Kardynał August Hlond (1881-1948) Salezjanin, Prymas Polski i Mąż Stanu, (Seria: Studia i materiały źródłowe pod patronatem Archiwum Salezjańskiego Inspektorii Pilskiej, t. 5), pod red. J. Pietrzykowskiego SDB, J. Wąsowicza SDB, Dębno 2015 PDF

Preview

Summary

Kardynał August Hlond (1881-1948) Salezjanin, Prymas Polski i Mąż Stanu Seria: Studia i materiały źródłowe pod patronatem Archiwum Salezjańskiego Inspektorii Pilskiej T. V Kardynał August Hlond (1881-1948) Salezjanin, Prymas Polski i Mąż Stanu pod red. ks. Jana Pietrzykowskiego SDB ks. Jarosława Wąs...

Description

Kardynał August Hlond (1881-1948)

Salezjanin, Prymas Polski i Mąż Stanu

Seria: Studia i materiały źródłowe pod patronatem Archiwum Salezjańskiego Inspektorii Pilskiej T. V

Kardynał August Hlond (1881-1948) Salezjanin, Prymas Polski i Mąż Stanu pod red. ks. Jana Pietrzykowskiego SDB ks. Jarosława Wąsowicza SDB

Dębno 2015

Studia i materiały źródłowe pod patronatem Archiwum Salezjańskiego Inspektorii Pilskiej T. V

Recenzenci prof. dr hab. Bernard Kołodziej TChr dr hab. Grzegorz Wejman, prof. US w Szczecinie

Publikacja współfinansowana ze środków Gminy Dębno

© Copyright Archiwum Salezjańskie Inspektorii Pilskiej

ISBN 978-83-941633-4-1

Druk: Zakład Poligraficzny H. Górowski 64-920 Piła, al. Wojska Polskiego 66 tel. 67 212 25 60 • www.drukarniaaa.pl

SPIS TREŚCI Słowo wstępne ................................................................................................ 7

Studia ks. Artur Świeży SDB – Salezjańska działalność ks. Augusta Hlonda w Przemyślu .................................................................................................. 13 ks. Stanisław Wilk SDB – Rola kard. Augusta Hlonda w Kościele polskim w okresie międzywojennym ........................................................................... 23 ks. Jerzy Królak SDB – Kardynał August Hlond we Francji południowej w latach 1940-1944....................................................................................... 41 ks. Jan Pietrzykowski SDB – Sytuacja salezjanów w Polsce po drugiej wojnie światowej ........................................................................................... 71 ks. Stanisław Zimniak SDB – Prymas Polski kardynał August Hlond na forum międzynarodowym .............................................................................. 87 ks. Jacek Brakowski SDB – Wizyta w Polsce prymasa Anglii kard. Bernarda Griffina. ............................................................................................ 123 ks. Krzysztof Lis SDB – Kardynał August Hlond Prymas Polski a Papież Pius XII ........................................................................................ 153 ks. Krzysztof Butowski SDB – Problematyka listów pasterskich kardynała Augusta Hlonda Prymasa Polski w latach 1945-1948 ....................... 173 Joanna M. Olbert – Prymas Polski kard. August Hlond – wskazania dla świeckich ..................................................................................................... 207 ks. Jarosław Wąsowicz SDB – Troska salezjańskiej Inspektorii pw. św. Wojciecha w Pile o upamiętnianie i popularyzację postaci Sługi Bożego kard. Augusta Hlonda SDB w l. 1979-2014 ................................... 229 ks. Jarosław Wąsowicz SDB – Wykaz publikacji i prelekcji salezjanów Inspektorii pw. św. Wojciecha w Pile związanych z tematyką hlondowską . 251

Materiały Źródłowe ks. Jarosław Wąsowicz SDB – Wystawa na cenzurowanym. Dokumentacja Służby Bezpieczeństwa dotycząca uroczystości otwarcia izby muzealnej poświęconej kard. Augustowi Hlondowi prymasowi Polski w Czerwińsku 16 sierpnia 1971 r. ...................................................................................... 273 Wykaz publikacji serii wydawniczych pod patronatem Archiwum Salezjańskiego Inspektorii Pilskiej .................................................................... 293

