VII Rozdział - Rozród bydła PDF

Preview

Summary

Download VII Rozdział - Rozród bydła PDF

Description

VII. ROZRÓD BYDŁA Rozród zwierząt gospodarskich jest problemem bardzo złożonym i do jego poznania konieczna jest znajomość nie tylko anatomii, fizjologii, biochemii ale też hodowli i żywienia oraz dynamiczne rozwijającej się interdyscyplinarnej dziedziny wiedzy jaką jest biotechnologia. Ekonomiczny efekt hodowli bydła zależny jest od kierunku i długości okresu użytkowania, poziomu cech produkcyjnych choć kluczowe znaczenie ma rozród. Warunkuje on postęp hodowlany, jak również korzyści z pozyskanego przychówka przeznaczonego na remont własnego stada lub na opas. 7.1. Układ rozrodczy krowy i jego funkcje Do narządów układu rozrodczego krowy należą: srom, przedsionek moczowo -płciowy, pochwa, macica, jajowody i jajniki (rys. 1). Srom - znajduje się na zewnątrz dróg rodnych, poniżej odbytu. Otwór sromu ma kształt pionowej szpary, ograniczonej wałeczkowatymi wargami, które pokrywa cienka, delikatna skóra granicząca ze śluzówką przedsionka pochwy. W dolnym spojeniu warg sromowych włosy tworzą charakterystyczny pędzelek na którym w okresie rui może zawisnąć wypływający śluz. Pochwa - składa się z przedsionka moczowo-płciowego o długości około 10 - 14 cm widocznego po rozchyleniu warg sromowych. Przedsionek pochwy, wyścielony jest bladoróżową błoną śluzową, nieco ciemniejszą po dolnej stronie, gdzie znajduje się łechtaczka będąca słabo rozwiniętym odpowiednikiem prącia buhaja. Na granicy przedsionka z pochwą właściwą po stronie brzusznej znajduje się ujście cewki moczowej. Do przedsionka pochwy wchodzą liczne przewody gruczołów śluzowych wydzielających śluz. Pochwa właściwa ma kształt rurowatego przewodu długości 20 - 30 cm, stanowiąc żeński narząd kopulacyjny i kanał rodny położony pod jelitem prostym i nad pęcherzem moczowym. Ściany tego narządu są wyścielone elastyczną błoną śluzową oraz mięśniówką gładką co powoduje, że pochwa jest bardzo rozciągliwa. Przednia część pochwy tworzy sklepienie pochwy w rodzaju kieszeni łączącej się z wysuniętą ku tyłowi szyjką maciczną. Kieszeń ta ma zwykle 1 - 2,5 cm głębokości i otacza całą kopulastą część szyjki.

Macica - zawieszona jest w wiązadłach szerokich macicy i składa się z szyjki macicznej, trzonu oraz dwóch rogów. Szyjka maciczna położona jest na spojeniu miedniczym stanowiąc granicę między macicą a pochwą. Kanał szyjki wyściela błona śluzowa tworzą liczne fałdy, które utrudniają dostęp do macicy. Zależnie od wieku i liczby przebytych porodów długość szyjki macicy wynosi od 5 do 12 cm a zewnętrzna średnica od 1,5 do 5 cm. W czasie rui kanał szyjki jest otwarty i wypełniony śluzem. W czasie ciąży śluz staje się lepki i tworzy gumopodobny

