Ochrona Przyrody PDF

Preview

Summary

Download Ochrona Przyrody PDF

Description

Ochrona przyrody Ochrona przyrody nie jest nauką, lecz stanowi formę działalności ludzkiej, mającej na celu zachowanie lub przywrócenia zasobów przyrody zagrożonych zniszczeniu w wyniku działalności człowieka. Przyjmuje się, że ochrona przyrody jest częścią ochrony środowiska, obok m.in. ochrony powietrza, wód i gleb. Nauką zajmującą się ochroną przyrody jest sozologia. Środowisko to dynamiczna, wzajemnie sprzężona całość elementów przyrodniczych, technicznych i społeczno-ekonomiczna. Środowisko dzieli się na: 1) społeczne – obejmuje wszystko, co wyznacza warunki życia i relacje międzyludzkie 2) geograficzne – otoczenie fizyczne i biologiczne, w którym żyje społeczeństwo ludzkie. Środowisko geograficzne dzieli się na: 1) naturalne – które nie zostało w najmniejszym stopniu przekształcone przez człowieka (np. wnętrze Antarktydy, głębie oceanów i skorupy ziemskiej) 2) przyrodnicze – przekształcone przez człowieka, ale w którym dominują procesy przyrodnicze (np. większość lasów i zbiorników wodnych) 3) kulturowe (antropogeniczne) – przekształcone przez człowieka, w którym występują procesy przyrodnicze, ale dominuje wpływ człowieka (np. miasta, wsie, wielkoobszarowe uprawy rolne) 4) zdegradowane (sztuczne) – w którym procesy przyrodnicze występują w znikomej ilości (np. tereny przemysłowe i poprzemysłowe). Jak każda działalność ludzka, ochrona przyrody regulowana jest przez obowiązujące prawo. W Polsce są nim różnego rodzaju akty prawne krajowe (konstytucja, ustawy, rozporządzenia, zarządzenia itp.) oraz międzynarodowe (konwencje, umowy, dyrektywy UE itp.). Wykonywaniem tych aktów prawnych zajmują się m.in. specjalnie do tego powołane instytucje administracji państwowej. Ochrona środowiska różni się od ochrony przyrody swoim celem: w pierwszym przypadku chodzi o zapewnienie optymalnych warunków bytowania człowieka, a w drugim o zachowanie (lun odtworzenie) obiektów przyrody. W obu przypadkach jest to zespół idei, środków i działań, często bardzo złożonych, a jeszcze częściej zupełnie nieskutecznych.

Najpełniej definicje i cele ochrony przyrody w Polsce oddaje obowiązująca ustawa o ochronie przyrody z 2004 r. Ustawa określa cele, zasady i formy ochrony przyrody żywej i nieożywionej oraz krajobrazu. Ochrona przyrody, w rozumieniu ustawy, polega na zachowaniu, zrównoważonym użytkowaniu oraz odnawianiu zasobów, tworów i składników przyrody: 1) dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów; 2) roślin, zwierząt i grzybów objętych ochroną gatunkową; 3) zwierząt prowadzących wędrowny tryb życia; 4) siedlisk przyrodniczych; 5) siedlisk zagrożonych wyginięciem, rzadkich i chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów; 6) tworów przyrody żywej i nieożywionej oraz kopalnych szczątków roślin i zwierząt; 7) krajobrazu; 8) zieleni w miastach i wsiach; 9) zadrzewień. Celem ochrony przyrody jest: 1) utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów; 2) zachowanie różnorodności biologicznej; 3) zachowanie dziedzictwa geologicznego i paleontologicznego; 4) zapewnienie ciągłości istnienia gatunków roślin, zwierząt i grzybów, wraz z ich siedliskami, przez ich utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony; 5) ochrona walorów krajobrazowych, zieleni w miastach i wsiach oraz zadrzewień; 6) utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych, a także pozostałych zasobów, tworów i składników przyrody; 7) kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody przez edukację, informowanie i promocję w dziedzinie ochrony przyrody. Zarys historii ochrony przyrody na świecie i w Polsce: 1) 1122 r. p.n.e., Chiny – pierwsze prawa dot. racjonalnego gospodarowania lasem i zielenią; 2) VI w. p.n.e., Indie – ograniczenie polowań oraz pierwsze „rezerwaty leśne” dla dzikich zwierząt;

