Fantomowe ciało króla not PDF

Preview

Summary

Download Fantomowe ciało króla not PDF

Description

Jan Sowa, Fantomowe ciało króla – rozdział tytułowy ● Metafora Breudela – długie trwanie (longe duree) jest podobne do wzburzonego oceanu – główne zmiany zachodzą wewnątrz, gdzie panuje względny spokój, na zewnątrz widoczna jest wzburzona „piana historii”, która jednak niewiele wnosi i szybko znika. Podobnie rozwijała się hiastoria upadku Rzeczypospolitej oraz powstawanie syndromu zacofania peryferyjnego. Wpływ na to miały dwa wydarzenia, daty graniczne, które wyznaczyły zupełnie inną drogę rozwoju gospodarczego Polski niż innych krajów europejskich: 1466 – II pokój toruński, uzyskanie kontroli nad Pomorzem Gdańskim i zyskanie potężnego rynku zbytu zboża i innych dóbr naturalnych na zachód Europy; 1569 – unia lubelska, polska szlachta zyskała dostęp do ogromnych zasobów ziem uprawnych na kresach wschodnich, co zachęcało do agraryzacji swojej polityki gospodarczej; ● upadek Rzeczpospolitej dokonał się w okresie niecałego wieku – w wiek XVII Polska wkraczała jeszcze jako potężne imperium o charakterze kolonialnym, natomiast na początku wieku XVIII była znacznie osłabiona i de facto nie posiadała już pełnej suwerenności; ● zazwyczaj jako najgorszy okres dla IRP, który przypieczętował jej ostateczny upadek, wskazuje się okres panowania Jana Kazimierza Wazy, lata 1648 – 1668, podczas których Polacy musieli odpierać powstania kozackie, walczyć ze Szwedami, odpierać wojska Rakoczego i wojować o wschodnie ziemie z rosnącą w siłę Rosją. Jednocześnie jednak trzeba zauważyć, że choćby powstania kozackie uwarunkowane były już wcześniejszą polityką, nie można też powiedzieć, by to wojny były przyczyną postępującej recesji gospodarki – znacznie wcześniej, w latach 1610 – 1620 następowały już wyraźne zmiany polegające na spadku wydajności produkcji oraz ubożeniu i upadku miast, które były wypierane przez folwarki; ● model gospodarczy rozwijający się w Polsce od XV wieku to model ekstensywny, w którym zwiększenie produktu odbywa się poprzez coraz większy nakład czynników produkcji, w przeciwieństwie do modelu intensywnego, w którym wprowadza się innowacje techniczne i poprawia wydajność pracy – taki model zaczął się w tym czasie przyjmować w Europie zachodniej; ● wadą modelu ekstensywnego jest to, że ograniczona jest ilość dostępnych czynników produkcji. Po drugie, nie ma żadnego czynnika, który wyrównywałby zmiany naturalne, takie jak wyjałowienie uprawianej ziemi czy inne pogarszające się warunki. Wreszcie w stosowaniu na większą skalę dochodzi do skutku, który objawia się w spadku wydajności na skutek poszerzania uprawy – zarówno chłopi, obciążani coraz wyższą pańszczyzną, byli mniej wydajni, jak i kolejne przyłączane do folwarków ziemie przynosiły coraz mniejsze plony z powodu braku odpowiedniej opieki; ● główne przyczyny, które uniemożliwiły gospodarczą modernizację Polski: a. ubezwłasnowolnienie siły roboczej i przywiązanie jej do coraz bardziej archaicznego sektora produkcji; b. stłumienie popytu wewnętrznego jako efekt pauperyzacji chłopów; c. niski poziom monetaryzacji gospodarki z powodu dużego udziału wymiany towarowej; d. brak innowacji w dziedzinie narzędzi i środków wymiany handlowej; e. niedorozwój miast; f. mała elastyczność i gospodarcza monokultura. ● Polskę cechowała bardzo niska wartość budżetu państwowego (zaledwie 10-11 mln, podczas gdy Francji np. 360 mln), co spowodowane było tym, że szlachta zdjęła z siebie wszystkie podatki, jakie tylko mogła, przeznaczając do kasy państwa max. 5-6% swoich przychodów rocznych. Nie było też aparatu ściągania podatków w takiej formie, jak na Zachodzie, bo nie leżało to w interesie szlachty, która w zasadzie odpowiadała za politykę kraju. To wszystko przekładało się na rosnącą niewydolność państwa i zacofanie względem Zachodu; ● jednym z dużych problemów dla Polski w XVII wieku była zmiana koniunktury na rynkach europejskich i spadek popytu na polskie zboże, na które to zjawisko ekspansywnie prowadzone

