Η απελευθέρωση του Αγίου Όρους: 2 Νοεμβρίου 1912 (The liberation of Mount Athos: November 2, 1912) PDF

Preview

Summary

ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Συντονισμός – Εποπτεία της συγγραφής κειμένων Κρίτων Χρυσοχοΐδης ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ Διεύθυνση - Συντονισμός: Δημήτριος Σαλπιστής Υπεύθυνος οργάνωσης: Αναστάσιος Ντούρος Επιμελητής έκδοσης: Νικόλαος Τουτός Γραμματεία Μαρία Γιαννέλου Σχεδιασμός: Κώστας Κεχαγιάς Εκτύπωση – Βιβλι...

Description

ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Συντονισμός – Εποπτεία της συγγραφής κειμένων Κρίτων Χρυσοχοΐδης ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ Διεύθυνση - Συντονισμός: Δημήτριος Σαλπιστής

Υπεύθυνος οργάνωσης: Αναστάσιος Ντούρος

Επιμελητής έκδοσης: Νικόλαος Τουτός

Γραμματεία Μαρία Γιαννέλου

Σχεδιασμός: Κώστας Κεχαγιάς

Εκτύπωση – Βιβλιοδεσία: Thessprint

© Ἁγιορειτική Ἑστία © Γιά τά κείμενα: Οἱ συγγραφεῖς. © Γιά τίς φωτογραφίες: Οἱ συγγραφεῖς, τά φωτογραφικά ἀρχεῖα τῶν Ἱερῶν Μονῶν. ISBN: 978-960-98312-6-0 Ἁγιορειτική Ἑστία Ἐγνατίας 109, 54635 Θεσσαλονίκη Τηλ. 2310 263 308, Φαξ. 2310 250 648 www.agioritikiestia.gr, e-mail: [email protected] φωτογραφία εξωφύλλου Λιτανεία της Εικόνας «Άξιον Εστίν» την ημέρα του Πάσχα για τα «Ελευθέρια» της Θεσσαλονίκης. 1913 Από το βιβλίο του Φ.Γ.Γιαγκιόζη, 1912-2012, Θεσσαλονίκη. Ο συναρπαστικός αιώνας, Θεσσαλονίκη (Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών – εκδ. οικ. Αδελφών Κυριακίδη) 2011, σ. 329

ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΑΓΙΟΡΕΙΤΙΚΗΣ ΕΣΤΙΑΣ Γιάννης Μπουτάρης, Δήμαρχος Θεσσαλονίκης, Πρόεδρος Δ. Σ. Ἱερομόναχος Νικόδημος Λαυριώτης, Ἐκπρόσωπος Ἱερᾶς Κοινότητας, Ἀντιπρόεδρος Γέρων Βαρνάβας Βατοπαιδινός, Ἐκπρόσωπος Ἱερᾶς Κοινότητας, Μέλος Γέρων Νικόδημος Ἁγιοπαυλίτης, Ἐκπρόσωπος Ἱερᾶς Κοινότητας, Μέλος Παναγιώτης Ἀβραμόπουλος, Πρόεδρος Δημοτικοῦ Συμβουλίου Δήμου Θεσσαλονίκης,

Ἀναπληρωτής Προέδρου τοῦ Δ.Σ. Σπύρος Πέγκας, Ἀντιδήμαρχος Πολιτισμοῦ, Παιδείας & Τουρισμοῦ Δήμου Θεσσαλονίκης,

Μέλος Γιῶργος Γεράκης, Δημοτικός Σύμβουλος, Μέλος

Δημήτριος Σαλπιστής, Διευθύνων τῆς Ἁγιορειτικῆς Ἑστίας Ἀναστάσιος Ντοῦρος, Προϊστάμενος Διοικητικῶν καί Οἰκονομικῶν Ὑπηρεσιῶν

Ἐπιστημονική Ἐπιτροπή τοῦ Προγράμματος Ἐκδηλώσεων συνεορτασμοῦ τῆς Ἑκατονταετηρίδας ἀπό τήν Ἀπελευθέρωση Θεσσαλονίκης καί Ἁγίου Ὄρους (26 Ὀκτωβρίου 1912 – 2 Νοεμβρίου 1912)

Πρόεδρος Κρίτων Χρυσοχοΐδης, Διευθυντής Ἰνστιτούτου Ἱστορικῶν Ἐρευνῶν τοῦ Ἐθνικοῦ Ἱδρύματος Ἐρευνῶν

Μέλη Γέρων Νικόδημος Ἁγιοπαυλίτης Φωκίων Κοτζαγεώργης, Ἐπίκουρος Καθηγητής Τμήματος Ἱστορίας & Ἀρχαιολογίας Φιλοσοφικῆς Σχολῆς Α.Π.Θ. Ἰωακείμ Παπάγγελος, Δρ. Ἀρχαιολόγος Μίλτος Πολυβίου, Δρ. Ἀρχιτέκτων Πλούταρχος Θεοχαρίδης, Ἀρχιτέκτων