3) VI w. p.n.e., Izrael – księgi Starego Testamentu z licznymi elementami ochronnymi, zwłaszcza dzieje Potopu w „Księdze Rodzaju”, gdzie Bóg każe Noemu zabrać na Arkę wszystkie gatunki zwierząt; 4) V w. p.n.e., Persja – król Kserkses ustanawia pierwszy „pomnik przyrody” (dorodny platan k. rzeki Meander w Azji Mniejszej); 5) III w. p.n.e., Indie – ochrony gatunków „nie służących do użytku i niejadalnych” (początek ochrony gatunkowej) oraz zakazu palenia lasu (cesarz Asioka); 6) 1576r., Niderlandy – za zgodą Wilhelma I Orańskiego utworzono pierwszy rezerwat w Europie; 7) 1872 r., USA – utworzenie w Yellowstone pierwszego parku narodowego; 8) 1909r., Szwecja – powstają pierwsze europejskie parki narodowe (od razu 9). W Polsce już od XI w. Bolesław Chrobry chronił bobry i ich żeremia; polować mogli na nie (wyłącznie na polecenie władcy) specjalnie utrzymywani „bobrownicy”. W XII w. objęto ochroną tura (rozszerzoną w XVI w .), który jednak wyginął w 1627 r. Najstarsze prawa chroniące przyrodę w Polsce to tzw. „regale”, tj. wyłączność władców na użytkowanie pewnych dóbr przyrody (niekiedy rozszerzane na niektóre klasztory i możnowładców jako „przywileje”). Regale dotyczyły głównie polowań na grubą zwierzynę, połowu ryb, w mniejszym stopniu eksploatacji lasów i in. zasobów. Ograniczenia połowu zwierząt nie dotyczyły gatunków drobnych i pospolitych, natomiast nie udzielano nikomu prawa polowania na tury (a na Litwie – na żubry). W zależności od liczebności populacji np. saren, polowanie na nie było dostępne dla wszystkich lub tylko dla władcy. Później pojawiły się „statuty” – Wiślicki (XIV w.), Warcki (XV w.) i kolejne. Władcy Polski zawarli w nich szereg praw chroniących przyrodę, m.in. ograniczenia eksploatacji lasów i gatunków. W ten sposób w XV i w XVI w. ochroną objęto cisa, żubra, tarpana, łosia, sokoła wędrownego i łabędzia niemego. W okresie zaborów najwięcej działań ochronnych podjęto w Galicji (m.in. W Tatrach objęto ochroną świstaka i kozicę), założono również pierwsze rezerwaty. W okresie międzywojennym rozpoczęto tworzenie nowych rezerwatów i pierwszych parków narodowych. W 1921 r. z rąk kłusowników ginie ostatni żubr w Puszczy Białowieskiej i równocześnie rozpoczęła się wieloletnia akcja restutucji tego gatunku.

