Heszen, Sęk, 6, 17, 18 - Psychologia zdrowia PDF

Preview

Summary

Download Heszen, Sęk, 6, 17, 18 - Psychologia zdrowia PDF

Description

Heszen, Sęk „Psychologia zdrowia”

Rozdział 6: Behawioralne uwarunkowania zdrowia i choroby Wprowadzenie Przyczyny wzrostu zainteresowania tematyką znaczenia zachowania człowieka dla jego zdrowia: choroby cywilizacyjne, AIDS, wypadki, urazy, zatrucia. Pojawiła się medycyna behawioralna. Zachowania zdrowotne (zwłaszcza ich zmiana) – jedno z czołowych zagadnień współczesnej psychologii zdrowia. Prospektywne badania epidemiczne:  Styl życia jako istotny predyktor chorób  Badania nad czynnikami ryzyka chorób układu krążenia ( Framingham Heart Study)  Badania Keysa (Badanie Siedmiu Krajów) pokazały, że niewłaściwa dieta, ryzykowne palnie i picie alkoholu, brak aktywności fizycznej i nadmierne opalanie się stanowią zespół ryzyka zwiększającego zagrożenie powstania chorób układu krążenia i nowotworowych (największa umieralność). Znaczenie czynników demograficznych (płeć, wiek) – trzeba relatywizować do nich behawioralne czynniki ryzyka i uwzględniać je w badaniach i programach prozdrowotnych (tabela 6.1).

Ważne: główne przyczyny śmiertelności: choroby układu krążenia, nowotwory, udary – b.z. od lat 60. W USA, jednak śmiertelność z powodu chorób serca zmniejszyła się znacznie; natomiast wzrasta w przypadku nowotworów. Pojawiają się nowe problemy: choroby układu oddechowego, cukrzyca, choroby degeneracyjne OUN.

Nastawienie na zmianę zachowań i krzewienie zdrowego stylu życia: tworzenie programów profilaktycznych i promocyjnych w celu zmiany zachowań ryzykownych na prozdrowotne. Podstawa: rezultaty prospektywnych badań 1965-83 w Kalifornii (Alameda Study): niepalenie, umiarkowane picie, utrzymywanie właściwiej masy ciała, aktywności fiz., 7-8 godzin snu – czynniki beh. Pozytywnie korelujące z aktualnym i przewidywanym stanem zdrowia („druga rewolucja zdrowotna”). Programy posługujące się mechanizmami wpływu społecznego w celu zmiany stylu życia: widoczne rezultaty (np. zmniejszenie śmiertelności z powodu chorób serca, raka piersi w USA). Promocja zdrowia i nowoczesne programy edukacji zdrowotnej, m.in w internecie – gł. Na portalach amerykańskich (popularyzacja wiedzy o zdrowiu, zachowaniach zdrowotnych) – teksty piszą dyplomowani specjaliści ( Health Behaviour News Service). Inne: czasopismo specjalistyczne American Journal of Health Behavior, podręcznik Psychologia zachowań zdrowotnych Schwarzer (2004); badania wielu socjologów medycyny (w tym polskich). 6.2. Pojęcie i istota zachowań zdrowotnych Wiele definicji zachowań zdrowotnych (medycyna, socjologia medycyny): „Zachowania rozpatrywane z punktu widzenia ich znaczenia dla zdrowia” (Puchalski 1990) – aspekt zdrowotny – nadawany przez zewnętrznego badacza, obserwatora z zakresu medycyny (nie przydatne dla psychologii zdrowia). Aktywność człowieka związana ze zdrowiem: życie codzienne, praca, nauka, zabawa i wypoczynek; w kontekście społecznym (rodzina, praca, sanatorium, szpital). Wyróżnienie pewnej klasy zachowań i nazwanie ich zachowaniami związanymi ze zdrowiem (trudność: związek wieloznaczny, zmienny – wiedza, choroby; wymagający skonkretyzowania). Dotyczy to prostych nawyków codziennych (higiena) i złożonych praktyk zdrowotnych. 6.2.1. Skutkowe, funkcjonalne pojęcie zachowań zdrowotnych Funkcja zachowania dla zdrowia – korzystne lub nie skutki dla zdrowia. Definicja skutkowa: zachowania prozdrowotne i antyzdrowotne. Zachowania korzystne dla zdrowia mogą: promować zdrowie, zapobiegać chorobie, sprzyjać uzdrowieniu. Zachowania niekorzystne dla zdrowia mogą niszczyć zdrowie (uszkadzać), zagrażać mu (zachowania ryzykowne), utrudniać proces zdrowienia. Ta definicja – najczęściej używana, nawiązuje do funkcjonalnej właściwości zachowania względem zdrowia i choroby. Odwołuje się do badań epidemiologicznych, a stan (poziom) zdrowia jest rozpatrywany w kontekście obiektywnych badań analitycznych i medycznych. Zachowania zdrowotne definiowane na podstawie wiedzy obiektywnej określającej związek zachowania ze zdrowiem. Może być bezpośredni i doraźny (np. napięcie i zdenerwowanie – przerwy w pracy, ćwiczenia relaksacyjne; bóle kręgosłupa – kąpiel, leki, masaż) – obniżenie napięcia lub zmniejszenie bólu. Wielofunkcyjność związków zachowania ze zdrowiem: bezpośredni związek – doświadczana zmiana samopoczucia (subiektywne kryterium skutków zachowania dla zdrowia). Bezpośredni związek zachowań antyzdrowotnych – palenie, picie kawy powoduje wzrost ciśnienia; niebezpieczny seks może powodować zakażenie wirusem HIV (związek bezpośredni można wykazać za pomocą testów oraz doświadczyć go subiektywnie). Można doświadczać wpływu zachowania na subiektywny stan zdrowia (samopoczucie) i/lub ma wiedzę i przekonanie o istnieniu tego związku.