Słowo wstępne Rok 2015 dla Rodziny Salezjańskiej jest czasem świętowania jubileuszu 200. rocznicy urodzin św. Jana Bosko (1815-1888). Przygotowania do tych uroczystości w Zgromadzeniu Salezjańskim trwały przez trzy lata. Każdy zaś rok był przeznaczony na wspólnotową refleksję, kolejno nad historią, duchowością i pedagogiką naszego założyciela. Cały ten duchowy i intelektualny wysiłek podjęty został po to, aby na nowo odkryć i skorzystać z wielkiej spuścizny, którą pozostawił nam w dziedzictwie ks. Bosko. W roku jubileuszowym przyszedł czas na podsumowanie naszej pracy w formie sympozjów, konferencji naukowych czy też nowych wydawnictw. Polska sekcja Stowarzyszenia Historyków Salezjańskich (Associazione dei Cultori di Storia Salesiana) postanowiła twórczo włączyć się w czas świętowania duchowej rodziny ks. Bosko. Na rok 2015 zaplanowaliśmy m.in. konferencję naukową w polskim parlamencie „Wychowywać młodych na dobrych chrześcijan i prawych obywateli”, która jest współorganizowana przez Parlamentarne Koło Miłośników Historii i odbędzie się 21 maja. Z inicjatywy członków naszej sesji w różnych miejscach salezjańskiej Polski odbędą się także okolicznościowe wykłady, wystawy oraz ukaże się kilka publikacji. W tym gronie znajduje się także opracowanie, które oddajemy dzisiaj do rąk czytelników. Postanowiliśmy poświęcić je postaci kardynała Augusta Hlonda prymasa Polski, która wpisała się na trwałe nie tylko w historię Zgromadzenia Salezjańskiego, ale również w dzieje Kościoła Powszechnego. Przez dwadzieścia sześć lat był bezpośrednio zaangażowany w realizację salezjańskiej misji wychowania młodzieży. Do zgromadzenia wstąpił 13 października 1896 r. W latach 1900-1909 był wychowawcą, nauczycielem i redaktorem „Wiadomości Salezjańskich” pracując kolejno w Oświęcimiu, Krakowie i Przemyślu, gdzie założył nową placówkę salezjańską. W 1909 r. został mianowany dyrektorem salezjańskiego zakładu wychowawczego w Wiedniu. Po dziesięciu latach gorliwej pracy został inspektorem rozległej prowincji salezjańskiej, obejmującej: Austrię, Węgry i południowe Niemcy. 7

