Powieści o Niedoli Złym Losie i o Frolie Skobiejewie PDF

Preview

Summary

Notatki z historii literatury rosyjskiej Rok 1...

Description

Czasy zamętu - koniec wieku 16 i początek wieku 17. Tutaj mamy postać Iwana Groźnego i to, co się wydarzyło po po jego śmierci. Państwo moskiewskie weszło w stadium kryzysu, w czasie którego toczyły się dramatyczne walki o władzę i mnożyły się też akty protestu społecznego. Syn Iwana Groźnego - Fiodor nie był w stanie utrzymać równowagi politycznej w kraju, ani też bronić autorytetu władzy. Sprawujący wówczas władzę faktyczną Borys Godunow usiłował podnieść prestiż monarchii, doprowadzając między innymi do utworzenia patriarchatu moskiewskiego. Jednakże, objąwszy rządy nie potrafił przeciwstawić się, protestującym przeciw niemu bojarom i wystąpieniu mas chłopskich, spowodowanych głodem. Na początku 17 wieku doszło do wielu ruchów społecznych, których kulminacją było powstanie, w zasadzie wojna chłopska pod wodzą Iwana Bałotnikowa. Chaos i anarchię zwiększała interwencja wojsk obcych - polskich i szwedzkich. Nie przypadkowo ten okres historii został nazwany okresem zamętu lub okresem wielkiej smuty, w ciągu którego zmieniali się władcy, a przez kraj przetaczały się zagony wojskowe. Po Borysie Godunowie przyszło krótkie panowanie Dymitra Samozwańca narzuconego przez magnateria polską, a po nim wyniesiony został na tron car Wasyl Szujski. Jego wybór nie doprowadził jednak do uspokojenia. Na horyzoncie politycznym pojawił się bowiem nowy pretendent Dymitr Samozwaniec II, który pustoszył kraj bezskutecznie na rzecz Polaków. W tej sytuacji, próbował zapobiec rozpowszechnieniu rozkładu przez wezwanie na pomoc Polaków. Ale fakt spowodował interwencję wojsk rzeczpospolitej, która na tym tronie chciała osadzić królewicza Władysława. Wyprawa polska przebiegła pomyślnie pod względem militarnym, jednakże nie przyniosło oczekiwanych rezultatów politycznych. Podczas pobytu załóg polskich na Kremlu w kraju rozwinął się potężny ruch ludowy, który pod wodzą Mumina i Pożarskiego, przepędził interwencję, stwarzając odpowiednie warunki do osadzenia na tronie Michaiła Romanowa. Nastroje walczących, znalazły odzwierciedlenie w literaturze tamtego okresu. Większość utworów, które wówczas powstawały, miała charakter publicystyczno-agitacyjny. Zostały opisane dramatyczne sytuacje, ale też pełne zaangażowanie i poświęcenia. Na ogół te utwory były utrzymane w stylu makariuszowskim, czyli górnolotnym, z ornamentami. Stanowiły symbiozę różnych form gatunkowych, takich jak kroniki, relacje kronikarskie, opowieści wojenne i żywoty, dokumenty urzędowe i legendy, a także wyznania liryczne. Kolejny okres - pierwsza połowa 17 wieku. Po czasach zamętu Rosja powoli wychodziła z kryzysu. Dramatyczne wydarzenia poprzedniego okresu, jakie ujawniły słabe strony państwowości rosyjskiej, niemal rozpadającej się pod naporem wojsk nieprzyjacielskich i ledwie uratowanej przez potężny zryw ogólnonarodowy doświadczeń. Rosja wyszła z tego okresu terytorialnie okrojona, a przy tym gospodarczo zacofana i społecznie skonsolidowana. Pierwszym zadaniem nowego monarchy było zlikwidowanie skutków, a przede wszystkim źródeł kryzysu wewnętrznego oraz uwolnienie kraju od wojsk obcych i nękających ziemie południowe kozaków. Rozgromiony przez kozaków car zawarł traktat pokojowy ze Szwecją w 1617 roku i z Polską, w 1619 na mocy postanowień tego rozejmu do kraju wrócił patriarcha Filaret – ojciec Michaiła. W ciągu kilkunastu lat zabiegał on o podniesienie autorytetu władzy państwowej i władzy kościelnej. Rozwinął on system nadań szlachectwa, traktując je jako przeciwwagę dla bojarów. Równocześnie, jak budował kościoły, także klasztory przeprowadzał reformy wojskowości czy skarbu. Sprzyjał rozwojowi rzemiosła i handlu. Za jego pozwoleniem do kraju zaczęli napływać cudzoziemcy artyści, rzemieślnicy, technicy. Wpływy zachodnie przenikać zaczęły powoli do obyczajów elity społecznej, wypierając ideał życia ascetycznego. Jednakże w wielu środowiskach przyjmowano te wpływy z ostrożnością i nadal dominowała w społeczeństwie niechęć do cudzoziemców i do wszystkiego, co obce. W kraju narastać zaczęło niezadowolenie z dotkliwych podatków i wszechwładzy skorumpowanego w tych czasach aparatu ministracyjnego. W toku obrad wolne zwołanego w 1642 roku soboru ziemskiego stwierdzono, że kraj stanął w obliczu kryzysu wewnętrznego. Początki panowania Michaiła Romanowa nie zapowiadały takiego obrotu rzeczy. W społeczeństwie nękanym niedawnymi przejściami panowało pozytywne ożywienie i nadzieja na