Εἰσηγητής: Δημήτριος Σαλπιστής Γραμματέας: Ἀναστάσιος Ντοῦρος

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ Χαιρετισμός τῆς Α.Θ.Π. τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου Χαιρετισμός τῆς Ἱερᾶς Κοινότητος Ἁγίου Ὄρους Ἄθω Χαιρετισμός τοῦ Δημάρχου Θεσσαλονίκης καί Προέδρου τοῦ Δ.Σ. τῆς Ἁγιορειτικῆς Ἑστίας

11 15 17

Προλογικό κείμενο Ἐπιστημονικῆς Ἐπιτροπῆς Συντομογραφίες

21 23

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ Κρίτων Χρυσοχοΐδης Τό Ἅγιον Ὄρος στά χρόνια τῆς Ἀπελευθέρωσης (δοκίμιο γιά τήν ἔρευνα τῆς περιόδου)

25

Δημήτριος Μουζάκης Τό Ἅγιον Ὄρος ἀπό τήν Ὀθωμανική Αὐτοκρατορία στό Ἑλληνικό Βασίλειο: ἡ θεσμική ὀργάνωση 35 Κωνσταντῖνος Παπουλίδης Τό Ἅγιον Ὄρος στό ἐπίκεντρο τῶν Διεθνῶν Ἀνταγωνισμῶν

65

Γέρων Μάξιμος Ἰβηρίτης (Νικολόπουλος) Τό Ἅγιον Ὄρος κατά τήν περίοδο τοῦ Μακεδονικοῦ ἀγῶνος

87

Νικόλαος Λιβανός Ἡ ἀπελευθέρωση τοῦ Ἁγίου Ὄρους: 2 Νοεμβρίου 1912

117

Ἰωακείμ Ἀθ. Παπάγγελος Ἡ Θεσσαλονίκη καί τό Ἅγιον Ὄρος τό 1912, μέσα ἀπό ἁγιορειτικά ἔγγραφα

129

Γέρων Θεόκτιστος Δοχειαρίτης Τά ἁγιορείτικα μετόχια στά χρόνια τῆς Ἀπελευθέρωσης τοῦ Ὄρους

179

Νικόλαος Λιβανός Ἀθωνικές ἔρευνες καί ἀθωνίτες λόγιοι στό β᾽ μισό τοῦ 19ου καί τίς ἀρχές τοῦ 20οῦ αἰώνα

207

Μοναχός Μωυσῆς Ἁγιορείτης Ἁγιορειτικός πνευματικός βίος στίς ἀρχές τοῦ 20οῦ αἰῶνος

221

Πλούταρχος Θεοχαρίδης Ὁ δομημένος χῶρος καί ἡ Ἀρχιτεκτονική στό Ἅγιον Ὄρος στήν ἐποχή τῆς Ἀπελευθέρωσης (1912)

233

Νικόλαος Μ. Μπονόβας Ἡ ἁγιορείτικη ζωγραφική στίς ἀπαρχές τοῦ 20οῦ αἰώνα

283

Δημήτριος Λιάκος Ἡ τέχνη στόν Ἄθω: μαρμαρογλυπτική, ξυλογλυπτική, μεταλλοτεχνία, κεντητική

313

Ἀντώνιος Ἀλυγιζάκης Ἡ βυζαντινή μουσική στόν Ἄθω

355

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Γενικοί Κανονισμοί τοῦ Ἁγίου Ὄρους (Ἄθω) – 31η Ὀκτωβρίου 1911 Τό Ἱερόν Ψήφισμα τοῦ Ἁγίου Ὄρους Ἄθω - 1913

