Concerto grosso u kompozicionom stvaralaštvu Johanna Sebastiana Bacha PDF

Preview

Summary

MUZIČKA AKADEMIJA UNIVERZITETA U SARAJEVU Predmet: Historija muzike III Odsjek za muzikologiju i etnomuzikologiju b) Etnomuzikologija Ime i prezime studenta: Evvela Bektaš Mentor: doc. dr. Lana Paćuka Šk. god.: 2016/2017. CONCERTO GROSSO U KOMPOZICIONOM OPUSU JOHANNA SEBASTIANA BACHA Ime Johann Seba...

Description

MUZIČKA AKADEMIJA UNIVERZITETA U SARAJEVU Predmet: Historija muzike III Odsjek za muzikologiju i etnomuzikologiju b) Etnomuzikologija Ime i prezime studenta: Evvela Bektaš Mentor: doc. dr. Lana Paćuka Šk. god.: 2016/2017.

CONCERTO GROSSO U KOMPOZICIONOM OPUSU JOHANNA SEBASTIANA BACHA

Ime Johann Sebastiann Bach je vezano za baroknu epohu, gdje se kao vremenska odrednica najčešće uzima period od 1600–1750 godine. Termin barok nastao je od portugalske riječi barocco, što znači kosi ili obli biser. 1 Ovaj period obiluje raznim promjenama u društvenom, historijskom, likovnom te i u muzičkom segmentu. Centar zanimanja cjelokupne umjetnosti jeste čovjek, njegove fantazije i afekti. Barokni stil je stil afekata. Nauk o afektima naučava prikazivanje strasti u muzici putem muzičke simbolike. Harmonija svijeta se pronalazi u harmoniji muzike koja svojom organiziranošću i proporcijama simbolizira poredak u svemiru. Stoga je i shvatanje muzike kozmološko.2 Kada govorimo o nekim osnovim muzičkim obilježjima ovoga perioda važno je napomenuti bitnost monodije, monotematičnosti, general basa ili basa continuo te načela kontrasta, čiju primjenu najviše uočavamo upravo kod kompozitora o kojem će se govoriti u nastavku. Johann Sebastian Bach rodio se 1685. godine u Eisenachu. Rano ostavši bez oba roditelja, studij violine, započet s ocem, nastavlja sa bratom Johannom Christophom, koji se brinuo za njegov odgoj.3 Godine 1700. poslan je u višu gimnaziju Svetog Mihajla u Lineburgu. Tokom tri godine provedene na ovom mjestu, Bach koristi mogućnosti koje mu ovaj grad pruža te nastoji proširiti svoja znanja. Uči italijanski jezik, pjeva u horu i temeljito vježba klavir,

1

Čavlović, I., Muzički oblici i stilovi, analiza muzičkog djela, str. 156.

2

Isto.

3

Andreis, J., Povijest glazbe , 1, str. 474.

1

orgulje i violinu.4 Aprila, 1703. godine, Bach je stupio kao violinista kapele weimarskog kneza. Već augusta iste godine postaje orguljaš crkve sv. Bonifacija u Arnstadtu, no zbog neprilika koje su se javile odlazi u Milhauzen. Ubrzo nakon prelaska u ovaj grad, ženi se sa svojom rodicom Marijom Barbarom Bach. Kako posjetioci crkve sv. Blasiusa nisu odobravali muziku tijekom molitve, Bach se, zbog nemogućnosti da to podnese, 1708. godine vraća u Weimar. Tu preuzima mjesto dvorskog orguljaša, a 1714. godine biva imenovan koncertnim majstorom weimarskog orkestra. U Weimaru, Bach je uglavnom bio orguljaš i bilo je prirodno da napiše veliki broj kompozicija za orgulje i instrumente sa tipkama, uključujući aranžmane talijanskih koncerata.5 Jako je cijenio kompozicije Antonia Vivaldia (4. mart 1678. – 28. juli 1741.) i poznato je da je njegove violinske koncerte prerađivao za čembalo i za orgulje. Bach se, naime, u Weimaru pretežno bavio duhovnom muzikom jer je to tražila njegova služba te je uopće njegovo komponovanje ovisilo o zahtjevima koji su postavljali njegovi poslodavci. 6 Nezadovoljan tretmanom i osjećajući povećavanje političke napetosti na dvoru u Weimaru, Bach ponovo počinje da traži posao u skladu sa njegovim muzičkim interesima. Godine 1717. godine, prelazi u Kethen gdje vodi dvorsku kapelu kneza Leopolda od Anhalt – Kethena, koji je i sam bio muzičar. Tu je dirigovao orkestrom od 18 muzičara . Do tada uglavnom crkveni muzičar, Bach je sada postao dvorski. Sve više se okreće instrumentalnoj muzici koja se izvodi na otmjenim skupovima, muzici za instrumente s tipkama, kamernoj i orkestarskoj muzici. Tada nastaju Brandenburški koncerti, suite, violinske sonate, mnoge klavirske kompozicije, među kojima i prvi dio znamenite zbirke preludija i fuga pod nazivom Das Wohltemperierte Clavier i djela za orgulje. Pominjući Brandenburške koncerte, dolazimo do glavnog dijela naslova teme – onog koji se tiče cocncerta

grossa

u

stvaralaštvu

Johanna

Sebastiana

Bacha.