korek,

który

chroni

macicę

przed

wniknięciem

chorobotwórczych

mikroorganizmów i zainfekowaniem jej. Trzon macicy tworzą połączone ze sobą na długości 10 - 15 cm rogi macicy. Każdy z rogów macicy ma długość 25 - 40 cm z czego 15 - 25 cm przypada na wolne odcinki zwinięte na kształt rogów baranich. W skład ściany macicy wchodzą trzy warstwy: błona śluzowa, mięśniowa i najbardziej zewnętrzna błona surowicza. Na powierzchni błony śluzowej macicy znajdują się brodawki maciczne (liścienie maciczne) ułożone w czterech rzędach, których ogólna liczba wynosi 80 - 120 sztuk. W ciężarnej macicy bydła powiększają się one w duże guzowate twory, dochodzące do wielkości pięści. Powierzchnia brodawek macicznych pokryta jest drobnymi wgłębieniami zwanymi kryptami, do których wnikają kosmki liścieni komórki wytwarzając w ten sposób połączenia zwane łożyszczem. Błona śluzowa macicy u dojrzałych płciowo jałówek jako łącznik między matką a płodem podlega charakterystycznym zmianom pod wpływem działania hormonów jajnikowych. Przemiany te wyrażają się w rozbudowie i rozpadzie błony śluzowej w związku z jej przygotowaniem do przyjęcia zapłodnionej komórki jajowej. Jeżeli zapłodnienie nie nastąpi dochodzi do zwijania zmienionej śluzówki, która powraca w stan spoczynku. Warstwa mięśniowa macicy (warstwa środkowa) leży na zewnątrz błony śluzowej. Składa się ona z mięśni gładkich przebiegających podłużnie i okrężnie; jej skurcze mają decydujący wpływ na wyparcie płodu podczas porodu. Zewnętrzna, trzecią warstwą macicy jest błona surowicza, która po stronie krzywizny małej odpowiedniego rogu przechodzi w wiązadło szerokie macicy. Każdy z rogów macicy bez wyraźnej granicy przechodzi w cienki, kręty przewód zwany jajowodem o długości 20 28 cm, który zakończony jest lejkiem o postrzępionym brzegu. Błona śluzowa jajowodu wyścielona jest nabłonkiem rzęskowym biorącym czynny udział w przemieszczaniu komórki jajowej. Wypadająca z dojrzałego pęcherzyka Graafa komórka jajowa trafia do lejka i stąd przesuwana jest do dalszej części jajowodu, gdzie następuje zapłodnienie i mają miejsce wczesne stadia rozwoju zygoty. 2

Jajniki – są to dwa żeńskie gruczoły płciowe w których rozwijają się komórki jajowe oraz wytwarzane są hormony biorące udział w cyklu płciowym i rozwoju drugorzędnych cech płciowych. Jajniki u dorosłej krowy mają długość około 4,5 cm a szerokości około 2,5 cm. Umieszczone są w kresce jajnikowej w okolicy lędźwiowej po bokach rogów macicy. Zewnętrzną warstwę korową, zwana warstwą pęcherzykową jajnika, tworzą pęcherzyki w różnych stadiach rozwoju. Stopień rozwoju pozwala rozróżnić pęcherzyki jajnikowe pierwotne, wtórne - rosnące i antralne. U bydła z reguły końcowy etap rozwoju osiąga tylko jeden pęcherzyk antralny a pozostałe ulegają atrezji. Pęcherzyk Graafa wystaje ponad powierzchnię jajnika a jego wymiary wynoszą: średnica u podstawy 1 cm, wysokość 0,6 cm. W jednym pęcherzyku zazwyczaj dojrzewa jedna komórka, kształtu kulistego o średnicy 160 170 µm. Narządy rozrodcze u krowy znajdują się w jamie miedniczej i częściowo w jamie brzusznej, u jałówek zazwyczaj w jamie miedniczej Główna rola układu rozrodczego samicy to wytworzenie komórek jajowych (oogeneza), hormonów żeńskich (estrogenów) oraz stwarzanie warunków dla zapłodnienia komórki jajowej, rozwoju zarodka oraz wydalenie dojrzałego płodu na zewnątrz w czasie porodu.

