85d%C3%B3w-powszechnych-1.pdf

9

dana umowa podpada pod regulacje ustawy, czy też nie, należy brać pod uwagę jedynie kwotę udzielanego kapitału, bez doliczania jakichkolwiek kosztów kredytu”. W podsumowaniu tego zagadnienia można podnieść, że w przypadku umowy lombardowej regułą jest zatem w praktyce sytuacja, w której umowa ta nie podlega przepisom ustawy o kredycie konsumenckim ze względu na niską wysokość pożyczki, nawet mimo zastrzeżenia w umowie bardzo wysokich kosztów obsługi tej pożyczki. Należy w tym miejscu podkreślić, że w odniesieniu do drobnych pożyczek, ochrona, jakiej udziela polska ustawa, jest dalej idąca w stosunku do minimalnego standardu, określonego najpierw w Dyrektywie Rady 87/102/EWG z 22.12.1986 r. w sprawie zbliżenia przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych Państw Członkowskich dotyczących kredytu konsumenckiego, a obecnie w Dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/48/WE z 23.4.2008 r. w sprawie umów o kredyt konsumencki, w których przewidziano dolny próg w wysokości równowartości 200 euro.10 W myśl art. 29 ust. 1 i 2 ustawy o kredycie konsumenckim, umowa o kredyt konsumencki powinna być zawarta na piśmie, zaś kredytodawca jest obowiązany niezwłocznie doręczyć konsumentowi egzemplarz umowy. Forma pisemna, wskazana w powołanym przepisie, jest formą pisemną zwykłą. Jak wiadomo, z art. 74 § 1 KC wynika, że niezachowanie formy pisemnej zastrzeżonej bez rygoru nieważności wywołuje tylko skutki w postaci ograniczeń dowodowych (ad probationem). Chodzi tu o niedopuszczalność dowodu z zeznań świadków oraz dowodu z przesłuchania stron na fakt dokonania czynności. Trzeba jednak też dodać, że ograniczenia dowodowe wskazane w tym przepisie nie będą miały zastosowania m.in. w sytuacji, gdy przeprowadzenia dowodu ze świadków lub z przesłuchania stron zażąda konsument w sporze z przedsiębiorcą (art. 74 § 2 KC). Wszystko to wskazuje, że w przypadku umowy lombardowej to przedsiębiorca będzie przede wszystkim zainteresowany zachowaniem formy pisemnej takiej umowy, aby uchronić się przed wskazanymi niedogodnościami dowodowymi. W przypadku umowy lombardowej szczególnego znaczenia, jak już wyżej wskazano, nabiera kwestia prowizji. Trzeba zaznaczyć, że w przypadku kredytu konsumenckiego wysokość prowizji wpływa na całkowity koszt kredytu, a przez to – na wysokość rzeczywistej rocznej stopy oprocentowania. W świetle bowiem art. 5 pkt 6 ustawy o kredycie konsumenckim całkowity koszt kredytu oznacza wszystkie koszty, które konsument jest zobowiązany ponieść w związku z umową o kredyt, a w szczególności odsetki, opłaty, prowizje, podatki, marże i koszy usług dodatkowych. Natomiast z art. 5 pkt 12 u.k.k. wynika, że rzeczywista roczna stopa oprocentowania to całkowity koszt kredytu ponoszony przez konsumenta, wyrażony jako wartość procentowa całkowitej kwoty kredytu w stosunku rocznym. Informacje dotyczące zarówno stopy oprocentowania kredytu, całkowitego kosztu kredytu, jak i rzeczywistej rocznej stopy oprocentowania muszą być podane konsumentowi.11 Odnosząc się do poruszonej we wcześniejszych rozważaniach kwestii wprowadzania opłaty za przechowywanie rzeczy ruchomej stanowiącej zabezpieczenie udzielonej pożyczki, 10

http://www.federacja-konsumentow.org.pl/n,38,1003,5,1,ustawa-o-kredycie-konsumenckim-omowienie.html 11 https://www.aasapolska.pl/blog/jak-oszczedzac-8/pozyczki-w-lombardach-jak-to-dziala

trzeba stwierdzić, że wbrew tendencji pojawiającej się w praktyce obrotu lombardowego, opłata ta powinna być traktowana jako element kosztów usług dodatkowych. Te koszty – wchodzą w skład całkowitego kosztu kredytu, gdyż mowa tu o kosztach, których poniesienie jest niezbędne do uzyskania kredytu. Należy w tym miejscu zauważyć, że w ostatnich latach – z uwagi na znane perturbacje na rynku usług finansowych – szczególnego znaczenia nabierają rozwiązania prawne wymuszające na usługodawcach przestrzeganie szczególnych obowiązków informacyjnych wobec konsumentów.12 Po upływie okresu, na jaki udzielona była pożyczka, staje się wymagalne roszczenie o zwrot sumy pieniężnej wraz z należnymi odsetkami. W przypadku pożyczki bezterminowej roszczenie o zwrot pożyczki sta...