375 381

ΤΟ ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗΣ Ἡ ἀπελευθέρωση τοῦ Ἁγίου Ὄρους ἀπό τόν ἑλληνικό στόλο τόν Νοέμβριο τοῦ 1912 ἔθεσε τέρμα στήν ὀθωμανική κυριαρχία πού διήρκεσε ἐπί μισή χιλιετία. Ὡστόσο ἡ ἱστορική φυσιογνωμία καί πραγματικότητα τοῦ Ἄθω τήν ἐποχή αὐτή διαμορφώνεται σταδιακά ἀπό τίς τελευταῖες δεκαετίες τοῦ 19ου αἰώνα ὥς τό τέλος τῆς δεκαετίας τοῦ 1910, ὅταν παγιώνεται ἡ ὑπαγωγή του στό ἑλληνικό βασίλειο καί λήγουν ὁριστικά οἱ σχετιζόμενες μέ τό status του διπλωματικές καί πολιτικές διεργασίες πού ἀκολούθησαν τό τέλος τοῦ Α΄ Παγκοσμίου πολέμου. Κύριο χαρακτηριστικό τῆς ἀθωνικῆς ἱστορίας κατά τήν περίοδο αὐτή εἶναι ὁ ἐπιτυχής ἀγώνας γιά τή διαφύλαξη τοῦ ἐσωτερικοῦ καθεστῶτος διοικήσεως καί τῶν θεσμῶν ὀργανώσεως τοῦ μοναστικοῦ βίου ἀπό ποικίλες ἐπεμβάσεις, οἱ ὁποῖες ἐπεδίωκαν ἀλλαγή παγιωμένων ἀπό αἰῶνες ἐξαρτήσεων καί ἐσωτερικῶν ἱεραρχήσεων. Ὅμως, παρά τά προβλήματα, τίς ἐντάσεις καί δυσλειτουργίες πού δημιούργησαν οἱ φανεροί ἤ ὑφαίρποντες ἐθνοτικοί ἀνταγωνισμοί, ἀποτέλεσμα τῆς ἱστορικῆς νέας πραγματικότητας τῶν Βαλκανίων, ἡ ἁγιαστική δύναμη, τά ἰδεώδη καί ἡ συλλογική ἀσκητική ἐμπειρία τοῦ ἀθωνικοῦ μοναστικοῦ βίου, ὅπως αὐτή βιώθηκε καί ὁριοθετήθηκε ἤδη ἀπό τόν 10ον αἰώνα, παρέμειναν ἀναλλοίωτα. Τό Ἅγιον Ὄρος στά χρόνια τῆς ἀπελευθέρωσης βιώνει μία περίοδο μεγάλης ἀκμῆς. Ἡ εἰκόνα τοῦ δομημένου χώρου ἀλλάζει ριζικά, μέ τήν ἐπέκταση τῶν μοναστηριακῶν συγκροτημάτων ἀλλά καί τῶν ἐξαρτημάτων (σκητῶν καί κελλίων). Εἶναι αὐτή ἡ εἰκόνα πού διατηρεῖται σέ μεγάλο βαθμό ὥς τίς ἡμέρες μας. Οἱ τέχνες ἀκμάζουν, μέ πρώτη ἐκείνη τῆς ἁγιογραφίας πού ἀσκεῖται σέ πλῆθος ἁγιογραφικῶν οἴκων, κυρίως ἀπό κελλιῶτες ἁγιογράφους, ποικίλης ἐθνικῆς προελεύσεως. Στά ἴδια χρόνια παρατηρεῖται ἡ μεγαλύτερη συγκέντρωση ἐκπροσώπων ἑνός εὐρύτατου φάσματος καλλιτεχνικῆς δημιουργίας. Ἡ μαρμαροτεχνία, ἡ μεταλλοτεχνία, ἡ ξυλογλυπτική, ἀλλά καί ἡ χαλκογραφία, ἡ τέχνη τῆς φωτογραφίας, ἡ καλλιτεχνική βιβλιοδεσία, ἀκόμη καί ἡ ὡρολογοποιΐα συνθέτουν τό σκηνικό μιᾶς ἐντυπωσιακῆς ἁγιορειτικῆς παραγωγῆς. Παράλληλα, τότε τίθενται οὐσιαστικά καί τά θεμέλια γιά τήν ἀνάπτυξη τῆς ἐπιστημονικῆς ἔρευνας μέ ἀντικείμενο τόν Ἄθω. Ἡ ἱστορία, οἱ θεσμοί καί ἡ τέχνη τοῦ Ἁγίου Ὄρους τίθενται στό ἐπίκεντρο τοῦ διεθνοῦς ἐπιστημονικοῦ ἐνδιαφέροντος ὀρθοδόξων καί μή. Ταυτόχρονα πλείαδα λογίων Ἀθωνιτῶν μοναχῶν ἀσχολοῦνται συστηματικά μέ τήν ἱστορία τοῦ τόπου τῆς μετανοίας τους.

Ἡ Ἐπιστημονική Ἐπιτροπή τοῦ Ζ´ Διεθνοῦς Συνεδρίου 2012 καί τῶν παράλληλων ἐκδηλώσεων

21

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

BCH ΒΕΠΕΣ ΒΖ ΓΠ ΔΧΑΕ ΕΑ ΕΕΒΣ ΘΗΕ Θησαυροί τοῦ Ἁγίου Ὄρους PG

Bulletin de Correspondance Hellenique Βιβλιοθήκη Ἑλλήνων Πατέρων καί Ἐκκλησιαστικῶν Συγγραφέων Byzantinische Zeitschrift Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς Δελτίον τῆς Χριστιανικῆς Ἀρχαιολογικής Ἐταιρείας Ἐκκλησιαστική Ἀλήθεια Ἐπετηρίς Ἐταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν Θρησκευτική καί Ἠθική Ἐγκυκλοπαίδεια Θησαυροί τοῦ Ἁγίου Ὄρους, Κατάλογος ἔκθεσης στή Θεσσαλονίκη, Ἅγιον Ὄρος 21997 Patrologiae cursus completus, Series Graeca, ed. J.-P. Migne

ΑΙΚΑΟ Ι.Ε. Ι.Κ. Γ.Κ. Δ.Ι.Σ. Ε.Δ.Ι.Σ. Κώδ. Τμ. Υ.Δ.Ι.Α. ὑποφ. Φ. - Φάκ.