szybką zmianę sytuacji. Oczywiście nastroje tych dni i wiara w perspektywy rozwojowe nowej dynastii znalazły wyraz w literaturze. Pierwszym ujęciem literackim niedawnej przeszłości i perspektywy nowego panowania była kronika Iwana. W upadku kraju skłonny był widzieć karę bożą za moralne zepsucie, które w społeczeństwie zaszczepili cudzoziemcy. W podobnym duchu utrzymana była niesłychanie popularna opowieść pod tytułem Historia dla pamięci przyszłych pokoleń, powszechnie znana jako opowieść. W swojej relacji ukazał dokładny obraz Rosji, której nieszczęście tłumaczył zobojętnienie świata na zło i nieprawości. Swoisty typ ewolucji w średniowiecznej wersji średniowiecznej można odnaleźć w powieści wojennej, co można prześledzić na przykładzie cyklu opowieści wojenno-historycznych o walce kozaków; szczególnie Opowieść o oblężeniu Azowa najbardziej dojrzały zabytek tego cyklu. Jeżeli chodzi o II połowę 17 wieku, to Rosja próbuje przezwyciężyć swoje zacofanie gospodarcze i odbudować swój autorytet międzynarodowy, stara się odebrać ziemie utracone, a następnie zaprowadzić ład wewnętrzny w polityce wewnętrznej. Podjęty został wysiłek wzmocnienia centralizmu państwowego i rozchwianej gospodarki. Zostaje wprowadzony kodeks, dający duże uprawnienia właścicielom ziemskim i ostatecznie przywiązujących chłopów do ziemi. Prowadziło to do rozruchów wśród ludności wiejskiej. Równocześnie rosło niezadowolenie miast - ich mieszkańcy obarczeni byli najrozmaitszymi świadczeniami. Doszło do powstania w wielu miastach i do buntu na wsiach. Od tego czasu w duchowieństwie pogłębił się rozkład moralny. W niemal całym kraju doszło do upadku życia umysłowego i kulturalnego. W celu podniesienia poziomu intelektualnego społeczeństwa i ożywienia życia kulturalno-społecznego zdecydowano się na szereg reform. Pierwsza reforma dotyczyła systemu kształcenia. Osiągnięciem w tym zakresie było powstanie kolegium przekształconego następnie w Akademię kijowskomohylańską. Z tą akademią był związany Połocki, który przyczynił się do powstania szkoły przy klasztorze Pańskim w 1664 roku. Z jego inicjatywy powstała także akademia słowiańsko-greckołacińska. Wśród ówczesnej elity uwidoczniło się żywe zainteresowanie kulturą zachodu, sztuką, piśmiennictwem i obyczajowością. Rosło też zainteresowanie językiem polskim. Na dworze carskim przyjmowano z ogromnym zrozumieniem nowinki zachodnie, też publikacje polskie nie należały do rzadkości. Dzieci carskie uczyły się języka polskiego. W owych czasach w Moskwie była moda na język polski, która uwzględniona była na przykład w programach nauczania akademickiego. Literatura przekładowa Tematyka była różnorodna. Najprościej mówiąc, dominowały w niej treści świeckie, przemieszane też z ideologią kościelną. Na warsztat wzięto przede wszystkim średniowieczne romanse rycerskie i opowieści miłosne, ale też nowelki obyczajowe, żarty i anegdoty. Wśród opowiadań o charakterze dydaktyczno-moralizatorskim wyróżniają się zbiory pod tytułem Wielkie. Wiele motywów świeckich znalazło się w historiach rzymskich. Ciekawe opowiadania święciły świecki model obyczajowy, czyli radość życia. Rozrywkowy charakter miały rozmaite opowieści żartobliwe. Spośród nich najbardziej znany był rosyjski przekład polskiego Facecji z 1680 roku, gdzie były zawarte rozmaite żarty i zabawne opowiastki wywodzące się jeszcze z literatury starożytnej, ale jakże aktualne dla ówczesnego odbiorcy, ponieważ dotyczyły na przykład historii związanych z przekupnymi sądami albo rozpustnymi mnichami. Tematyka ta była bardzo bliska ówczesnym odbiorcom. Największą popularnością cieszyły się utwory romansowe, na przykład Historia o 7 mędrcach. Zupełnie wyjątkowe powodzenie wśród utworów tego typu miał romans zwany Opowieść o królewiczu Bowie. Czytelnika rosyjskiego w tym utworze fascynowały, interesowały percepcje dzielnego i sympatycznego bohatera tytułowego, który przypominał królewicza z bajki swoją odwagą, sprytem, ale też sprawiedliwością i uczciwością. Warta podkreślenia jest też jego wierność i oddanie, a przede wszystkim ten królewicz jest urodziwy. Równolegle przyciągała akcjąoryginalną w zakresie etyki, która poszczycić się mogła szeregiem reprezentowanych opowieść moralizatorskich, obyczajowych i satyrycznych.