Motywy ochrony przyrody: 1) religijne – najstarsze, sięgające czasów przedhistorycznych, związane z kultem zwierząt, roślin, w tym np. starych drzew lub „świętych gajów” (np. na Łyścu) 2) ekonomiczne – od około 3 tyś. lat – oparte na racjonalnym gospodarowaniu zasobami w celu zapobieżenia ich wyeksploatowaniu (tak zniszczone zostały np. Azja Mniejsza, Półwysep Arabski i Wyspa Wielkanocna) 3) estetyczne – od około V w. p.n.e. – oparte na subiektywnym odczuwaniu piękna przyrody 4) idealistyczne – od około III w. p.n.e. – ochrona przyrody „dla niej samej”, czyli bez względu na jej wartość. Niestety, obecnie nurt idealistyczny nie jest dominujący. Powrócono do uzasadnienia ekonomicznego, a ochrona przyrody zdominowana została przez ochronę środowiska życia człowieka jako jego część. Podporządkowano ją racjom gospodarczym i społecznym, mimo międzynarodowych inicjatyw ważnych gremiów, w tym agend ONZ. Nurt idealistyczny realizowany był w 3 etapach: 1) ochrona konserwatorska 2) ochrona biocenotyczna 3) ochrona planistyczna. Konserwatorska ochrona przyrody – kierunek ochrony przyrody realizowany od poł. XIX w., polegający na dokumentowaniu i obejmowaniu ochroną tzw. zabytków przyrody (np. pomników przyrody). Biocenotyczna ochrona przyrody – kierunek realizowany od końca XIX w. do II wojny światowej, polegający na ochronie dużych obszarów o określonych wartościach przyrodniczych i naukowych (np. zbiorowisko, biocenoza), realizowany m.in. na terenie rezerwatów przyrody i parków narodowych. Planistyczna ochrona przyrody – kierunek realizowany od lat 30. XX w., ma na celu poszerzenie działań ochronnych także na otoczenie obszarów chronionych i uwzględnienie ich w zagospodarowaniu przestrzennym większych obszarów.

Podsumowując, ochrona konserwatorska to ochrona obiektów przyrodniczych (np. pomników przyrody), ochrona biocenotyczna to ochrona dużych obszarów przyrodniczych (np. parków narodowych), a ochrona planistyczna to ochrona całej bioróżnorodności (np. obszarów chronionych, ich otoczenia i krajobrazu). Różnorodność geologiczna (georóżnorodność) – odpowiednik ochrony bioróżnorodności w ochronie przyrody ożywionej, oznaczający różnorodność środowiska abiotycznego w stanie pozwalającym na dalszy rozwój organicznego życia na Ziemi. Różnorodność biologiczna (bioróżnorodność) – termin określający różnorodność wszystkich form życia na Ziemi. Odnoszony zwykle do czterech poziomów organizacji biosfery: genetycznego, gatunkowego, biocenotycznego oraz krajobrazowego. Różnorodność biologiczna jest znacznie większa w strefie tropikalnej niż arktycznej; próbują to wyjaśnić następujące hipotezy: 1) hipoteza katastrof – bardziej stabilne są tropiki niż regiony narażone na stałe zmiany klimatu i klęski żywiołowe (wyjątek – rafy koralowe) 2) hipoteza prędkości ewolucyjnej – ponieważ w tropikach są bardziej sprzyjające warunki., szybkość ewolucyjna jest większa 3) hipoteza dopływu energii – obszary, do których dociera więcej energii słonecznej, są bogatsze w gatunki (wyjątek – pustynie) 4) hipoteza produktywności – różnorodność jest tym większa, im większa jest ewapotranspiracja rzeczywista (ilość wody wyparowana z powierzchni gleby oraz w drodze transpiracji przez roślinność z obszaru o danej powierzchni), która zależy od dopływu energii i dostępności wody (wyjątek – morza i oceany) 5) hipoteza areału – im większy obszar, tym większa różnorodność (liczba gatunków podwaja się przy dziesięciokrotnym wzroście powierzchni) 6) hipoteza umiarkowanych zaburzeń – jeśli zaburzenia są niewielkie (np. lokalne pożary lub powodzie), zwiększa to różnorodność , a jeśli zaburzenia są duże (np. długotrwała susza), różnorodność się zmniejsza. Wartości ekonomiczne wynikające z ochrony przyrody: 1) bezpośrednia wartość użytkowa – wartość rynkowa dóbr naturalnych (np. drewno, ryby) 2) pośrednia wartość użytkowa – woda, czyste powietrze, tereny rekreacyjne (minimum 33 biliony dolarów rocznie)