Ἀρχεῖο Ἱερᾶς Κοινότητος Ἁγίου Ὄρους Ἱερά Ἐπιστασία Ἱερά Κοινότης Ἁγίου Ὄρους Γενικοί Κανονισμοί 1912 Δισενιαύσιος Ἱερά Σύναξις Ἁγίου Ὄρους Ἔκτακτη Δισενιαύσιος Ἱερά Σύναξις Ἁγίου Ὄρους Κώδικας Τμῆμα Ὑπηρεσία Διπλωματικοῦ καί Ἱστορικοῦ Ἀρχείου Ὑπουργείου Ἐξωτερικῶν ὑποφάκελος Φάκελος

23

Νικόλαος Λιβανός Φιλόλογος - Ἱστορικός / Συνεργάτης ΙΒΕ/ΕΙΕ

Ἡ ἀπελευθέρωση τοῦ Ἁγίου Ὄρους: 2 Νοεμβρίου 19121

«Σήμερον τήν 10ην πρωϊνήν ὥραν κατελήφθη ἡ χερσόνησος τοῦ Ἄθω διά ταυτοχρόνου ἀποβάσεως ἀγημάτων εἰς ὅρμον Ἀμμουλιανῆς καί λιμένα Δάφνης, τό ἐπίνειον τῶν Καρυῶν, τῆς ἕδρας τῆς Ἱερᾶς Κοινότητος τοῦ Ἁγίου Ὄρους». Μέ αὐτό τό σύντομο δελτίο τύπου τοῦ Ἀρχηγοῦ τοῦ Στόλου τοῦ Αἰγαίου Παύλου Κουντουριώτη πού δημοσιεύεται τήν 3η Νοεμβρίου 1912 σέ ὅλες σχεδόν τίς ἐφημερίδες τῆς Ἑλλάδας ἀνακοινώνεται τό τέλος μισῆς χιλιετίας ὑπαγωγῆς τοῦ Ἁγίου Ὄρους στούς Ὀθωμανούς, ἀπό τό 1423, ὅταν οἱ ἐγκαταβιοῦντες σέ αὐτό μοναχοί καί ἡσυχαστές βρέθηκαν νά μοιράζονται τήν τραγική μοῖρα τῶν ὑπολοίπων χριστιανικῶν πληθυσμῶν τῆς χερσονήσου τοῦ Αἵμου καί τῆς Μικρᾶς Ἀσίας. Ἡ ἀνακοίνωση, ἀρκετά

περιεκτική, ἐλάχιστα στοιχεία δίνει σχετικά μέ τό πῶς κατελήφθη ἡ χερσόνησος τοῦ Ἄθω ἀπό τά ἑλληνικά στρατεύματα. Ὄταν κατελήφθη – ὀριστικά πλέον – ἡ χερσόνησος τοῦ Ἄθω ἀπό τούς Ὀθωμανούς τό 14232, ἄρχισε γιά τίς μονές μιά τιτάνια προσπάθεια ἐπιβίωσης μέσα σέ ἕνα κλίμα πού μόνο φιλικό δέν μπορεῖ κανείς νά χαρακτηρίσει3 . Οἱ προσπάθειες τῶν Ἁγιορειτῶν, πέρα ἀπό τήν ἐξεύρεση τῶν ἀπαραίτητων οἰκονομικῶν πόρων καί τή διαρκή προσέλκυση νέων μοναχῶν, ἐπικεντρώθηκαν καί στή διατήρηση τοῦ διοικητικοῦ καθεστῶτος τῆς μοναστικῆς πολιτείας τοῦ Ἄθω, πού ἐξασφάλιζε στά μοναστήρια ὄχι μόνο τήν ἐπιβίωσή τους, ἀλλά καί τίς ἀπαραίτητες συνθῆκες γιά ἀνάπτυξη4.

1. Γιά τή σημαντική βοήθεια πού μοῦ προσφέρθηκε κατά τή διεξαγωγή τῆς παρούσας ἔρευνας, θά ἤθελα νά εὐχαριστήσω πρωτίστως τόν γέροντα Παῦλο Λαυριώτη γιά τή σημαντική συμβολή του στή γνωστοποίηση τῆς ἀλληλογραφίας τοῦ ἀντιπροσώπου τῆς Μεγίστης Λαύρας στίς Καρυές γέροντος Ἡσυχίου τό 1912. Ἐπίσης, εὐχαριστῶ τόν γέροντα Μάξιμο Ἰβηρίτη γιά τίς σημαντικές πληροφορίες πού μοῦ ἐμπιστεύθηκε, τόν κ. Ἰωακείμ Παπάγγελο γιά τήν καλοσύνη νά μοιραστεῖ μαζί μου εὑρήματα ἀπό τήν ἔρευνά του, καθώς καί τόν κ. Δημήτρη Φατοῦρο γιά τή γνωστοποίηση τοῦ ἡμερολογίου τοῦ πατέρα του καί τό σχετικό ὀπτικό ὑλικό. Τέλος, θά ἤθελα νά εὐχαριστήσω τό προσωπικό τοῦ Ναυτικοῦ Μουσείου Ἑλλάδος, καί ἰδιαιτέρως τήν κα Πωλίνα Βουγιουκλάκη, γιά τό ἐνδιαφέρον καί τήν ἄμεση ἀνταπόκριση στά ἐρευνητικά μου αἰτούμενα. 2. Εἶχε προηγηθεῖ μιά σύντομη κατάκτηση ἀπό τούς Ὀθωμανούς στά τέλη τοῦ 14ου αἰώνα λίγο πρίν τήν ὀλιγοετή κατάκτηση τῆς Θεσσαλονίκης. Βλ. P. Lemerle, A. Guillou, N. Svoronos, D. Papachryssanthou (ἐκδ.), Actes de Lavra IV, Études historiques, Actes serbes, [Archives de L’Athos XI], Παρί 1970, 54. 3. Περί τῆς κατάκτησης τοῦ Ἁγίου Ὄρους ἀπό τούς Ὀθωμανούς καί τῆς περιόδου μέχρι τόν 20ό αἰώνα βλ. ενδεικτικά Ἀλέξανδρος Λαυριώτης, «Τό Ἅγιον Ὄρος μετά τήν ὀθωμανικήν κατάκτησιν», ΕΕΒΣ 32 (1963), 113-261˙ Γεράσιμος Σμυρνάκης, Τό Ἄγιον Ὄρος, Ἀθήνα 1903, 108-287 Κ. Χρυσοχοΐδης, «Ἀπό τήν Ὀθωμανική κατάκτηση ὣς τόν 20ό αἰώνα», Ἱερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου – Παράδοση, Ἱστορία, Τέχνη, τόμ. Α΄, Ἅγιον Ὄρος 1996, 54. 4. Σχετικά μέ τή διοίκηση τοῦ Ἁγίου Ὄρους μέχρι τόν 16ο αἰώνα, ἐποχή κατά τήν ὁποία φθίνει πλέον ὁ θεσμός τοῦ Πρώτου, βλ. Δ. Παπαχρυσάνθου, Ὁ Ἀθωνικός Μοναχισμός - Ἀρχές καί Ὀργάνωση, Ἀθήνα 1992, κυρίως 251-344, ἐνῶ γιά τίς διοικητικές μεταρρυθμίσεις ἀπό τόν 17ο αἰώνα μέχρι τό 1927, βλ. Δ. Παπαχρυσάνθου, Ἡ Διοίκηση τοῦ Ἁγίου Ὄρους (1600-1927), Ἀθήνα 1999.