Opowieść o Niedoli-Złym losie Opowieści tamtego czasu utrzymywane były w duchu dawnych norm i nakazów moralnych. W odróżnieniu od wielu dawniejszych opowieści, wprowadzały zwykłych ludzi prawa do znanego schematu fabularnego. Jakkolwiek więc dominuje w nich jeszcze ideał religijny wyraźnie dają znać o sobie zjawiska rzeczywistości społecznej, w szczególności przejaw życia codziennego środowisk kupieckich. Z takiego środowiska kupieckiego wywodzi się nasz bohater. Opowieść ta powstała zapewne w połowie 17 wieku w środowisku plebejskim. Tematyka utworu jest dość prosta – przedstawia dzieje buntu młodzieńca, który nie nosi żadnego imienia. Jest to opowieść o tym, jak on chciał ułożyć sobie życie po swojemu, nie bacząc na wszystkie wskazówki i rady swoich rodziców. No i to doprowadziło go na manowce i Niedola zaczęła go prześladować. Mamy tutaj do czynienia z nieposłuszeństwem bohatera, dobrego młodzieńca, który, mając te odpowiednie warunki materialne i też opiekę ze strony rodziców postanawia jednak, by zakosztować życia innego. Na pewnym etapie życia chcielibyśmy spróbować czegoś innego i zakosztować tego, jak jest po drugiej stronie i nasz bohater to też czyni. Warte podkreślenia jest to, że nie ma on imienia i nazwiska, ale pochodzi z kupieckiego środowiska i zapomina o tym, o czym mówili mu rodzice. Postanawia przetestować życie, kosztuje alkoholu, zaufał przyjacielowi, który określany jest w utworze jako przybrany brat i jak to ten przyjaciel go okrada. Bohater idzie w świat bez żadnych pieniędzy, żadnych dóbr materialnych i bez odzieży, wałęsa się po świecie. Potem nasz bohater spotyka dobrych ludzi, którzy udzielają mu rady, próbuje zmienić swoje życie, nawet myśli o tym, żeby pojąć żonę. Pewno niewiasty. Wszystko, jakoby mu się udawało. Dochodzi do tego, że przechwala się swoim bogactwem i tym, czego to on nie osiągnął. I wtedy do akcji wkracza niedola zły los, która naszemu bohaterowi próbuje pokazać, że może próbować żyć po swojemu, ale ona go nie opuści, na każdym kroku będzie z nim. Bohater był bliski samobójstwa. Dlatego na początkowo można powiedzieć, że faktycznie mu się mogło nie udać uciec od niedoli, że to licho po prostu go zniszczyło. Potem poszedł do zakonu i utwór miał na celu właśnie pokazać to, że będąc blisko boga, jesteśmy w stanie uciec od tego złego losu. Morał z tego taki, że będąc blisko boga, niedola nas nie dosięgnie. Na końcu tego utworu pojawia się też element modlitwy. Mamy tutaj bohatera, który był zwykłym człowiekiem, pewnie o nieco słabszym charakterze i wił o prawdzie wiele tradycyjnych wyobrażeń, na przykład dotyczących sposobu postrzegania kobiet czy nawyków i świadczył przywiązanie do wiary. Ale z drugiej strony nudziło go to życie i próbował wyrwać się z krępujących go węzłów obyczajowych i skosztować świata. Na tej podstawie właśnie badacze próbowali interpretować utwór jako konflikt ojców i dzieci, który potem w literaturze rosyjskiej będzie się powtarzał. Badacze przekonują też, że autor jakoby przeciwstawia postawy wobec życia - światopoglądy rodziców i tak zwanych dobrych ludzi, którzy stanowią oczywiście większość społeczeństwa i stoją na straży porządku, którego gwarantem jest kodeks moralnoobyczajowy oraz świadomość naszego młodzieńca, który uosabia porywy serca, bunt, nieposłuszeństwo. W takim ujęciu, autor, mimo współczucia dla ofiar, musiał ukazać także sympatię dla ojców. Jednakże wydaje się, że ciekawszą interpretacją i bliższą zamierzeniu autora jest twierdzenia, że utwór w zasadzie stanowi liryczno-pesymistyczną syntezę losów człowieka, który na skutek własnych słabości znalazł się poza nawiasem życia i był zatem nie tyle zbuntowany, o czym przekonywali badacze promujący pierwszą interpretację, co po prostu nieszczęśliwy. Tym tłumaczy się właśnie anonimowość bohatera i też brak potępienia dla postawy niezgodnej z przyjętą regułą postępowania i normą narzuconą przez opinię publiczną. Czyli nie tyle był to bunt przeciw ojcom, ile właśnie bycie nieszczęśliwym, które prowadzi do podejmowania takich decyzji. W utworze chyba właśnie o to chodzi, o czym może świadczyć też początek, czyli obszerny fragment o stworzeniu świata o wygnaniu z raju. W swojej skali losy bohatera przypominały żywot, ale oczywiście nie miał nic wspólnego z literaturą hagiograficzną - była to typowa biografia świecka opracowana na