latyfundia mogły zareagować tylko dalszym wzrostem nakładów, co doprowadzało do dalszego pogorszenia sytuacji; ● innym źródłem słabości były elementarne braki administracji państwowej – cała jej struktura była wątła, natomiast wielu elementów brakowało w ogóle. To typowa cecha państw rentierskich, czyli takich, których obywatele uchylają się od płacenia podatków, a państwo ich nie ściąga, bo wygodnym źródłem przychodu są wpływy z eksportu. W XVII wieku ten model przestał się sprawdzać; ● dominantą sytuacji, w jakiej znalazła się Polska w wieku XVII, była sytuacja jej gospodarki, jeszcze w okresie przełomu XV i XVI wieku. Znaczenie gospodarki znakomicie wzrosło przez dwa stulecia dla znaczenia całego państwa, a tymczasem gospodarka polska stopniowo pogrążała się w zapaści. Autor zauważa, że to charakterystyczny mechanizm dla całej Europy Wschodniej: Rzeczpospolita i inne kraje regionu stopniowo zinternowały te rodzaje aktywności gospodarczej i te sposoby produkcji, które Europa Zachodnia eksternalizowała ze względu na ich niewielki potencjał rozwojowy; ● w polskiej gospodarce dominowały wpływy wsi przy wielkim znaczeniu ideologii agraryzmu. W czasie gdy w Europie następował ruch ludności ze wsi do miast i szybki wzrost urbanizacji, w Polsce na odwrót – miasta prędko zanikały, a ich ludność trafiała na wsie, gdzie często trafiała do magnackich latyfundiów, de facto degradując się do chłopów z braku innej możliwości. Efekty tej polityki dostrzega się do dziś – na terenie Polski, Ukrainy i Białorusi, historycznie należących do Rzeczpospolitej Obojga Narodów, utrzymuje się bardzo wysoki poziom zatrudnienia w rolnictwie przy mizernej efektywności, ok. trzykrotnie mniejszej niż na Zachodzie; Pożytki z teologii politycznej ● koncepcja dwóch ciał króla (Ernst Kantorowicz) – nawiązuje do jednego z podstawowych problemów, czyli przemijalności króla jako śmiertelnego człowieka, stojącej w kontraście z wiecznością państwa, którym król włada. Z punktu widzenia teologicznego drugie ciało króla ma character angelicus, jest politycznym analogonem mistycznego ciała Kościoła – Chrystusa. Z punktu widzenia prawno-instytucjonalnego mistyczne, nieśmiertelne ciało króla to prekursor tego, co dziś znane nam jest jako osoba prawna; ● król w swoim ciele politycznym = korona= państwo; ● Claude de Lefort – polityczne ciało króla pełni funkcję samoreprezentacji społeczeństwa; ● Kantorowicz: państwo to zarówno instytucja, jak i wspólnota, Korona to rodzaj korporacji, w której kluczową rolę odgrywał czas i następstwo kolejnych pokoleń; ● w postaci króla, tak jak w feniksie, skupia się gatunek oraz jedyny jego reprezentant, dlatego król zarazem jest indywidualny, jak i kolektywny; ● zespolenie wspólnotowego ciała króla z jego ciałem fizycznym było rodzajem łącznika z innym wymiarem, poprzez który to, co śmiertelne, ponad- i pozaczasowe, mogło zaistnieć w przemijalności i śmiertelności jednostkowego ludzkiego ciała. Fantomowe ciało króla ● jeśli zgodzimy się, że monarcha jako reprezentant dynastii wyrażającej ciągłość wspólnotowej formy państwa łączy w swojej osobie dwa ciała – indywidualne, śmiertelne ciało fizyczne oraz nieśmiertelne ciało polityczne – musimy stwierdzić, że wszyscy władcy I Rzeczypospolitej po Zygmuncie Auguście byli okaleczeni i posiadali tylko jedno ciało – swoje własne ciało fizyczne; ● każdego władcę elekcyjnego oddzielało od poprzedniego i następnego zasadnicze zerwanie, którego nigdy nie udało się zneutralizować – próby elekcji vivente rege były torpedowane przez szlachtę;