117

Νικόλαος Λιβανός

Ἡ Ἐπανάσταση τοῦ 1821 καί ἡ συνακόλουθη ἵδρυση τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους τό 1832 φαίνεται ὅτι ἀναπτέρωσαν τίς ἐλπίδες τῶν Ἁγιορειτῶν νά ἀποτελέσουν ξανά μέρος ἑνός χριστιανικοῦ κράτους. Ἡ ἔμπρακτη ὑποστήριξη τῶν μοναχῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους στήν ἐπανάσταση τοῦ Ἐμμανουήλ Παππᾶ τό 1821 καί ἀργότερα στόν Μακεδονικό Ἀγώνα δείχνει ὅτι ὁ διακαής πόθος τοῦ Ἑλληνισμοῦ νά ἀποκτήσει μία δική του ἐλεύθερη πατρίδα κάθε ἄλλο παρά ἀσυγκίνητους ἄφηνε τούς Ἁγιορεῖτες σέ ὅλη τή διάρκεια τῆς νεώτερης ἱστορίας5 . Τό κίνημα τῶν Νεοτούρκων τό 1908 καί ἡ ἐθνικιστική πολιτική τήν ὁποία ἐπέβαλε στό κρᾶτος ὑπῆρξε τό οὐσιαστικό τέλος τῆς γερασμένης πλέον Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας, ἡ ὁποία ἔμελλε νά ἐπιβιώσει μόνο λίγα χρόνια ἀκόμα ὡς τέτοια. Ἡ πρόσφατη ἀνάμνηση τῆς ἧττας στόν πόλεμο τοῦ 1897, ἀλλά καί ἡ πολύ κακή τροπή πού εἶχαν πάρει οἱ ἑλληνοτουρκικές σχέσεις μετά τήν ἀνακήρυξη τῆς ἕνωσης τῆς Κρήτης τό 1908 συντηρούσαν στήν Ἑλλάδα ἕνα φορτισμένο κλίμα τό ὁποῖο κανεῖς δέν γνώριζε πότε καί πῶς θά ἐκτονωνόταν. Μέσα σέ αὐτό τό γενικότερο κλίμα, ἀπό τόν Ὀκτώβριο τοῦ 1910 ὅταν ὀρκίσθηκε πρωθυπουργός, ὁ Ἐλευθέριος Βενιζέλος ἐγκαινίασε ἕνα πρόγραμμα άναβάθμισης τῶν ἐνόπλων δυνάμεων