elementach stylu książkowego, który uwidocznił się zwłaszcza we wstępie pod wyraźnym wpływem poetyki ludowej, symbolika, obrazowanie, frazeologia, powtórzenia, epitety. No i tutaj sama forma utworu, dla której wyznacznikiem jest rytm przypominający organizację rytmiczną bylin rosyjskich. Byliny to tradycyjna, ludowa, rosyjska pieśń epicka opiewająca czyny bohaterów na ogół legendarnych i dziejów Rusi. Dla bylin charakterystyczny jest rytm, podział na strofy czy choćby na epizody fabularne. Z takimi zdaniami fabularnymi mamy do czynienia właśnie w naszym utworze w scenach pożegnania naszego bohatera z rodzicami. Cechy charakterystyczne bylin to także odwołanie się do wydarzeń historycznych Rusi, pojawiają się oczywiście bohaterowie historyczni i przeplatają się wątki historyczne i fikcyjne. Jeżeli chodzi o treść to jest to głównie materiał historyczny, czyli mamy realne postaci i rzeczywiste wydarzenia oraz rzeczywistość fikcyjna, cudowna, baśniowa. Skoro już mieliśmy do czynienia w poprzednich tekstach ze zjawiskami życia społeczno-obyczajowego mamy tutaj w cyklach bylin, cykle kijowski i cykl nowogrodzki. Powstawały byliny o władcach, na przykład o Piotrze Wielkim, a po złotym wieku Rusi kijowskiej przepiękne byliny o Nowogrodzie, o powstaniu kozaków i chyba najbardziej znany cykl bylin o trzech bohaterach. Początkowy obszerny fragment dotyczy Adama i Ewy i wygnania z raju. Fragment został ukazany w celu moralizatorskim. Odwołanie do religijności , ale tutaj też mamy do czynienia z szerszą perspektywą, że już nie tyle losy konkretnej postaci konkretnego bohatera, ale chodzi o losy wszystkich ludzi. My wyruszamy w świat tego grzechu, który popełnili nasi rodzice Adam i Ewa. Uwolnić się od niego nie możemy. To by łączyło się z interpretacją badaczy, którzy mówili, że nie tyle o bunt chodzi, co właśnie wyraz nieszczęścia bohatera i przez to można rozumieć też nieszczęście ludzi. Podkreślona jest tutaj słabość człowieka. Kolejny fragment dotyczy już naszego bohatera i jego rodziców. Jej rodzice udzielają rad, żeby stronił od uczt i hulanek, żeby nigdy nie pił 2 kieliszków naraz, żeby miał skromne spojrzenie i żeby nie patrzył w pożądliwy sposób na kobiety. Dostaje od rodziców listę tego, czego zrobić nie może. No a nasz bohater jednak chciał zakosztować tego świata. Chciałam spróbować picia tych kilku kieliszków pod rząd, a chciał się weselić, chciał się