Związki pośrednie zachowania ze zdrowiem: konkretna czynność (np. sprzątnięcie mieszkania, zadbanie o wystrój) wpływa poprzez oddziaływanie na psychikę na samopoczucie fizyczne. Odwrotnie: zimny prysznic pobudza organizm i działa dobrze na samopoczucie psychiczne. Pośredni związek – również w formie odroczonej, ukrytej – związki obiektywne, np. wpływ ćwiczeń relaksacyjnych na sylwetkę, niezbilansowana dieta wpływa na otyłość, poziom cholesterolu, miażdżycę. Wzory prozdrowotnych i antyzdrowotnych zachowań – tradycje i procesy socjalizacyjne całych pokoleń (wydłużenie czasu pośredniego działania kulturowych wzorów zachowań zdrowotnych (np. higiena jamy ustnej w krajach o wysokiej albo niskiej kulturze stomatologicznej). Aspekt społeczno-kulturowy zachowań związanych ze zdrowiem: kategoria socjopsychologiczna określająca „takie czynności podejmowane i realizowane przez ludzi, które: Bezpośrednio i doraźnie albo pośrednio i w dalszej perspektywie sprzyjają lub szkodzą utrzymaniu normatywnych standardów zdrowia fizycznego i psychicznego; Kształtują się w rezultacie doświadczeń socjalizacyjnych jednostki, zwłaszcza poprzez interakcję z bezpośrednim otoczeniem społecznym; Są na tyle powszechne, czy masowe, iż stanowią problem społeczny, a nie dotyczą tylko jednostki.” Szchwarzer – zachowania istotne dla zdrowia – nadrzędne w stosunku do zachowań promujących zdrowie i antyzdrowotnych. 6.2.2. Celowościowe pojęcie zachowań zdrowotnych Zachowania zdrowotne - czynności celowo ukierunkowane na zdrowie. Ważne: przekonania o znaczeniu zachowania dla zdrowia (różnie powiązane z doświadczeniem, wiedzą, osobowością, aktualnym stanem zdrowia). Definicje – bardziej złożone, akcentują rolę zmiennych psychologicznych w zachowaniach zdrowotnych. Mazurkiewicz: zachowania zdrowotne to „wszelkie zachowania (nawyki, zwyczaje, postawy jednostek ludzkich i grup społecznych oraz uznawanie przez nie wartości w dziedzinie zdrowia”. To, jaki jest człowiek pod względem zdrowotnym wyraża się w jego zachowaniu zdrowotnym, czyli tym, jak pojmuje zdrowie, jak je ocenia, jak nim dysponuje, jak reaguje na zdrowie innych ludzi. Gochman: zachowanie zdrowotne obejmuje przekonania, oczekiwania i przewidywania, motywy, myślenie i emocjonalne mechanizmy osobowości oraz wewnętrzne wzory zachowań związane z utrzymywaniem, umacnianiem i przywracaniem zdrowia. Zachowania zdrowotne – kategoria podmiotowa; może być nawykiem lub czynnością celową; mogą mieć charakter reaktywny (odpowiedź na wymagania społeczne, modę), nawykowy (efekt socjalizacji) i czynności emocjonalnych (zachowania celowe, uwarunkowane wiedzą, świadomością zdrowia). Heszen-Klemens: poznawcze uwarunkowania zachowania wobec własnej choroby. Zachowania zdrowotne mają status czynności – aktywności ukierunkowanej na cele zdrowotne. Cele: pozytywne wobec zdrowia (zachowania prozdrowotne – unikanie choroby, poprawa stanu zdrowia i jego ochrona oraz antyzdrowotne – szkodliwe dla zdrowia, unikanie praktyk zdrowotnych itp.). Osoby chore – związki przyczynowo-skutkowe (związki prawdopodobieństwa zachorowania z czynnikami ryzyka) – wnioski do zachowań prewencyjnych. Ale: kompensowanie wpływu czynników ryzyka przez zasoby – nie proste. Dla ludzi zdrowych – zależności systemowe i wzajemny wpływ czynników podmiotowych i środowiskowych. Rozwijanie zachowań promujących zdrowie – subiektywna koncepcja