τῆς χώρας, μέ ἰδιαίτερη ἔμφαση στόν στρατηγικό προγραμματισμό, τήν ὀργάνωση καί ἐκπαίδευση τοῦ προσωπικοῦ τοῦ πολεμικοῦ ναυτικοῦ6 . Παράλληλα, ἡ ἐξέλιξη τοῦ ἰταλοτουρκικοῦ πολέμου τό 1911 καί ἡ ἐμφανής ἀδυναμία τῶν Ὀθωμανῶν νά ὑπερασπισθοῦν τά πιό ἀπομακρυσμένα ἐδάφη τους ὤθησε τόν Βενιζέλο στήν ἄμεση ἀναζήτηση συμμάχων στά Βαλκάνια. Ἤδη, ἡ Βουλγαρία καί ἡ Σερβία εἶχαν συνάψει μυστική συνθήκη κατά τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας πού ἦταν σέ γνώση τοῦ Βενιζέλου, ὁ ὁποῖος τόν Μάϊο τοῦ 1912 ὑπέγραψε μέ τή σειρά του συνθήκη μέ τή Βουλγαρία, μέ τήν ὁποἰα δεσμευόταν ἡ τελευταία νά τηρήσει οὐδέτερη στάση ἕναντι ἑλληνοτουρκικῆς σύρραξης ἐξ ἀφορμῆς τοῦ κρητικοῦ ζητήματος. Ἄν καί δέν ὑπογράφηκε κάποια ἄλλη συνθήκη μέ ἄλλη βαλκανική χώρα ἐκτός τῆς Βουλγαρίας, ὁ Βενιζέλος πέτυχε τήν ὀργάνωση μιᾶς ἄτυπης συμμαχίας Ἑλλάδος, Σερβίας καί Βουλγαρίας. Ἔτσι, στίς 8 Ὀκτωβρίου τοῦ 1912 τό Μαυροβούνιο κηρύσσει τόν πόλεμο κατά τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας καί λίγες μέρες ἀργότερα οἱ πρέσβεις τῶν τριῶν συμμάχων βαλκανικῶν χωρῶν ἀνακοινώνουν καί αὐτοί μέ τή σειρά τους τήν κήρυξη τοῦ πολέμου καί ἐγκαταλείπουν τήν Κωνσταντινούπολη7 .

5. Περί τοῦ ρόλου τῶν Ἁγιορειτῶν στήν ἐπανάσταση τοῦ Ἐμμανουήλ Παππᾶ, βλ. Ἀ. Βακαλόπουλος, Ἐμμανουήλ Παππᾶς, «Ἀρχηγός καί ὑπερασπιστής τῆς Μακεδονίας». Ἡ ἱστορία καί τό ἀρχεῖο τῆς οἰκογενείας του, Θεσσαλονίκη 1981. Γιά μιά σύνοψη τῆς προσφορᾶς τῶν Ἁγιορειτῶν στόν Μακεδονικό Ἀγώνα, βλ. Μάξιμος Ἰβηρίτης Νικολόπουλος, Τό Ἅγιον Ὄρος Ἀγωνιζόμενον, Θεσσαλονίκη 1996 καί Κ. Παπουλίδης, «Τό Ἅγιον Ὄρος καί ὁ Μακεδονικός Ἀγώνας», Ὁ Μακεδονικός Ἀγώνας. Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη, Φλώρινα, Καστοριά, Ἔδεσσα, 28 Ὀκτωβρίου-2 Νοεμβρίου 1984, Θεσσαλονίκη 1987, 327-335. 6. Τό 1890 ὁ Ἀμερικανός ναύαρχος καί ἱστορικός Alfred Thayer Mahan ἐκδίδει τό ἔργο του The Inluence of Sea Power Upon History, 1600-1783 («Ἡ ἐπιρροή τῆς ναυτικῆς ἰσχύος στήν Ἱστορία, 1600-1783»), τό ὁποῖο ἐγκαινιάζει ἀφ’ ἑνός τό δόγμα ἐπιβολῆς διά τῆς ναυτικῆς ἰσχύος τῶν Ἡνωμένων Πολιτειῶν τῆς Ἀμερικῆς ὅπως ἐκφράσθηκε μέ τήν πολιτική τοῦ Θεόδωρου Ροῦσβελτ μετά τό 1901, καί ἀφ’ἑτέρου τόν ναυτικό ἀνταγωνισμό μεταξύ Ἀγγλίας καί Γερμανίας. Στό γενικότερο πνεῦμα αὐτό, ἀλλά καί παρατηρῶντας τίς σημαντικές ἀδυναμίες τοῦ ὀθωμανικοῦ στόλου, ὁ Βενιζέλος ξεκίνησε ἕνα φιλόδοξο, καί ὅπως ἀποδείχθηκε, καθοριστικό πρόγραμμα ἀναβάθμισης καί ἐκσυγχρονισμοῦ τοῦ ἑλληνικοῦ στόλου. Γιά τήν ἀναδιοργάνωση τοῦ πολεμικοῦ ναυτικοῦ τήν περίοδο πρίν τούς Βαλκανικούς Πολέμους, βλ. κυρίως Z. Fotakis, Greek Naval Strategy and Policy, 1910-1919, London 2005, 30-68. 7. Γιά τά διπλωματικά γεγονότα πρίν καί κατά τή διάρκεια τοῦ Α΄ Βαλκανικοῦ Πολέμου, βλ. Σ. Θ. Λάσκαρις, Διπλωματική Ἱστορία τῆς Ἑλλάδος 1821-1914, Ἀθήνα 1947, 220-246 Σ. Θ. Λάσκαρις, Διπλωματική Ἱστορία τῆς Εὐρώπης 1814-1914, Ἀθήνα 1936, 327-343 Κ. Σβολόπουλος, Ἡ ἑλληνική ἐξωτερική πολιτική 1900-1945, Ἀθήνα 1992, 64-82 Κ. Σβολόπουλος, «Διπλωματικές ἐξελίξεις ἀπό τό 1909 ὣς τό 1912», Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους, τ. ΙΔ΄, Ἀθήνα 1977, 280-289 Ἀ. Τούντα-Φεργάδη, Θέματα Ἑλληνικῆς Διπλωματικῆς Ἱστορίας (1912-1940), Ἀθήνα 1996, 17-48 Θ. Χριστοδουλίδης, Διπλωματική Ἱστορία Τριῶν Αἰώνων, τ. 2, Ἀθήνα 42004 (11991), 417-430. Ἐπίσης βλ. G. Castellan, Histoire des Balkans, Paris 1991, 370-386 R. Hall, The Balkan Wars 1912-1913. Prelude to the First World War, London 2000B. Jelavich, History of the Balkans, τ. 2, Cambridge 1983, 79-105 A. J. P. Taylor, The Struggle for Mastery in Europe 1848-1918, Oxford 1954, 483-496.