7.2. Hormonalna regulacja i przebieg cyklu rujowego Z chwilą uzyskania dojrzałości płciowej w narządach rodnych jałówki zachodzą pewne zmiany, które będą się powtarzać cyklicznie w regularnych odstępach czasu. W prawidłowym przebiegu zmian w układzie rozrodczym krowy bierze czynny udział układ neurohormonalny. Płat przysadki mózgowej wydziela hormony gonadotropowe wpływające na czynności samczych i samicznych narządów rodnych. W jajniku odbywa się proces powstawania i dojrzewania komórek rozrodczych żeńskich zwany oogenezą (rys. 2). W tym procesie wyróżnia się trzy okresy: mnożenia, wzrostu i dojrzewania. Komórki jajowe tworzą się i rozwijają w pęcherzykach jajnikowych, które w obrębie jajnika mogą być jednocześnie w różnych stadiach rozwojowych. Wyróżnia się pęcherzyki pierwotne, rosnące i antralne. Wydzielany okresowo w przysadce mózgowej hormon dojrzewania pęcherzykow (FSH) powoduje intensywny wzrost zwykle tylko jednego pęcherzyka (pęcherzyk Graafa) w ostatnich 4 - 6 dniach cyklu płciowego. W końcowej fazie dojrzewania pęcherzyk zaczyna wydzielać hormon pęcherzykowy estrogen wywołujący występowanie objawów rui. Produkcja estrogenu jest największa, gdy pęcherzyk osiągnie

3

maksimum swojej wielkości. Natomiast pod koniec rui przysadka mózgowa zaczyna uwalniać hormon lutenizujący (LH), który działając łącznie z hormon FSH powoduje pęknięcie pęcherzyka Graafa i uwolnienie z niego komórki jajowej czyli jajeczkowanie (owulacja). Proces ten zachodzi w 10 - 12 godzin po ustąpieniu zewnętrznych objawów rui. Na miejscu pękniętego pęcherzyka wytwarza się ciałko żółte. Wydziela ono hormon ciążowy progesteron ograniczający dojrzewanie następnych pęcherzyków. Hormon ten jednocześnie powoduje rozwój błony śluzowej macicy umożliwiając w niej inplantacje zarodka. Po zapłodnieniu komórki jajowej i jej inplantacji oraz pod wpływem rozwijającego się w macicy płodu ciałko żółte przekształca się w ciałko żółte ciążowe i pozostaje czynne przez cały okres ciąży. Jeżeli nie dojdzie do zapłodnienia, ulega ono stopniowo zanikowi, przez co maleje jego aktywność hormonalna, dzięki czemu przysadka mózgowa poprzez wydzielenie hormonu dojrzewania pęcherzyków (FSH) stymuluje dojrzewanie następnego pęcherzyka Graafa na jajniku. Dojrzałość płciowa zwierzęcia oznacza zdolność wytwarzania przez jajnik dojrzałych komórek jajowych. Na ogół wiek w którym zwierzęta gospodarskie uzyskują dojrzałość płciową nie zbiega się z dojrzałością do rozpłodu. Zewnętrzna oznaką świadczącą o dojrzałości płciowej jałówki jest wystąpienie u niej rui, która jest przejawem popędu płciowego. Czynniki środowiskowe objawów przede wszystkim żywienie wpływają na przyspieszenie lub opóźnienie uzyskania dojrzałości płciowej. Jałówki rasy czarno -białej dojrzewają płciowo już w wieku 7 – 9 miesięcy, jednak z uwagi na wzrost i rozwój do rozrodu kierowane są gdy uzyskują 2/3 masy ciała dorosłej krowy. Występowanie objawów rui świadczy zarówno o dojrzałości płciowej jałówki jak również o gotowości krowy do zapłodnienia po wycieleniu. Zmiany morfologiczne i fizjologiczne w układzie rozrodczym u zdrowej krowy powtarzają się regularnie między jednym a drugim jajeczkowaniem i okres ten nazywany jest cyklem płciowym. Cykl płciowy oblicza się od pierwszego dnia rui (pierwszy dzień) do dnia przed początkiem następnej rui (ostatni dzień). U większości krów cykl rujowy trwa 21 - 28 dni; ze średnim odchyleniem 2,33 dnia (Bielański 1978), natomiast u jałówek od 18 do 21 dni, średnio 20 dni. Z taką samą cyklicznością powtarza się krótki okres pobudliwości płciowej niecielnych krów i jałówek zwany rują lub w różnych rejonach kraju wodzeniem, bydłowaniem, latowaniem. Okres ten dzieli się na trzy następujące po sobie fazy w których występują charakterystyczne zmiany w narządach rodnych krowy jak i w jej behawiorze (rys.3). 4