zdrowia i choroby, odzwierciedlająca pojęcie zdrowia procesualne lub jako potencjału zdrowotnego (dysponowanie zasobami) lub wartości. Odmienne przekonania naukowe o zdrowiu i zachowaniach zdrowotnych – lekarze, psychologowie, socjologowie (zdrowie jako proces skutecznego radzenia sobie z wymaganiami, zdolność do osiągania pełni swoich możliwości – fizycznych, psychicznych i społecznych – oraz reagowania na wymagania środowiska). Parsons – zdrowie jako zdolność efektywnego wykonywania cenionych zadań lub zdolność twórczego życia. W tym kontekście – zachowania zdrowotne to zachowania konserwujące i rozwijające zasoby zdrowotne (zachowania prozdrowotne) lub te zasoby naruszające i niszczące potencjały (zachowania antyzdrowotne). 6.2.3. Podejście celowościowo-funkcjonalne Puchalski – relacje typów wiedzy o zdrowiu z zachowaniami. Nauki medyczne – związki między zachowaniem (zmienna niezależna) a jego korzystnymi lub nie skutkami dla zdrowia (wiedza o zdrowiu – wskaźniki zobiektywizowane). Podmiot może – ale nie musi – realizować świadome cele zdrowotne – badanie jak wiedza o zdrowiu (często potoczna) wpływa na zachowania zdrowotne. Typologia zależności między wiedzą (przekonaniami) a zachowaniami zdrowotnymi.

Relacja typu A (zachowania, które podmiot określa jako wpływające na zdrowie): podmiot na podstawie wiedzy subiektywnej o zachowaniach korzystnych lub nie dla zdrowia podejmuje zachowania zgodne z tą wiedzą (świadomą lub przekazami społecznymi na temat zachowań pro- i antyzdrowotnych uwewnętrznionych podczas socjalizacji). Człowiek może mieć wiedzę o znaczeniu zachowań dla zdrowia, ale podejmować zachowanie antyzdrowotne lub zaniechanie zachowań prozdrowotnych. Relacja typu B – podmiot ma subiektywną wiedzę lub koncepcję zdrowia, która staje się celem zachowań (wiedza i przekonania – motyw zachowania; pojęcie zdrowia wpływa na zachowania). Relacja C – zachowania, których profesjonaliści oczekują od ludzi, ponieważ na podstawie wiedzy naukowej lub skodyfikowanych norm jest zależność między zachowaniem a zdrowiem (zależności wykryte w ramach epidemiologii behawioralnej – zachowania ryzykowne i profilaktyczne). Relacja D – od zobiektywizowanego pojęcia zdrowia i czynników zdrowotnych (potencjałów) do zachowań zdrowotnych (np. salutogeneza – zasoby odpornościowe, poczucie koherencji i stresory wyznaczają sposób zachowania wobec zdrowia).