118

Ἡ ἀπελευθέρωση τοῦ Ἁγίου Ὄρους: 2 Νοεμβρίου 1912

Στό Ἅγιον Ὄρος οἱ εἰδήσεις περί τοῦ πολέμου ἔφτασαν ἄμεσα. Πρίν κάν ὁ καϊμακάμης ἀνακοινώσει ἐπισήμως ὅτι ἡ Ἑλλάδα κήρυξε τόν πόλεμο στήν Ὀθωμανική Αὐτοκρατορία, οἱ Καρυές ἑρημώνουν ἀπό ἀνθρώπους, ἐνῶ πολλοί Ἁγιορεῖτες μέ ἑλληνική ὑπηκοότητα φεύγουν γιά νά ὑπηρετήσουν στόν ἑλληνικό στρατό8 . Ἡ Ἱερά Κοινότητα ζητᾶ ἀπό τούς ἱερεῖς τοῦ Πρωτάτου νά ψάλλουν καθημερινά παράκληση μετά τόν ἑσπερινό ὑπέρ τῶν μαχομένων. Τίς ἡμέρες ἐκεῖνες, ὡστόσο, ὁ τηλέγραφος κόβεται, καί μαζί του κάθε ἐνημέρωση σχετικά μέ τήν ἐξέλιξη τοῦ πολέμου. Ἀπό στόμα σέ στόμα διαδίδονται διάφορες εἰδήσεις, ἄλλες ἀληθινές καί ἄλλες ὄχι, τίς ὁποῖες οἱ ἀντιπρόσωποι στίς Καρυές μεταφέρουν μέ μεγάλη ἐπιφύλαξη πρός τίς μονές9 . Χωρίς ἐπαφή μέ τόν ἔξω κόσμο καί χωρίς πληροφόρηση, ἡ σύγχυση γύρω ἀπό τά τεκταινόμενα εἶναι μεγάλη. Στό πολεμικό μέτωπο, ὁ ἑλληνικός στρατός, μετά τή σημαντική νίκη στή μάχη τοῦ Σαρανταπόρου, προελαύνει πρός τόν Βορρά. Ἡ ἐπίσης καθοριστική μάχη τῶν Γιαννιτσῶν στίς 20 Ὀκτωβρίου, φέρνει τά στρατεύματα τοῦ Διαδόχου Κωνσταντίνου ἔξω ἀπό τή Θεσσαλονίκη, τήν ὁποία καταλαμβάνουν στίς 26 Ὀκτωβρίου10 . Οἱ σημαντικές αὐτές ἐπιτυχίες τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ, ὡστόσο, πέραν τῶν ἄλλων παραγόντων, ὀφείλονταν καί στή σημαντική ἐμπειρία τῶν ἀγωνιστῶν τοῦ Μακεδονικοῦ Ἀγώνα. Σέ αὐτούς, κυρίως, βασίσθηκε ἡ ὀργάνωση σωμάτων προσκόπων ὑπό τή γενική

διοίκηση τοῦ Κωνσταντίνου Μαζαράκη-Αἰνιάνος, πού σκοπό εἶχαν τήν ἀπόβαση στίς ἀκτές τῆς Μακεδονίας, πίσω ἀπό τίς ἐχθρικές γραμμές. Στή Χαλκιδική, ἀρχηγοί τῶν σωμάτων αὐτῶν ἦταν οἱ Γεώργιος Γαλανόπουλος καί Βασίλειος Παπακώστας11. Σέ ὅλη τή διάρκεια τοῦ Ὀκτωβρίου 1912 ἡ ἀποβίβαση σωμάτων προσκόπων στή Χαλκιδική ἦταν συνεχής καί πολλοί ἀποβιβάζονταν καί σέ παραλίες ἣ ὅρμους τοῦ Ἁγίου Ὄρους. Στίς 16 Ὀκτωβρίου ἀποβιβάζονται λίγοι Ἕλληνες στρατιῶτες στή Μεγίστη Λαύρα καί στίς 17 Ὀκτωβρίου ἀποβιβάζονται στόν Κραβασαρά, κοντά στή Mονή Σίμωνος Πέτρας, σώματα Ἑλλήνων ἀνταρτῶν, οἱ ὁποίοι κινούνται βορείως12 . Ἄλλοι εἰσέρχονται ἀπό τή Χαλκιδική στό Ἅγιον Ὄρος μέ σκοπό νά ἀφοπλίσουν ἄτακτα σώματα ἄλλων ἐθνικοτήτων καί νά λάβουν νέες προμήθειες τροφῆς πού παρεῖχαν τά μοναστήρια13 . Οἱ λόγοι γιά τούς ὁποίους τό Ἅγιον Ὄρος προσφερόταν γιά τήν ἀποβίβαση στρατοῦ ἦταν ἀρκετοί. Ἡ τοποθεσία τῆς χερσονήσου ἐξασφάλιζε τήν ἄμεση πρόσβαση στά ἀνατολικά χωριά τῆς Χαλκιδικῆς, πίσω ἀπό τίς γραμμές τοῦ ἐχθροῦ, ἐνῶ ὁ ἀποκλειστικά μοναστηριακός χαρακτήρας τοῦ τόπου καί ἡ σχετικά περιορισμένη παρουσία ἀνθρώπων ἄγνωστων στούς μοναχούς παρεῖχε ἐνίοτε κάλυψη καί μυστικότητα σέ μικρότερες ὁμάδες ἐνόπλων. Στίς 26 Ὀκτωβρίου ἀπελευθερώνεται ἡ Θεσσαλονίκη καί ἡ εἴδηση φαίνεται ὅτι φθάνει μέ κα-