Barokni concerto je formalna vrsta za orkestar ili solo instrument uz pratnju orkestra. Naziv concerto javlja se u muzičkoj praksi još oko 1600. godine kao oznaka za višehorske vokalne kompozicije uz instrumentalnu pratnju ili za vokalne duhovne koncerte u kojima prevladava monodijski stil za 1 – 3 solista, generalbas i nekoliko instrumenata. Apliciranje koncertantnog kompozicijskog i izvođačkog principa na instrumentalne oblike canzone, sonate i simfonije, dovelo je do nastanka baroknog solističkog koncerta i concerta grossa. Concerto grosso (ital. veliki koncert) u baroku se izvodio na način da naizmjenično nastupa manja (concertino, soli) i veća (ripieno, tutti) grupa instrumenata. Solisti kao najvještiji 4

Karadžić, V., Muzika, 1, str. 327.

5

Palisca, V. C., Barokna glazba, str. 298.

6

Andreis, J., Povijest glazbe, 1, str.475.

2

instrumentalisti vode tutti kojih u nastupima sola nema. 7 Svi Brandenburški koncerti istražuju različite mogućnosti concerta grossa: u Trećem, devet gudača čine concertino i jednostavno se stapaju u tri stvarne dionice kao ripieno; Šesti je dvostruki koncert za viole da braccio, a Peti trostruki koncert za flautu, violinu i čembalo (koje naizmjenično djeluju kao continuo i kao solo instrument). U Prvom, Bach pretvara koncert u vrstu svite dodavajući menuet i polaccu.8 Bachove orkestracije su dizajnirane na način da su prednost za sviranje tih djela imali oni koji su bili najvirtuozniji te u tom momentu na raspolaganju.9 U drugom Brandenburškom koncertu, concertino čine oboa, truba i violina, što nam govori kako je Bach koristio različite sastave. Globalna struktura concerta grossa, oslanja se na crkvenu sonatu od četiri stavka, ali mogu imati i 5 – 6 stavaka i ličiti na kamernu sonatu, odnosno baroknu suitu. Rjeđi su concerti grossi u tri stavka kao što je to u većini od šest Bachovih Brandenburških koncerata, a broj 3. ima čak dva stavka, jer je srednji, lagani stavak, zamijenjen prijelazom od samo dva akorda u obliku figijske kadence nad kojom solista, čembalist ili violinist, može imprvizirati ukrasnu melodiju. Ovih šest koncerata pretstavljaju najvrijedniju koncertantnu literaturu baroka. Od šest navedenih, tri su komponovana u Weimarskom periodu, a to su prvi, treći i šesti Brandenburški koncert. Prvi Brandenburški koncert, u F duru, je jedini koji je napisan u četiri stava. Obično se izvodio u Allegro ili Allegro moderato tempu. Prvi stav može izgledati kao uobičajeni oblik u kojem jedodan završni plesni dio, ali on je ipak složeniji i u njemu prvi, drugi i četvrti stav čine sinfoniju kojom se uvodi "Lovačka kantata" iz 1713.10 Drugi sporiji stav je komponovan za cijeli orkestar, gdje se između oboe i violine uz pratnju basa izmjenjuje sjetna melodija. Treći stav ima najbliži pristup standardnom concerto obliku, sa 6/8 ritmom koji se nakratko prekida, a zatim nastavlja, u veselom karakteru, sve do kraja. Drugi Brandenburški koncert, u F duru, napisan je u tri stava i smatra se najbližim concerto grosso obliku. Prvi stav prati sveprisutni ritornello stil u kojem se glavna tema za cijeli orkestar ponavlja u raznim ključevima. U drugom stavu melodijska linija kvarteta je podijeljena na tri gornja instrumenta, ali kasnije će dionica duvača preuzeti glavnu temu te ju nadoknaditi u zadnjem stavu pri sviranju fugirane teme. Treći Brandenburški koncert, u G duru, također trostavačan, odstupa od uobičajenog concerto grosso oblika za soliste koji se izdvajaju iz orkestra, a umjesto toga tretira sve članove ansambla kao samostalne solo dionice: tri violine, tri viole i tri violončela, podržani sa continuo grupom (bas 7

Michaels, U., Atlas glazbe (svezak 1), str. 123.