3) wartość opcjonalna – wartość ekonomiczna przyszłych korzyści, dotąd niedostrzeganych (np. nowe źródła pożywienia, leki) 4) wartość bytowa – wartość ekonomiczna, którą ludzie skłonni byliby zapłacić za istnienie gatunku lub zjawiska. Stosowanie zasad ochrony przyrody zależy od poziomu ekonomicznego i świadomości ekologicznej społeczeństwa (państwa), a nie od potrzeb środowiska i poziomu bioróżnorodności (państwa wysoko rozwinięte więcej inwestują w ochronę przyrody niż kraje „trzeciego świata”). Dodatkowo istnieje tzw. „kolonizacja ekologiczna” – bogate kraje chronią swoje środowisko (w tym przyrodę) lokując szkodliwe formy działalności (od zakładów przemysłowych, poprzez składowiska odpadów aż po eksploatację lasów) w krajach ubogich. Wpływ człowieka na przyrodę zwiększa się wraz z przyrostem populacji ludzkiej. Niemniej jednak człowiek od tysiącleci wpływał na przyrodę – już w paleolicie wytępione zostały liczne gatunki wskutek łowiectwa, pewne zniszczenie powodowały też zbieractwo. Dalsze zmiany nastąpiły po wprowadzeniu prymitywnego rolnictwa (wypalanie pól i łąk, niekontrolowany wypas, wyrąbywanie całych lasów), w wyniku czego niektóre żyzne tereny zamieniły się w pustynie (np. rejon Bliskiego Wschodu), inne zostały zdegradowane (np. całkowite wylesienie Wyspy Wielkanocnej). W czasie i po rewolucji przemysłowej rozpowszechnił się pogląd, że natura jest tylko po to, aby człowiek nad nią panował; jest to tzw. „etyka kresowa”, wynikająca z nastawienia ekonomicznego i religijnego wielu społeczeństw. Etyka kresowa sprowadza się do 3 zasad: 1) zawsze można znaleźć więcej, a wszystko jest dla nas 2) ludzie nie należą do świata przyrody i są niezależni od świata natury 3) człowiek osiągnął sukces dzięki opanowaniu przyrody. Istnieją 2 koncepcje ograniczoności zasobów naturalnych: 1) rzadkość absolutna 2) rzadkość relatywna. Rzadkość absolutna jest definiowana jako fizyczna rzadkość zasobów naturalnych, tzn. istnieje granica, po której tych zasobów już nie będzie. Dlatego zachowanie zasobów

naturalnych (w tym przyrody) jest sprawą nadrzędną, w przeciwnym razie człowieka czeka zagłada. Rzadkość relatywna określa potrzeby ludzkie jako nieskończone, stąd każdy zasób może być za mały w stosunku do potrzeb. Nie ogranicza to jednak rozwoju gospodarczego, gdyż wprowadzanie nowych technologii pozwala na znajdywanie substytutów. Szczupłość jest zatem względna, więc nie trzeba specjalnie chronić środowiska, w tym przyrody. Jest to podejście skrajnie ekonomiczne i bardzo niebezpieczne. Współczesny wpływ człowieka: 1) niszczenie siedlisk (np. wylesianie przy pomocy ognia) 2) zaburzenia, zmiany klimatu, wprowadzanie nowych gatunków i chorób) 3) nadmierna eksploatacja zasobów 4) wymieranie (ekstynkcja) gatunków – poprzez bezpośrednią ich eksploatację lub eksterminację w wyniku niszczenia ich siedlisk. Skutkiem niszczenia siedlisk może być: 1) ekstynkcja deterministyczna – całkowite zniszczenie siedliska prowadzi do wymarcia gatunków w środowisku przyrodniczym; gatunek może przetrwać tylko przy interwencji człowieka w postaci ochrony ex situ 2) ekstynkcja stochastyczna – częściowe zniszczenie siedliska może z czasem doprowadzić do wymarcia gatunku, a proces ten jest nieprzewidywalny i zależny od wielu czynników. Fragmentacja – proces, w wyniku którego rozmiary siedliska zmniejszają się, a ponadto są dzielone na 2 lub więcej fragmentów. W wyniku fragmentacji siedliska zmienia się następująco: 1) całkowita powierzchnia pozostałych fragmentów jest mniejsza; 2) udział krawędzi w całkowitej powierzchni jest większy; 3) każdy punkt znajduje się średnio bliżej krawędzi siedliska, niż był poprzednio; 4) każdy z fragmentów jest średnio bardziej izolowany od pozostałych, niż był poprzednio. Teoria biogeografii wysp głosi, że im większa powierzchnia, tym więcej gatunków powinno ją zasiedlać. Fragmentacja siedlisk daje efekt wysp siedliskowych; wraz ze zmniejszaniem się obszaru, zmniejsza się również liczba zasiedlających go gatunków, aż do osiągnięcia