8. Ἀρχεῖο Μεγίστης Λαύρας, Κῶδιξ συσταχωμένων ἐγγράφων ἀλληλογραφίας ἀντιπροσώπου μονῆς στίς Καρυές γερ. Ἡσυχίου πρός τήν μονήν (στό ἐξῆς: Ἡσύχιος πρός μονήν), ἐπ. 6/10/1912. 9. Ἡσύχιος πρός μονήν, 7-8/10/1912. 10. Σχετικά μέ τίς πολεμικές ἐπιχειρήσεις τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ βλ. κυρίως Γενικό Ἐπιτελεῖο Στρατοῦ/Διεύθυνση Ἱστορίας Στρατοῦ, Ἐπιχειρήσεις κατά τῶν Τούρκων στή Μακεδονία καί τά νησιά τοῦ Αἰγαίου 1912, Αθήνα 11939, 21988 καί Ν. Οἰκονόμου, «Οἱ ἐπιχειρήσεις τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ καί στόλου», Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους, τ. ΙΔ΄, Ἀθήνα 1977, 289-329. 11. D. Dakin, Μακεδονικός Ἀγώνας, Αθήνα 1985, 178-179. 12. Ἡσύχιος πρός μονήν, 16 καί 17/10/1912. 13. Ἀνάμεσα σέ αὐτούς, ὡς μέλος τῆς ὁμάδας προσκόπων ὑπό τόν Παπακῶστα, ἦταν καί ὁ Ἀθανάσιος Φατοῦρος, τό ἀνέκδοτο ἡμερολόγιο τοῦ ὁποίου περιγράφει τίς συνθῆκες ἀπόβασης τοῦ σώματος στό ὁποῖο μετεῖχε στά παράλια τοῦ κόλπου τῆς Ἰερισσοῦ. Τό ἡμερολόγιο ἦρθε σέ γνώση μας ἀπό τόν υἱό τοῦ Ἀθανασίου Φατούρου, ἀρχιτέκτονα καί πρώην πρύτανη τοῦ Ἀριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Δημήτρη Φατούρο, τόν ὁποῖο καί εὐχαριστοῦμε ἰδιαιτέρως. Στή φωτογραφία πού δημοσιεύουμε φαίνεται ὁ Ἀθανάσιος Φατοῦρος μέ τόν Παπακῶστα στό Ἅγιον Ὄρος, πιθανότατα ἔξω ἀπό τή Μονή Βατοπαιδίου, μαζί μέ μοναχούς οἱ ὁποίοι συμμετεῖχαν στά ἐκστρατευτικά σώματα.

119

Νικόλαος Λιβανός

θυστέρηση δύο ἡμερῶν καθώς ὁ τηλέγραφος παραμένει ἀκόμα νεκρός, καί λόγω τῶν πολεμικῶν γεγονότων στή Χαλκιδική, ἡ πρόσβαση πρός τόν Ἄθω εἶναι ἰδιαιτέρως δυσχερής. Ὡστόσο, ἡ εἴδηση τῆς εἰσόδου τοῦ Κωνσταντίνου στήν πάλαι ποτέ βυζαντινή συμβασιλεύουσα γίνεται δεκτή μέ μεγάλο ἐνθουσιασμό. Πλέον, ἡ ἄφιξη τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ στόν Ἄθω θεωρεῖται δεδομένη καί ἤδη ὁ ἑλληνικός στόλος κάνει ὅλο καί περισσότερο αἰσθητή τήν παρουσία του. Στίς 29 Ὀκτωβρίου, γύρω στίς 9 μ.μ., δύο ἑλληνικά τορπιλοβόλα ἀγκυροβολοῦν στή Μονή Ἰβήρων, ἀποβιβάζοντας στρατό καί λαμβάνοντας ἐφόδια14 , ἐνῶ τήν ἑπόμενη μέρα...