Wg Puchalskiego, definicja zachowań zdrowotnych: są to zachowania (typy zachowań) wybrane przez obserwatora lub (i) podmiot działania, które na gruncie pewnego systemu wiedzy (np. przekonań potocznych, koncepcji naukowej, ideologii społecznej) pozostają w istotnym, określonym związku ze zdrowiem wg wybranego systemu wiedzy. Istotne znaczenie dla badania i praktyki promocji zdrowia i profilaktyki; jeśli przyjąć za punkt wyjścia wiedzę zobiektywizowaną, pominąć przekonania zdrowotne ludzi lub grup – podejście, w którym tworzy się ogólne programy działań zdrowotnych, nieuwzględniające przekonań i potrzeb zdrowotnych ludzi. Jednak dzięki zobiektywizowanym pojęciom – naukowe narzędzie do oceny programów promocji zdrowia. Psychologia zdrowia: zachowania zdrowotne są to reaktywne, naukowe i celowe formy aktywności człowieka, które pozostają na gruncie wiedzy obiektywnej i subiektywnego przekonania w istotnym, wzajemnym związku ze zdrowiem. Od nich zależy miejsce człowieka w wymiarze zdrowie-choroba. Wiedza i przekonania o zależnościach zachowanie – zdrowie nie wyznaczają wprost zachowań zdrowotnych (można mieć dużą wiedzę i przekonanie, że zachowania wpływają pozytywnie lub negatywnie na zdrowie, ale to nie reguluje zachowania. Zachowania antyzdrowotne (palenie, stosowanie środków psychoaktywnych) powodują bezp. poprawę samopoczucia, są silnym wzmocnieniem, ale w konsekwencji oddalonej w czasie przynoszą wyraźne szkody – złe samopoczucie, przyrost czynników ryzyka. Inaczej - gdy korzystny wynik bardzo odroczony w czasie, nie ma bezpośrednich wzmocnień np. powstrzymywanie się od jedzenia, ćwiczenia fizyczne; albo zachowania zdrowotne narzucone z zewnątrz są w sprzeczności do tradycji kulinarnej, przynoszą koszty czasowe czy finansowe. Różne sytuacje: zachęcanie do zachowań prozdrowotnych (np. rekreacyjnych), wprowadzanie zasad prozdrowotnej diety, albo oczekiwanie, żeby nastolatek porzucił niebezpieczne zachowania antyzdrowotne (są traktowane podobnie w badaniach i modelach zachowań zdrowotnych). 6.3. Rodzaje zachowań zdrowotnych Większość autorów - zachowania związane ze zdrowiem mogą sprzyjać równoważeniu obciążeń i działania czynników szkodliwych przez zasoby odpornościowe, mogą ten proces zakłócać i powodować naruszenie zachowań zdrowotnych. Można tu zatem zaliczyć zachowania zdrowotne i antyzdrowotne, w zdrowiu i chorobie. Niektórzy uważają, że zachowania zdrowotne to tylko zachowania osób, które – wg ustaleń ekspertów na podstawie obiektywnej wiedzy o zdrowiu – służą utrzymaniu, promocji i przywracaniu zdrowia somatycznego (podejście wąskie, pomijające zachowania antyzdrowotne). Kryteria klasyfikacji zachowań zdrowotnych (podział kategorialny ale też wynika z natężenia cech):  Funkcja zachowania względem zdrowia – korzystna lub nie,  Poziom organizacji behawioralnej – nawyk lub czynność,  Poziom świadomości i cel zachowania,  Poziom zdrowia, w stosunku do którego podejmujemy zachowanie,  Zachowania związane ze zdrowiem wynikające z roli społecznej,  Treść zachowania, sfera życia i aktywności. W analizach psychologicznych – często łączone kryterium funkcjonale i formalnej organizacji zachowania. 6.3.1. Nawyki i celowe czynności związane pozytywnie i negatywnie ze zdrowiem