Faza przedrujowa, podczas której występuje :  podniecenie, szukanie kontaktu z innymi krowami i wspinanie się na nie,  porykiwanie, wyginanie grzbietu, częste oddawanie moczu i kału, spadek apetytu i obniżenie wydajności mleka,  lekkie obrzmienie warg sromowych,  zaczerwienie ścian przedsionka pochwy,  wyciek ze szpary sromowej przezroczystego śluzu Fazę rui właściwej, charakteryzuje:  tolerancja na obskakiwanie przez inne krowy (odruch tolerancji) oraz obskakiwanie innych krów,  obfity wyciek przejrzystego, wodojasnego, ciągliwego śluzu rujowego zwisającego w kształcie sopla,  obrzmienie warg sromowych, zaczerwienie i wilgotność ścian przedsionka pochwy,  zmniejszenie apetytu,  zwiększona aktywność ruchowa,  obniżenie wydajności mleka. Fazę porujową, charakteryzuje:  brak tolerancji na obskakiwanie przez inne krowy oraz nie obskakiwanie innych krów  stopniowe zanikanie dodatkowej aktywności ruchowej i powrót apetytu  zmniejszenie obrzmienia warg sromowych i zaczerwienia przedsionka pochwy  zanikający wyciek śluzu porujowego czasem z domieszką krwi Intensywność objawów rujowych jest bardzo zmienna od bardzo wyraźnego wystąpienia wszystkich objawów, aż do rui o nierozpoznawalnych zewnętrznych objawach tzw. rui cichej. Zewnętrzne objawy rujowe najczęściej zaczynają się w godzinach nocych i trwają u krów od 12 do 18 godzin a u jałówek od 10 do 16 godzin z wahaniami od 2 do 30 godzin w zależności od rasy krów, wieku, stanu zdrowia i żywiania, wydajności oraz liczby krów w stadzie u których równocześnie występuje ruja. Dłuższe i mniej wyraźne ruje obserwuje się jesienią, krótsze i intensywniejsze wiosną (Głód 1969) Skuteczność wykrywania rui u krów na podstawie obserwacji zachowania w oborze na stanowiskach uwięzionych jest o połowę mniejsza niż przy wolnym utrzymaniu. Znacznie 5

łatwiej można wykryć ruję u krów na pastwisku lub okólniku, ponieważ istnieje możliwość obserwowania jednego z najważniejszych objawów rui jakim jest obskakiwanie. Obserwując krowy na wybiegu można zwiększyć wykrywalność rui o około 20%. Przy obserwacji zachowań krów w okresie rui w oborze i na okólniku należy mieć świadomość, że około 10 20% krów wykazujących objawy rui może być już zacielonych lub w okresie między rujowym (Bielański 1979). Dla zwiększenia skuteczności stwierdzenia rui stosowany może być pomocniczy sprzęt i urządzenia oraz testy chemiczne. Jednym z takich ułatwień dla hodowcy w wykrywaniu rui jest aparat Dramińskiego, który na podstawie oporności śluzu w pochwie pozwala na określenie optymalnego czasu wykonania skutecznego zabiegu inseminacji. Innym pomocniczym urządzeniem jest pedometr, który pozwala na rejestrację aktywności ruchowej krów, która związana jest z behawiorem aktywności płciowej zwierząt. W ostatnich latach stosuje się test radoimmunologiczny pozwalający na dokładne i szybkie określenie poziomu progesteronu w mleku lub surowicy krwi. W okresie rui poziom progosteronu jest najniższy i jego zawartość w odtłuszczonym mleku wynosi od 0,01 do 0,05 ng w 1 ml mleka. Obskakiwanie krowy lub jałówki może być zidentyfikowane przez zastosowanie przylepców typu „Kamar” w okolicach kości krzyżowej. Jest on biały z umieszczonym wewnątrz zbiorniczkiem czerwonego płynu, który podczas obskakiwania wskutek nacisku zabarwia środkową część przylepca na czerwono co jest łatwo zauważalne przez hodowcę. Ciekawą metodą stwierdzenia rui u krów jest używanie tresowanych psów, które na podstawie intensywności wydzielonych feromonów potrafią zidentyfikować krowy będące w rui. Zastosowanie odpowiedniej metody bądź kilku metod jednocześnie zależy od warunków utrzymania zwierząt oraz możliwości organizacyjno-technicznych hodowcy.