równowagi między wielkością siedliska a bogactwem gatunków; okres ten nazywamy czasem relaksacji. Będący wynikiem fragmentacji efekt zwiększenia się krawędzi w stosunku do obszaru niesie ze sobą następujące sutki: 1) zmienia się klimat 2) wzrasta liczba katastrof środowiskowych 3) wzrasta penetracja przez drapieżniki i konkurentów 4) wzrasta prawdopodobieństwo biernej emigracji z siedliska. Wraz z fragmentacją siedlisk następuje fragmentacja populacji, co niesie z sobą następujące skutki: 1) stochastyczność demograficzna – losowa zmienność tempa rozrodu i śmiertelność 2) stochastyczność genetyczna – losowa utrata zmienności genetycznej i kojarzenie wsobne 3) stochastyczność środowiska – przypadkowa zmienność typowa wzorców pogody 4) naturalne kataklizmy, np. pożary i powodzie. Do skutków demograficznych fragmentacji siedlisk należy tzw. „spirala wymierania” (efekt Allee’go) – przy małej populacji przypadkowy wymarcie, każda populacja przeżywa wahania liczebności, jednak małe populacje są mniej stabilne. Efekt Allee’go precyzuje zagrożenia małych populacji następująco: 1) trudności w znalezieniu partnera 2) zmniejszona zdolność grupowej obrony przed drapieżnikami 3) obniżona wydajność żerowania grupowego 4) załamanie się więzi socjalnych 5) przypadkowe odchylenia od równego stosunku płci. Skutkiem genetycznym fragmentacji siedlisk jest dryf genetyczny, tj. przypadkowa utrata alleli, a zatem obniżenia zmienności genetycznej populacji. Dryf genetyczny jest związany z 2 losowymi procesami: 1) zróżnicowanym sukcesem reprodukcyjnym 2) przekazywaniem przez heterozygoty jednego z alleli z większą częstotliwością. Skutkiem genetycznym małej liczebności populacji są:

1) Kojarzenie wsobne – w większości przypadków prowadzi do zaburzeń genetycznych 2) Egzogamia – kojarzenie nie krewniacze, tj. innych ras, podgatunków, a nawet gatunków (hybrydyzacja) – może to prowadzić do produkowania potomstwa bezpłodnego lub o niskim dostosowaniu do środowiska 3) Samoniezgodność - u roślin blisko spokrewnione osobniki nie mogą się zapłodnić i nie tworzą nasion 4) Zalew obcych genów – kojarzenie rzadkiego gatunku z pospolitym powoduje utratę tożsamości genetycznej tego rzadkiego (np. kot i żbik). Niekiedy skutkiem fragmentacji jest powstanie metapopulacji złożonej z populacji lokalnych; jeśli stają się one izolowane, często po kolei zanikają i ginie cała metapopulacja. Najbardziej narażone na wyginięcie są populacje występujące na granicy zasięgu. Zaburzeniami siedliskowymi są także: 1) Zanieczyszczenia chemiczne i związane z nimi m.in.: a. Bioakumulacja – odkładanie w tkankach coraz większej ilości substancji pochodzącej ze środowiska b. Biomagnifikacja – zwiększenie stężenia substancji w kolejnych organizmach łańcucha pokarmowego (np. ziarno → kuropatwa →jastrząb) 2) Celowe (introdukcja) wprowadzanie obcych gatunków (stających się często inwazyjnymi): a. Z roślin np. undaria pierzastodzielna, hiacynt wodny, lantana pospolita, tamaryszek rozgałęziony, wilczomlecz lancetowaty, krwawnica pospolita, ligustr pospolity, klon jesionolistny, czeremcha amerykańska. b. Ze zwierząt: ślimak olbrzymi, okoń nilowy, gambuzja pospolita, bass wielkogębowy, pstrąg potokowy, pstrąg tęczowy, aga, szpak, majna brunatna, bilbil czerwonoplamy, pałanka kuzu, makak jawajski, królik domowy, dzik, jeleń szlachetny, kot domowy, gronostaj, lis rudy 3) Przypadkowe (zawleczenia) wprowadzanie obcych gatunków (również) stających się często inwazyjnymi), np. moczarka kanadyjska, racicznica zmienna, raczyniec jadalny, brudnica nieparka, osa pospolita, mrówka ognista, nutria, szczur wędrowny, mysz domowa 4) Rozprzestrzenianie pasożytów (np. świerzb u lisa polarnego) oraz chorób, np. zgorzel kasztanowa, holenderska choroba wiązu, dżuma racza, księgosusz