Wkrótce jednak, 7 listopada 1922 roku, ks. August Hlond został mianowany przez papieża Piusa XI administratorem Górnego Śląska. Po utworzeniu pod koniec 1925 r. diecezji katowickiej mianowany, a 3 stycznia 1926 r. konsekrowany na pierwszego jej biskupa, wreszcie 24 czerwca 1926 r. został mianowany arcybiskupem gnieźnieńskim i poznańskim, prymasem Polski oraz kreowany kardynałem 20 czerwca 1927 r. Tak rozpoczynał się kolejny etap życiowej drogi Augusta Hlonda – wiernej służby Kościołowi Powszechnemu. Jako dewizę swojej posługi przyjął zawołanie salezjanów, które ks. Bosko umieścił w naszym zakonnym godle: Daj mi dusze, resztę zabierz (Da mihi animas, caetera tolle). Nie była to posługa łatwa. Hlond był prymasem trudnych czasów Polski odrodzonej i powtórnie w 1939 r. zniewolonej przez dwa totalitarne systemy. Pomimo wielkich zasług nie jest to postać powszechnie rozpoznawalna. Lata komunistycznej propagandy, która opluwała prymasa, oskarżając go zwłaszcza o tzw. ucieczkę w czasie wojny, pomijała w najważniejszych publikacjach, słownikach czy encyklopediach, zrobiły swoje. Tymczasem polski Kościół zawdzięcza Hlondowi bardzo wiele. Ten z okresu międzywojennego przede wszystkim ożywienie życia religijnego - prymas powołał Akcję Katolicką, wspierając bardzo wydatnie nie tylko jej rozwój, ale także innych organizacji świeckich katolików; z myślą o promowaniu katolickiej nauki społecznej utworzył Radę Społeczną przy Prymasie Polski, w skład której weszli wybitni przedstawiciele nauki i działacze społeczni; organizował w Polsce i brał udział na całym świecie w Kongresach Eucharystycznych; dbał o rozwój prasy katolickiej, w 1932 r. utworzył dla opieki duszpasterskiej nad emigrantami Towarzystwo Chrystusowe dla Polonii Zagranicznej. Jego rolę w dwudziestoleciu międzywojennym doceniły polskie władze, odznaczając go 9 listopada 1932 r. Orderem Orła Białego „za wybitne zasługi położone w pracy dla Państwa”. Po wybuchu wojny kard August Hlond po namowie przez prezydenta Mościckiego i naczelnego wodza marszałka Edwarda Rydza – Śmigłego udał się do Rzymu i przez cały okres okupacji informował opinię publiczną o zbrodniach dokonywanych przez okupantów na polskim narodzie. W Rzymie działał na rzecz sprawy polskiej poprzez przemówienia w watykańskim radiu, udzielając wywiadów prasie oraz wykorzystując swoje wpływy osobiste. Stał się wówczas głosem umęczonego narodu. W okresie od 9 czerwca 1940 do 6 kwietnia 1943 r. przebywał w Lourdes, skąd nadal informował przywódców Zachodu o sytuacji w okupowanej Polsce. Opiekował się także uchodźcami i polskimi żołnierzami, troszczył się o jeńców i emigrantów. W okresie od 3 lutego 1944 r. do 1 kwietnia 1945 był aresztowany i więziony przez gestapo. 8

Po uwolnieniu przez wojska amerykańskie udał się do Rzymu, gdzie pozyskał od papieża Piusa XII specjalne uprawnienia do organizacji administracji kościelnej na Ziemiach Odzyskanych. Jemu zawdzięczamy sprawne zorganizowanie parafii, dekanatów i administracji apostolskiej na tym terenie. Otwarcie sprzeciwiał się także narzuconej siłą władzy komunistycznej. Wybory z 1947 r. nazwał „największym oszustwem w dziejach Polski”. Nie zgodził się również na odśpiewanie w kościołach uroczystego „Te Deum” po wyborze na stanowisko prezydenta agenta NKWD i gestapo, Bolesława Bieruta. W tych trudnych latach przygotowywał program moralnego odrodzenia narodu, który później z powodzeniem kontynuował jego wielki następca na stolicy prymasowskiej kard. Stefan Wyszyński. Już 8 września 1946 w Częstochowie kard. Hlond poświęcił naród polski Niepokalanemu Sercu Maryi Panny. Podkreślał często w tych latach o konieczności chrześcijańskiego wychowania dzieci i młodzieży. Ta troska o młode pokolenie jest zresztą cechą charakterystyczną całego okresu jego rządów w polskim Kościele. Był w tym wymiarze zawsze wiernym uczniem św. Jana Bosko. Prymas zmarł nieoczekiwanie 22 października 1948 r. i został pochowany tymczasowo w prokatedrze w Warszawie. Kardynał August Hlond odszedł do Pana w momencie, kiedy po ludzku rzecz biorąc, był Polsce i Kościołowi najbardziej potrzebny: komunizm rozszerzał swoją walkę z religią, a w Budapeszcie w grudniu 1948 r. aresztowano i osądzono prymasa Węgier kard. Józsefa Mindszentego. W tych trudnych chwilach na łożu śmierci, do zgromadzonych w szpitalu elżbietanek na Mokotowie kapłanów i sióstr zakonnych, prymas Hlond prorokował: „Teraz was błogosławię i waszą trzodę, i wasz lud, i Warszawę. Aby Królestwo Boże powiększało się (…) i osiągnęło zwycięstwo. Walczcie z ufnością! Pod opieką błogosławionej Maryi Dziewicy pracujcie! (…) Zwycięstwo, gdy będzie, będzie zwycięstwem błogosławionej Maryi Dziewicy”. Proroctwo się wypełniło. Trzydzieści lat później po wyborze na stolicę piotrową Jana Pawła II, w dniu uroczystej inauguracji jego pontyfikatu 22 października 1978 r., w czasie kazania wygłoszonego do Polaków zgromadzonych w kościele św. Stanisława w Rzymie kardynał Wyszyński wypowiedział znamienite słowa: „Meldujemy ci Sługo Boży, kardynale Auguście, który tam klęczysz u tronu Matki Bożej. Powiedziałeś za życia, że „zwycięstwo, gdy przyjdzie, będzie to zwycięstwo Maryi” – zwycięstwo przyszło, przyszło przez Maryję. Przyszło w 30 rocznicę śmierci Sługi Bożego Kardynała Augusta Hlonda”. System komunistyczny programowo walczący z religią legł w gruzach. Dzisiaj jednak wciąż musimy bronić w życiu społecznym chrześcijańskich wartości. W tym kontekście warto zauważyć, że myśli i słowa kardynała 9