7.3. Układ rozrodczy buhaja Narządy płciowe buhaja składają się z jąder mieszczących się w worku mosznowym, dróg wyprowadzających, dodatkowych gruczołów płciowych i zewnętrznych narządów rozrodczych (rys. 4). Jądra buhaja mają kształt owalny zwykle wydłużony. Masa jądra dorosłego buhaja wynosi 250 - 500g, długość 10 - 14 cm a średnica na przekroju 6 - 8 cm. Jądra umieszczone są w worku mosznowym, będącym uwypukleniem ściany jamy brzusznej a jego skóra posiada

6

szczególną zdolność do kurczenia się dzięki obecności błony kurczliwej. W skutek bodźców termicznych jądra mogą się podnosić lub obniżać w stosunku do brzucha, co powodowane jest kurczeniem lub wydłużaniem mięśnia unosiciela jądra. Ten mechanizm termoregulacji jąder pozwala na utrzymywanie właściwej temperatury dla prawidłowego przebiegu spermatogenezy. Jądra mają konsystencję o charakterystycznej sprężystości. Tkanka łączna dzieli miąż jądra na zraziki, a na zewnątrz tworzy błony białawe. W zrazikach przebiegają kręte, delikatne kanaliki nasienne w których odbywa się proces przemiany spermatyd w plemniki w łączności z komórkami podporowymi Sertoliego kanalików nasieniotwórczych. Komórki te dostarczają substancji odżywczych i energetycznych spermatydom i tworzącym się plemnikom. Pomiędzy kanalikami nasiennymi, które zajmują 60 - 90 procent jądra znajdują się komórki śródmiąższowe jądra (komórki Leydiga), których funkcją jest produkcja specyficznego hormonu męskiego testosteronu. Najądrza - są początkowymi odcinkami dróg wyprowadzających nasienie. Anatomicznie najądrze podzielone jest na głowę, trzon i ogon. Kanaliki odprowadzające nasienie z jądra w liczbie 12 - 15 łączą się w głowę najądrza, która leży w górnym biegunie jądra. Ma ona kształt podkowy i ściśle przylega do jądra. Trzon jest stosunkowo płaskim i przylegającym do jądra odcinkiem najądrza. Ogon jest odcinkiem, który najwyraźniej zaznacza się pod skórą moszny. Jego wielkość i konsystencja są w dużej mierze uzależnione od stopnia wypełnienia plemnikami. Przewód najądrza w którym plemniki dojrzewają w odcinku ogonowym stanowi magazyn plemników. Długość całego najądrza po wyprostowaniu ma 33 - 35 metrów. Nasieniowód - rozpoczyna się bez wyraźnego przejścia od przewodu ogona najądrza i biegnie po przyśrodkowej stronie najądrza, a następnie przez kanał pachwinowy przechodzi do jamy brzusznej na wysokości pęcherza moczowego. Ściana nasieniowodu jest silnie umięśniona, a skurcze tej mięśniówki powodują przedostanie się plemników do cewki moczowej. W jamie brzusznej w pobliżu ujścia do cewki moczowej nasieniowód rozszerza się na odcinku 12 - 15 cm tworząc bańkę nasieniowodu o średnicy około 1 - 1,5 cm, a pojemność tego odcinka wynosi 6 ml. W zbiorniczkach tych gromadzone są plemniki, które współtworzą ejakulat. Za pośrednictwem krótkiego odcinka przewodu wtryskowego zawartość bańki nasieniowodu uchodzi na wzgórku nasiennym do cewki moczowej.