W psychologii zdrowia ważny podział na zachowania zdrowotne: a/ nawykowe, stabilne wzory zachowań pro- i antyzdrowotnych b/ celowe czynności zdrowotne Nawyki zdrowotne – wynik procesów socjalizacyjnych i wpływów kulturowych – proste nawyki higieniczne: mycie rąk, zębów, nawyki higieny mieszkania, otoczenia. Jedna z najstarszych kategorii zachowań: zapobieganie chorobom infekcyjnym, zakażeniom, zatruciom. Można je kształtować od najwcześniejszych lat w procesach pierwotnej socjalizacji. Podobnie: nawyki żywieniowe (dodatkowo: tradycja, zwyczaje) – dlatego zalecenia dietetyczne są kwestionowane, przyjmowane z oporem. Zmienne wyniki badań dotyczące wpływu pro- i antyzdrowotnych zaleceń dietetyków; rygorystyczne zalecenia ingerują w przyjemność płynącą z jedzenia. Duże znaczenie – modelowanie w domu rodzinnym i szkole aktywnego wypoczynku i sportu (nawyki rekreacyjne i sportowe) – ważny potencjał zdrowia – kondycja sprawnościowa i wytrzymałościowa; przydaje się w wieku dorosłym, np. gdy zagrożenie zdrowia wymaga ćwiczeń fizycznych. Kryterium podziału: poziom organizacji i struktury zachowania, ale też poziom świadomości tych zachowań. Mechanizmy wpływu społecznego – stosowane gdy zachowania są nawykowe i normatywne regulujące zachowania społeczne. W kształtowaniu zachowań celowych, intencjonalnych – podejście podmiotowe, indywidualna świadomość (zależy od niej kształtowanie zdrowotnych wzorów zachowań – autokreacja zdrowego stylu życia). Celowe (intencjonalne) czynności zdrowotne – pojawiają się w toku rozwoju, gdy zmiana zachowania wiąże się ze zmianą rozwojową (nowe role określają nowe zadania, np. świadoma decyzja o urodzeniu dziecka i przygotowanie do tego; lub choroba albo podwyższone ryzyko choroby – podjęcie decyzji o zmianie zachowań antyzdrowotnych na prozdrowotne). Trudno znaleźć przykłady intencjonalnych zachowań antyzdrowotnych, np. gdy wartość zdrowia ma niskie miejsce w hierarchii wartości (rodzice skoncentrowani na karierze świadomie naruszają wartość zdrowia, aby zrealizować inne prospołeczne cele – poświęcenie dla dzieci). 6.3.2. Rodzaje zachowań zdrowotnych a stan zdrowia lub choroby i znaczenie roli społecznej Inne kryterium podziału zachowań zdrowotnych – sytuacja zdrowotna (poziom zdrowia lub nasilenie choroby). a/ zachowania w sytuacji zdrowia – promocyjne, profilaktyczne b/ zachowania w sytuacji choroby – załamania, zagrożenia życia (poszukiwanie diagnozy i pomocy, zachowania zdrowotne w roli chorego, samoleczenie – zwłaszcza obecnie, w dobie komercjalizacji przemysłu farmaceutycznego). Działania zdrowotne wynikające z roli społecznej: a/ rodzicielskie zachowania zdrowotne (pro- i antyzdrowotna opieka rodzicielska) b/ zdrowotne zachowania medyczne – podejmowane przez personel medyczny, personel instytucji opieki zdrowotnej. Pozostałe rodzaje zachowań zdrowotnych – społeczne działania związane ze zdrowiem – aktywność jednostek i grup podejmowana za pomocą środków instytucjonalnych i prawnych oraz ekonomicznych celem wywarcia wpływu na zasoby służb medycznych, skutki odziaływania środowiska i regulacje społeczne, od których zależy zdrowie populacji (złożone

działania, w nurcie promocji zdrowia: zmiana polityki zdrowotnej, reorientacja służby zdrowia i ubezpieczeń zdrowotnych.