5) Hodowla organizmów zmodyfikowanych genetycznie, np. toksycznych roślin 6) Fizyczne zakłócenia dynamiki ekosystemów, np. tamy i zapory na rzekach, wzrost temperatury wody przy hydroelektrowniach itp. Ogromne zagrożenia powodowane są przez tzw. użytkowanie nietrwałe, które szybko doprowadza do stanu, gdzie pojemność siedliska jest znacznie większa niż rzeczywista liczebność gatunku. Przykładem przeeksploatowania były wieloryby – liczebność wala grenlandzkiego spadła z 25.000 do 100 osobników, a płetwala błękitnego z 500.000 do 1.000 osobników. W rybołówstwie ogromne szkody powoduje do dzisiaj „przełowienie siedlisk”. Szczególnie drastyczną eksploatacją jest handel gatunkami egzotycznymi lub wyrobami z nich sporządzonymi. Eksploatacja i wyniszczenie jednych gatunków prowadzi do nadmiernej liczebności innych oraz zachwiania równowagi ekologicznej (np. kryl w Antarktyce nadmiernie się rozmnożył po wyniszczeniu wielorybów) Pierwsze przejawy działalności kulturowej możemy obserwować już 200-100 tys. lat temu, ale dopiero 50-20 tys. lat temu, czyli u schyłku plejstocenu, działalność kulturowa człowieka zaczęła przeważać nad naturalnymi procesami przyrodniczymi. Największe wielkie wymierania w dziejach Ziemi charakteryzowały się często ochłodzeniem klimatu i spadkiem poziomu mórz; tak było na granicy er paleozoicznej i mezozoicznej oraz na granicy er mezozoicznej i kenozoicznej. Również ostatnie, aktualnie trwające wielkie wymieranie gatunków rozpoczęło się od regresji morza i ochłodzenia klimatu, ale ponadto pojawił się nowy czynnik, w sposób decydujący wpływający na biosferę – człowiek. Nigdy wcześniej jeden gatunek tak nie wpływał na biosferę i w tak szybkim tempie ją przekształcił (ściślej - zubożył). Hipoteza Wielkiego Zabijania sformułowana przez Martina dotyczy wyłącznie ostatniej Epoki Lodowej (glacjał północnopolski), czyli schyłku plejstocenu; zawiera ona 8 tez: 1) Głównymi ofiarami wymierania były wielkie ssaki (powyżej 50 kg ciężaru ciała), ale również wielkie ptaki i gady; 2) Wymieranie dotknęło małe ssaki w niewielkim stopniu 3) Wielkie ssaki przeżyły najliczniej w Afryce, gdyż w ciągu ostatnich 100 tys. lat w Afryce wyginęło tylko 14% gat. dużych ssaków, a w Ameryce Pn. – 73%, w Ameryce Pd. – 79%, a w Australii – 86% (ostatnie badania wskazują jednak, że właśnie w

Afryce Wielkie Zabijanie rozpoczęło się najwcześniej; już 125 tys. lat temu przeciętny ssak afrykański był o 50% mniejszy od ssaków z innych kontynentów) 4) Wymierania mogły być gwałtowne – niektóre gatunki wyginęły w ciągu 300 lat 5) Do wymierań dochodziło w różnych miejscach z różnym natężeniem – w odróżnieniu od np. wy...