7

Powrózek nasienny jest to fałd otrzewnej w którym mieszczą się naczynia krwionośne, włókna nerwowe i mięśniowe oraz nasieniowód. Powrózek nasienny wchodzi do jamy brzusznej kanałem pachwinowym po przejściu którego nasieniowód kieruje się dogrzbietowo oddzielając się od naczyń i włókien, z którymi tworzył powrózek nasienny. Dodatkowe gruczoły płciowe są u buhaja niezbyt silne rozwinięte, a zalicza się do nich: parzyste gruczoły pęcherzykowe, gruczoł krokowy (prostata) oraz parzyste gruczoły opuszkowo cewkowe (Cowpera). Gruczoły pęcherzykowe są największe spośród dodatkowych gruczołów płciowych i leżą na grzbietowej powierzchni pęcherza moczowego, mają budowę pęcherzykową i nieregularną. Przewody wyprowadzające tych gruczołów łączą się w jeden kanał centralny uchodzący na wzgórku nasiennym do cewki moczowej w pobliżu ujścia nasieniowodów. Gruczoły pęcherzykowe wytwarzają obfitą wydzielinę, stanowiącą około 50% objętości nasienia. Wydzielina ta zawiera dużo fruktozy podstawowego składnika energetycznego dla plemników. Gruczoł krokowy, stercz (prostata) położony na szyjce pęcherza moczowego, łączy się kilkoma przewodami z cewka moczową. Jego wydzielina obfituje w substancje o odczynie zasadowym zapewniając plemnikom odpowiedni odczyn środowiska płynnego. Gruczoły opuszkowo-cewkowe (Cowpera) są to parzyste okrągławe gruczoły wielkością zbliżone do orzechów laskowych. Leżą na rozszerzonej części cewki moczowej. Przewody wyprowadzające tych gruczołów uchodzą do kanału moczowopłciowego. Wydzielina tych gruczołów o konsystencji śluzowatej wydalana jest na początku ejakulacji; zadaniem jej jest oczyszczenie cewki moczowopłciowej w trakcie ejakulacji. Mieszanina wydzielin produkowanych przez dodatkowe gruczoły płciowe buhaja nazywa się płynem nasiennym - osoczem nasienia. Wartość pH osocza nasienia buhaja wynosi około 7. W skład jego wchodzą enzymy, cukry, kwas cytrynowy, związki mineralne oraz wiele biologicznie czynnych substancji znanych pod nazwa prostaglandyn. Płyn nasienny stwarza odpowiednie środowisko dla plemników stanowiąc jednocześnie dla nich substrat przemian metabolicznych. W czasie kopulacji następują silne skurcze nasieniowodu wyprowadzając plemniki do cewki moczowej, gdzie zostają zmieszane z płynem nasiennym-osoczem. Plemniki razem z

8

płynem nasiennym tworzą nasienie czyli spermę. Porcję nasienia z jednego wytrysku określa się ejakulatem. Cewka moczowa - w przewodzie tym wyróżnia się dwa odcinki: część miedniczną oraz część gąbczastą -prąciową. Część miednicza cewki ma 15 - 20 cm długości i 4 - 5 cm grubości. Światło jej początkowo wąskie rozszerza się na poziomie wzgórka nasiennego a następnie znowu zwęża przechodząc w część gąbczastą. Wzgórek nasienny leży na grzbietowej ścianie cewki w niewielkiej odległości za szyjką pęcherza moczowego. Na wzgórku po każdej stronie znajduje się ujście przewodu wytryskowego prawego i lewego nasieniowodu Część gąbczasta cewki długości 90 cm począwszy od opuszki prącia stopniowo zwęża się w kierunku jego żołędzi. Prącie buhaja zalicza się do typu włóknistego i składa się z nasady, trzonu i żołędzia. Trzon i żołądź prącia tworzą ciała jamiste o gęstej strukturze z tkanki łącznej i mięśniowej oraz mocno rozgałęziona sieć naczyń krwionośnych. Trzon prącia poniżej spojenie miednicznego ma charakterystyczne zgięcie esowate, którego wyprostowanie następuje w czasie wzwodu. W czasie spoczynku prącie jest wiotkie i cofnięte, mieszcząc się w worku napletkowym. W czasie pobudzenia płciowego naczynia krwionośne wypełniają się krwią, co powoduje nabrzmienie ciał jamistych w następstwie tego prącie powiększa się, prostuje, sztywnieje i wysuwa się z worka napletkowego na zewnątrz. Końcowy odcinek prącia - żołądź ma kształt stożkowy, niewyraźnie odgraniczony od trzonu nieznacznym przewężeniem. 7.4. Dojr...