● brakowało poczucia nadprzyrodzonej ciągłości władzy królewskiej, na Zachodzie w okresie bezkrólewi „królował Chrystus w oczekiwaniu na nowego monarchę”, a w Rzeczpospolitej to szlachta czyniła siebie na ten czas najwyższym suwerenem; ● Rzeczpospolita Obojga Narodów istniała jako państwo w standardowym sensie tego słowa nie więcej niż 3 lata – od unii lubelskiej w 1569 roku do śmierci Zygmunta Augusta w 1572 roku; umarła wraz ze swoim pierwszym i ostatnim władcą. Rozbiory z lat 1772 – 1795 to tylko Symboliczne potwierdzenie czegoś, co na poziomie Realnym stało się już faktem dokładnie dwa wieki wcześniej: nieistnienia państwa polskiego. I Rzeczpospolita w latach 1572 – 1795 to fantomowe ciało króla; ● Ciało fizyczne króla umarło śmiercią naturalną, a ciało wspólnotowe zostało dorżnięte przez szlachtę, która na jego trupie urządziła sobie karnawał zwany demokracją szlachecką; ● potrzeba było dwustu lat, aby Realna śmierć przebiła się na poziomie Symbolicznym, aby ruch historii jako realnego procesu mógł wyrazić się w historii pojętej jako symboliczna narracja i w ludzkiej świadomości jako wyobrażonej całości świata; ● śmierć Zygmunta Augusta stworzyła pole dla Wydarzenia, „możliwość innej możliwości”, która została spożytkowana na konwokacji warszawskiej w 1573 r., gdzie zdecydowano o wprowadzeniu elekcji viritim, a samej konwokacji nadano charakter ustrojodawczy; ● Wydarzenie to dało początek nowej podmiotowości politycznej: szlachcie-wybierającej-królaviritim; ● zmiana ta czyniła ze szlachty w sensie klasowym, w aspekcie kolektywnym najwyższego depozytariusza suwerenności narodowej ● w krajach Europy zachodniej elekcja króla sytuacją ostateczną, kiedy nie jest możliwe wyłonienie następcy tronu według klucza dziedzicznego, z kolei w Polsce na odwrót – mechanizm wiodący; ● w teorii dwóch ciał króla akcentowano godność, która cementowała związek między panującym władcą a jego następcą – król i następca byli jednością w Godności królewskiej. W Polsce zupełnie inaczej, czym późniejsze elekcje, tym bardziej przypominały tragifarsę – do jednomyślności dochodzono przez bijatyki i kłótnie, elekcja bardziej przypominała jarmark, wreszcie w XVIII wieku o wyniku elekcji decydowało to, czyje wojsko otaczało pole elekcyjne – wybór Leszczyńskiego w 1733 został obalony, bo nie był w smak późniejszym polskim zaborcom; sami władcy cieszyli się często wątpliwym szacunkiem wielkiej magnaterii; ● w wieku XVII i XVIII państwa ościenne miały żywy interes w tym, aby podtrzymywać w Polsce wolną elekcję i liberum veto – w 1667 Szwecja i Brandenburgia podpisały traktat, w którym wzajem zobowiązały się do prowadzenia działań na rzecz podtrzymania „złotej wolności” w Polsce, podobny układ zawarły Austria i Rosja w 1675 roku. ● stopniowe przeistoczenie się demokracji szlacheckiej w „oligarchię magnacką” spowodowane było konsekwencją podjętych na samym początku, w 1573 roku, decyzji ustrojowych – w języku filozofii Alaina Badiou konsekwencje Wydarzenia spowodowały realizację procedur prawdy, ich ostatecznym spełnieniem były natomiast rozbiory; ● proces rozpadu Rzeczpospolitej jako państwa: a. postępujące osłabianie władzy króla na rzecz magnatów i sejmu; b. chroniczna niewydolność militarna państwa; c. atrofia systemu prawno-sądowego; d. rosnąca autonomia lokalnych magnatów, zwłaszcza kresowych; e. niedorozwój wszelkiego rodzaju organów i instytucji administracji państwowej; f. podupadający autorytet króla ● przedwczesna odpowiedź Realnego – to rozbiór, do którego nie doszło, mający symptomatyczne znaczenie dla rozbiorów z XVIII wieku. Na mocy układu z Radnot z 6 grudnia 1656 roku, w trakcie