Hlonda nie tracą swej aktualności. Nie możemy więc, odwołując się w tych dniach do salezjańskich korzeni na ziemiach polskich, w pierwszym rzędzie nie przywołać dorobku naszego współbrata, wielkiego prymasa kard. Augusta Hlonda. Stąd pomysł na przygotowanie niniejszego opracowania. Prace nad książką trwały od października 2013 r., kiedy w Dębnie w parafii pw. św. Apostołów Piotra i Pawła staraniem salezjańskiej inspektorii pw. św. Wojciecha w Pile zorganizowana została konferencja naukowa „Kardynał August Hlond Salezjanin, Prymas Polski i Mąż Stanu. Rodzina Salezjańska w hołdzie duchowemu synowi św. Jana Bosko”. Współorganizatorami całości tegoż przedsięwzięcia było ponadto Archiwum Salezjańskie Inspektorii Pilskiej oraz polska sekcja Associazione dei Cultori di Storia Salesiana. Patronat honorowy nad konferencją objęli Metropolita Szczecińsko – Kamieński Arcybiskup prof. dr hab. Andrzej Dzięga oraz Inspektor Salezjańskiej Prowincji pw. św. Wojciecha w Pile ks. dr Marek Chmielewski SDB. Uroczystości w dniu 22 października 2013 r. rozpoczęły się o godz. 9.00 mszą św. w kościele pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Dębnie, której przewodniczył biskup senior Błażej Kruszyłowicz. Następnie w Dębnowskim Domu Kultury odbyły się obrady. Pierwszej sesji przewodniczył ks. prof. Henryk Skorowski SDB (UKSW), były wicepostulator w procesie beatyfikacyjnym kard. Hlonda. W tej części konferencji zaprezentowano następujące referaty: ks. mgr Artur Świeży SDB (ASIK) – „Działalność ks. A. Hlonda w Przemyślu”; ks. prof. Stanisław Wilk SDB (KUL) – „Rola kard. Augusta Hlonda w Kościele polskim w okresie międzywojennym”; ks. dr Krzysztof Lis SDB (ACSS) – „Prymas Polski kard. A. Hlond a papież Pius XII”; ks. prof. Stanisław Zimniak SDB (Salezjański Instytut Historyczny w Rzymie) – „Prymas Polski kard. August Hlond na forum międzynarodowym”. Drugiej części obrad przewodniczył ks. prof. Grzegorz Wejman z Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Szczecińskiego. Uczestnicy konferencji mogli wysłuchać następujących referatów: ks. prof. Jana Pietrzykowskiego SDB (UKSW) – „Sytuacja salezjanów w Polsce po II wojnie światowej”; ks. mgr. Jacka Brakowskiego SDB (ACSS) – „Wizyta w Polsce kard. Bernarda Griffina”; ks. dra Krzysztofa Butowskiego SDB (UKSW) – „Problematyka listów pasterskich kard. Augusta Hlonda, prymasa Polski w latach 1945-1948”. Natomiast w ostatniej części konferencji, którą moderował ks. mgr Kazimierz Szczerba SDB, były wykładowca Historii Kościoła w WSD TS w Krakowie, dyrektor Archiwum Salezjańskiego Inspektorii Krakowskiej oraz wieloletni dyrektor Centralnej Biblioteki na Salezjańskim Uniwersyte10