8

Abraham, Dž., Oxfordska historija muzike, 2, str 289.

9

Grunfeld, F., V., Music, str. 49.

10

Sadie, S., The New Grove Dictionary of Music and Musicians (knjiga1), str. 815.

3

i čembalo). Glavna muzička tema prvog stava sastoji se od tri note koje u silaznom obliku idu na donju susjednu notu, a zatim se vraćaju na početni ton i tako oblikuju muzičku misao. Srednji stav se sastoji od samo dva povezana akorda, ponekad odsvirana sa improvizovanom kadencom, ili čak uvođenjem drugog usporenog stavka, što je prihvaćena praksa u vrijeme Bacha. Koncert se zatvara sa uobičajenim intenzivnim "Allegro" finalom u 12/8 ritmu. Četvrti Brandenburški koncert, u G duru, sastavljen iz tri stava, donosi nešto drugačije od prethodnih koncerata. U ovom koncertu solo grupa je u suprotnosti sa ostatkom orkestra i u okviru ove solo grupe postoji dijalog između dva duvačka instrumenta i violine. U ovom koncertu solisti se često stavljaju u prvi plan izlazeći tako iz većih orkestarskih tekstura, da bi se potom ubrzo pridružili nazad orkestru. Drugi stav predstavlja novi koncept u koncertima Bacha. U njemu postoji dijalog između solo grupe i orkestra u kojem je kontrast naglašen dinamikom izvođenja muzičkog djela, a ne melodijskim materijalom. Ovaj muzički stav se u tom duhu nastavlja izvoditi kroz ponavljanje. U zadnjem stavu fuga je osnova ritornella. Peti Brandenburški koncert, u D duru, napisan u tri stava, napisan je kako bi se mogle dočarati mogućnosti tadašnjeg instrumenta – čembala. Smatra se da je dionica čembala zahtjevala

spretnost

prstiju

koju

niko

do

tada

nije

posjedovao

osim

Bacha.

Ovaj koncert je najstariji poznati primjer u kojem je čembalo uzdignuto od uobičajene uloge continuo pratnje u solo instrument. Neobično dugi prvi stav doslovno razbija kalup starog ritornello oblika. Početna melodija stava se vraća samo u fragmentima i ustupa mjesto dugom, laganom središnjem dijelu, koji je daleko razvijeniji i ima veću emotivnu razliku od obične muzičke epizode. Kroz cijeli stav čembalo stalno izmiče svojoj ulozi pratećeg instrumenta da bi nadjačao i zauzeo pažnju od solo flaute i violine. Drugi stav ima kanonsku osnovu koja je upotpunjena fugiranim završetkom tj. trećim stavom u kojem je čembalo ne samo puni učesnik u spletu započetom sa violinom i flautom, nego ubrzo dominira čitavim ansamblom sa gustim notnim prelazima u šesnaestinkama, podržan triolama. Šesti Brandenburški koncert, napisan u B duru, predstavlja posljednji koncert ove skupine. U njemu se događa sinteza prethodno napisanog i dovodi djelo do smirenog završetka kako je to mogao da osmisli jedan veliki kompozitor koji je djelovao u ovoj muzičkoj epohi. Ipak, za sami kraj treba reći i to da je J. S. Bach bio jedan od rijetkih kompozitora koji je smatrao da je njegovo stvaralaštvo rezultat dugotrajnog rada, truda, vježbanja i zalaganja. Muzičko umijeće koje je posjedovao, on je smatrao zanatom a ne Božanskim darom. Uprkos samo pomenutim Brandenburškim koncertima, iza Bacha je ostao širok spektar kompozicija što u vokalnom, tako i u instrumentalnom domenu. Karakteristika cijelog Bachovog stvaralaštva jeste visok umjetnički nivo cjelokupnog opusa. 4

LITERATURA:

Abraham, Džerald, Oksfordska historija muzike, Oxford: Oxford university press, 1979. Andreis, Josip, Povijest glazbe(l knjiga), Zagreb: SNL,1989. Čavlović, Ivan, Muzički oblici i stilovi. Analiza muzičkog djela, Sarajevo: Muzička akademija, 2014.

Grout, Donald Jay, A History of Western music, revised, London: J. M. Dent & Sons, LTD, 1973.

Grunfeld, Frederic V., Music, New York: Newsweek Boks, 1974. Karadžić, Vuk, Muzika (svezak I), Beograd: Librairie Larousse, 1965. Michaels, Urlich, Atlas glazbe (svezak l), Zagreb: Golden marketing.Tehnička knjiga, 2004. Palisca, Claude V., Barokna glazba, Zagreb: Hrvatsko muzikološko društvo, 2005.

Sadie, Stanley, The New Grove Dictionary of Music and Musicians (l knjiga), London: New York Macmillan publisher limited, 1980.

5...