●

●

●

●

●

●

●

●

●

potopu szwedzkiego, gdy Polacy walczyli jednocześnie ze Szwedami, Kozakami i Rosjanami, dokonano de iure podziału ziem polskich w następujący sposób: a. Karol Gustaw, król Szwecji, miał dostać Prusy Królewskie, Kujawy, płn. Mazowsze, Żmudź, Inflanty, Kurlandię; b. Fryderyk Wielki, władca Prus – Wielkopolska; c. Bohdan Chmielnicki, ataman kozacki – Ukrainę między Dniestrem a Nowogrodem Siewierskim; d. Jerzy Rakoczy, książę Siedmiogrodu – Małopolska; e. Bogusław Radziwiłł, książę litewski – województwo nowogródzkie. Rzeczpospolita nie istniała już wtedy Realnie jako suwerenne państwo, była raczej luźną federacją magnackich dominiów i niezależnych województw, które pozostawały wobec siebie równe i nie mogły narzucać sobie wzajemne woli. Panowie szlachta czuli się często suwerenni od władzy królewskiej i nie poczuwali się ani do odpowiedzialności, ani do podporządkowania się jego władzy; sarmatyzm miał charakter reaktywny, powstał stosunkowo późno, gdy system społeczno-polityczny państwa został już skonstruowany, miał za zadanie tę aranżację zarazem podtrzymać, jak i przesłaniać; szlachta polska podkreślała swoją sarmacką odmienność od innych mieszkańców Rzeczpospolitej. Próba dystynkcji warstwy wyższej od pozostałych jest normalnym i powszechnym zjawiskiem, ale szlachta szła dalej niż analogiczne jej warstwy w innych krajach – nie tylko podkreślała wyższość, ale też heterogeniczność, swoje pochodzenie wywodziła od zupełnie innych plemion i ludów niż reszta mieszkańców kraju, była więc to różnica genetyczna i etniczna, nie tylko społeczna; im sytuacja Rzeczpospolitej była realnie gorsza, tym silniejszą afirmację jej absolutnej wielkości można znaleźć pośród jej apologetów. Jest to zjawisko diagnozowane przez psychoanalityczną teorię ideologii, które mogło spowodować z powodu siły swego oddziaływania, że szlachta do samego końca, aż do rozbiorów żyła w przeświadczeniu wspaniałości swego kraju i jego ustroju; sytuacja pozornej ślepoty szlachty nie wynikała z jej głupoty, ale z siły oddziaływania ideologii, która jest przezroczysta – osoba poddawana jej wpływowi w ogóle nie będzie jej dostrzegać. Tylko spojrzenie z boku dawało szansę na dostrzeżenie, że apologie Rzeczpospolitej są jawnie sprzeczne ze stanem faktycznym – robili to zagraniczni komentatorzy, jednak szlachta, której percepcja była zapośredniczona przez ideologię, nie umiała tego przyjąć; wolność szlachecka realizowała się poza i wbrew wszystkiemu, co wspólne i publiczne, przede wszystkim rozumiana jako wolność negatywna, szlachta prowadziła indywidualistyczny styl bycia, któremu sprzyjało życie wiejskie w ramach folwarków pańszczyźnianych; realnie polska szlachta była bardzo nierówna wewnętrznie i stan ten pogłębiał się wraz z upływem czasu, tym silniej jednak w przekazie ówczesnej literatury fetyszyzowana była równość, która pełniła funkcje ideologiczne; dążenia sarmatów polskich można też rozpatrywać w kluczu kolonialnym – ich akcentowane obce pochodzenie, wywodzenie genealogii z czasów antycznych, która to miała im zapewniać legitymizację do rządzenia Rzeczpospolitą przypomina w pewnej mierze relację kolonizatorów europejskich do mieszkańców podporządkowywanych sobie ziem;...