cie Papieskim w Rzymie, zaprezentowano następujące referaty: mgr Joanna Olbert (ACSS) – „Zadania świeckich w Kościele w świetle nauczania kard. Hlonda”; ks. dr Jarosław Wąsowicz SDB (ASIP) – „Troska salezjańskiej inspektorii pw. św. Wojciecha w Pile o upamiętnianie postaci prymasa Polski kard. Augusta Hlonda SDB”. Całość obrad podsumował ks. Inspektor dr Marek Chmielewski SDB. Wspomniana konferencja zgromadziła liczne audytorium. Uczestniczyli w niej zarówno świeccy, jak i duchowni, także władze samorządowe powiatu myśliborskiego oraz gminy Dębno. Już wówczas, w ramach podsumowania sympozjum, pojawiły się postulaty opublikowania całości wygłoszonych referatów. Tego samego dnia na popołudniowym spotkaniu polskiej sekcji Associazione dei Cultori di Storia Salesiana, historycy salezjańscy zdecydowali się podjąć tego wyzwania. Postanowiono przygotować publikację, proponując jednocześnie autorom rozszerzenie przygotowanych referatów i zaopatrzenie ich w aparat naukowy. Zadecydowano także, że ukaże się ona jako kolejny tom serii wydawniczej: „Studia i materiały źródłowe pod patronatem Archiwum Salezjańskiego Inspektorii Pilskiej”, zaś jego redaktorami będą ks. dr Jarosław Wąsowicz SDB oraz ks. dr hab. Jan Pietrzykowski SDB prof. UKSW. W ramach prac redakcyjnych, na kolejnych spotkaniach polskiej sekcji ACSS, pojawił się pomysł, aby książka stała się jednym z elementów akcentujących salezjański jubileusz 200. rocznicy urodzin św. Jana Bosko. Prace redakcyjne szczęśliwie dobiegły do końca w 2015 r. W tym miejscu redaktorzy opracowania „Kardynał August Hlond Salezjanin, Prymas Polski i Mąż Stanu” pragną podziękować wszystkim, którzy przyczynili się do jego powstania i wydania drukiem. W pierwszej kolejności autorom, za cierpliwość i zgodę na stosunkowo długi proces wydawniczy. Dalej recenzentom naukowym naszego tomu: ks. prof. dr hab. Bernardowi Kołodziejowi TCh z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz ks. dr hab. Grzegorzowi Wejmanowi prof. Uniwersytetu Szczecińskiego, za dyspozycyjność i cenne uwagi. Dziękujemy także tym wszystkim, którzy zapewnili środki finansowe i okazali swoją życzliwość sprawie ukazania się publikacji, a więc Gminie Dębno, salezjańskiej parafii pw. św. Piotra i Pawła w Dębnie oraz salezjańskiej Inspektorii pw. św. Wojciecha w Pile, panu Henrykowi Górowskiemu, właścicielowi Drukarni Typo-Offset w Pile. ks. Jan Pietrzykowski SDB ks. Jarosław Wąsowicz SDB 11