6.4. Badania nad strukturą zachowań zdrowotnych Monitoring stanu zachowań zdrowotnych – GUS, Rocznik Statystyczny; także badania porównawcze międzynarodowe. Gnizdowski – monografia na temat zachowań zdrowotnych społeczeństwa polskiego (świadomość społeczna, wiedza potoczna; zachowania: sposób odżywiania, aktywność fizyczna, palenie, picie alkoholu). Steptoe i Wardle: do współczesnych zachowań o najwyższym ryzyku dla zdrowia publicznego zaliczają palenie, picie alkoholu, niebezpieczne zachowania seksualne, ryzykowana jazda samochodem; znaczenie pro- i antyzdrowotne: dieta, aktywność fizyczna vs jej brak. Badania polskich studentów i młodzieży: prozdrowotne odżywianie, eliminacja zachowań uzależniających, aktywność fizyczna, higiena psychiczna i walka ze stresem, badania kontrolne, higiena ciała, dbanie o więzi społeczne i zachowania profilaktyczne; coraz częściej: badania kontrolne (onkolog, kardiolog). Polacy (zwłaszcza studenci) – zachowania służące zdrowiu to te, które są związane ze zdrowiem psychicznym (higiena psychiczna, ekspresja emocji, relaks, techniki antystresowe). Obecnie do zachowań zdrowotnych wykrytych w badaniach epidemiologicznych włącza się walkę ze stresem, zapobieganie wypadkom i prewencyjne zachowania seksualne. Badania struktury zachowań zdrowotnych (łączenie tych zachowań w skupiska, czynniki) – badania wiedzy potocznej, eksperckiej. Becker – kwestionariusz zachowań zdrowotnych: zdrowe ożywianie, regulacja masy ciała, aktywność fizyczna, unikanie zachowań szkodliwych dla zdrowia (palenie, nadużywanie alkoholu, leków, śr, toksycznych), zdobywanie informacji

ważnych dla zdrowia, relaksacja, wypoczynek, walka ze stresem, wymiana uczuć, unikanie wypadków, wypełnianie zaleceń lekarskich, wykonywanie badań kontrolnych, higiena ciała. Analiza czynnikowa: 3 grupy czynników: 1/ zachowania prewencyjne, dostosowane do norm zdrowotnych i oczekiwań 2/ zdrowa dieta i ruch 3/ relaks, odpoczynek, higiena psychiczna Wniosek: zachowania zdrowotne grupują się wokół funkcji, którą pełnią; zwłaszcza relaksacja regulacja napięcia i zmniejszanie negatywnych emocji i wzbudzanie pozytywnych prozdrowotnych uczuć. Połączenie diety i ruchu – są środkami uzyskania sprawności cielesnej. Pierwszy czynnik – zespół zachowań które łączy profilaktyka chorób. Zachowania zdrowotne podobne u członków rodziny (małżonkowie podobni w zachowaniach prewencyjnych, dzieci (studenci) podobne wyniki do matek w zakresie diety i aktywności fizycznej (mały związek ojców i dzieci, zwłaszcza córek). Dolińska-Zygmunt – podmiotowe uwarunkowania zachowań promujących zdrowie – inwentarz zachowań zdrowotnych (6 czynników: zachowania żywieniowe, aktywność fizyczna, badania kontrolne, aktywny wypoczynek). Zestaw zachowań zdrowotnych – istotne różnice zależne od czynników ekonomicznych, np. cen warzyw, owoców i zdrowej żywności, regulacji prawnych dotyczących zakazów palenia, sprzedaży alkoholu, ale też tradycje, wiek, wykształcenie, poziom życia odgrywają rolę. 6.5. Styl życia a zdrowie Styl życia – badania medyczne i epidemiologia behawioralna – luźno powiązany zespół zachowań (nawyków i czynności) charakterystyczny dla jednostki lub grupy (warstwy) społecznej i mający istotne znaczenie dla zdrowia. Na podstawie obiektywnych badań w ramach programów prospektywnych ustala się zespoły zachowań służących zdrowiu oraz ochronie i rozwojowi zdrowia. „Pole zdrowia” Lalonda – behawioralne ujęcie problemu – wyróżniono prozdrowotne s...