Ks. Artur Świeży SDB Archiwum Salezjańskie Inspektorii Krakowskiej

Salezjańska działalność ks. Augusta Hlonda w Przemyślu Początki działalności salezjanów w Przemyślu przypadają na niezwykle ciekawy okres w rozwoju tego miasta. Ten prastary gród nad Sanem po pierwszym rozbiorze wraz z całą Galicją został włączony do Austrii. Postępujący proces upadku jego znaczenia, a co za tym idzie życia gospodarczego i umysłowego, został stopniowo zatrzymany w drugiej połowie XIX wieku. Ożywienie nastąpiło za sprawą wielkich przedsięwzięć, jakim była budowa linii kolejowej łączącej Przemyśl z Wiedniem, Krakowem i Lwowem, a wkrótce (1872) także z Budapesztem. Dalszy przyśpieszony rozwój miasta związany był z rozpoczęciem w 1873 r. budowy nowoczesnej olbrzymiej twierdzy złożonej z kilkudziesięciu fortów otaczających pierścieniem miasto. Pierwszy etap tej pracy zakończono w 1887 r. Dalsze trwały z przerwami aż do wybuchu I wojny światowej. Do miasta przybyły tysiące fachowców i robotników, ściągnięto liczne jednostki wojskowe, dla których wcześniej wzniesiono koszary. Wokół Przemyśla powstawały liczne cegielnie, kamieniołomy, wapienniki, cementownie, a w samym mieście warsztaty ślusarskie, blacharskie, tartaki itp. Dla urzędników, oficerów i ich rodzin budowano nowe domy mieszkalne, przybywało sklepów, restauracji, placówek usługowych. Pojawiło się wtedy wiele nowych kamienic, ozdobionych eklektycznymi i secesyjnymi motywami. Na Zasaniu wyrosła wspaniała dzielnica willowa, w której powstawały nowe ulice. Podupadły Przemyśl w krótkim czasie stał się jednym z pierwszych miast Galicji1. Burzliwie rozwijające się miasto miało także swoje bolączki i problemy zwłaszcza w kwestii społecznej. Tym problemom starał się wyjść naprzeciw Kościół i duchowieństwo katolickie z szeregiem różnorodnych inicjatyw. Widząc wzrastającą liczbę robotników, pozostających najczęściej pod silnymi wpływami socjalistów, starał się rozwiązać tę kwestię społeczną na płaszczyźnie sprawiedliwości i prawa. 1

Por. S. Kryciński. Przemyśl i Pogórze Przemyskie, Pruszków-Olszaniaca 1997, s. 62-63.

13

Czołowym promotorem pracy społeczno-katolickiej w nowym stylu na terenie całej diecezji w tym i Przemyśla był gorliwy biskup ordynariusz Józef Sebastian Pelczar (1900-1924).Z jego inicjatywy i przy jego poparciu zaczęto tworzyć w Przemyślu chrześcijańskie związki zawodowe robotników, które miały się kierować w działalności nauką społeczną Kościoła, a zarazem stanowić alternatywę dla związków kierowanych przez socjalistów. Pierwsze w Przemyślu Stowarzyszenie Robotników Katolickich „Przyjaźń” zostało założone w 1899 r . Również działalność społeczno-katolicka wśród młodzieży od schyłku XIX wieku uległa znacznemu nasileniu. Jej efektem było m.in. założenie w Przemyślu w r. 1897 Towarzystwa Młodzieży Rękodzielniczej im. Tadeusza Kościuszki oraz w 1903 Stowarzyszenia opieki nad terminatorami pod wezwaniem św. Stanisława Kostki2. Biskupowi przemyskiemu bardzo zależało na zatrzymaniu procesu laicyzacji społeczeństwa, zwłaszcza klasy robotniczej podatnej na wpływy lewicowe i liberalne. Zorganizowane działania duszpasterskie, zwłaszcza bogate w propozycje wychowawcze, mogłyby ustrzec społeczeństwo od tego typu zagrożeń. Zwrócenie baczniejszej uwagi na młodzież było ściśle powiązane z dostrzeganiem grożących im niebezpieczeństw i trudnym położeniem socjalnym3. Postawa głębokiej troski o sprawy ludzi młodych prezentowana przez bpa Pelczara torowała drogę pod przyszłą współpracę z salezjanami na terenie diecezji przemyskiej. Początkiem wzajemnych kontaktów było złożenie wizyty w dniu 18 października 1901 r. przez ks. Michała Rua biskupowi Pelczarowi w Przemyślu. Co prawda głównym powodem tych odwiedzin i tematem przeprowadzonej rozmowy była sprawa ks. Markiewicza i jego powrotu do Towarzystwa Salezjańskiego. Nie należy jednak wykluczyć szerszego zainteresowania ze strony ordynariusza przemyskiego pracą nowego zgromadzenia w kontekście wielkich potrzeb duszpastersko-wychowawczych w swojej diecezji.Bp Pelczar popierając starania ks. Rua, w liście do ks. Markiewicza4 opowiedział się za 2

3

4

14

Por. H. Borcz, Akcja Katolicka w diecezji przemyskiej obrządku łacińskiego, „Zeszyty Akcji Katolickiej Archidiecezji Prze...