bratać. Dowiadujemy się także, że po drodze z rozsądkiem mu nie było. Spotkał swojego przybranego brata i ten brat go zachęcał do upicia się. Zachęcony takimi namowami przyjaciela i zapewnieniem z jego strony, że on będzie go pilnował nawet jak się upije, jak będzie pijany, że mu przygotuję nawet nocleg, został namówiony. I okazuje się, że jego przyjaciel chce ograbić go ze wszystkiego, łącznie z obuwiem, odzieżą i z posiadanego majątku. I wtedy nasz bohater nie wraca do rodziców, ale poszedł do tak zwanych dobrych ludzi. Czyli poszedł w nieznane mu miejsce i tam szukał jakiegoś schronienia, jakiegoś wyjścia z tej sytuacji. Został bez niczego, praktycznie w każdym wymiarze tego słowa. I tym ludziom opowiedział swoją historię, opowiada o tym, jak nie słuchał rodziców i jak się upił do nieprzytomności. Dobrzy ludzie wysłuchali i dali mu rady, jak odnaleźć się w tej sytuacji? Jak znaleźć tych przyjaciół? Żeby był pokorny, żeby słuchał przyjaciół, żeby uginał kark przed starym i młodym, żeby nie rozpowiadał cudzych sekretów, żeby nie plotkował, żeby był spokojny, posłuszny, życzliwy. Bohater chciał się nawet ożenić. I w momencie, kiedy dochodzi do tego, że on tak się przechwala, tym co udało mu się osiągnąć oraz zdobył umiejętności, wtedy pojawia się niedola, która zakomunikowała, że będzie mu zawsze towarzyszyła, że go nie opuści, że będzie przy nim trwała. I też kusiła młodzieńca do tego, żeby porzucił swoją narzeczoną. Potem okazuje się, że on ten swój majątek przepiję i ponownie idzie w świat wałęsa się. On cały czas próbuje od tej niedoli uciec. Ta ucieczka naszego bohatera jest nieudana, bo dogania go wszędzie bez względu na jego formę (zmienia się w sokoła, ona w gołebia, jastrzębia, wilka). Niedola wszędzie go dopada i obiecuje mu, że nigdy, przenigdy go nie opuści. No jednak okazuje się, że niedola nie ma wstępu do klasztoru, gdzie bohater znajduje ukojenie. Opowieść o Frolie Skobiejewie

Jest to opowieść obyczajowa napisana na przełomie 17 i 18 wieku, choć raczej są to początki wieku 18, z tego względu. Historia tego utworu jest dość prosta, bo mamy do czynienia z człowiekiem, który i jeżeli trzeba byłoby to każdego sprzedał. Realizuje się ta maksyma, że cel uświęca środki, ale z drugiej strony ten bohater jest pełen wdzięku i uroku. Co ważne, jego zachowanie nie jest tutaj wcale potępione. Jest tutaj wyraz jakiegoś zrozumienia i podziwu jego obrotności, która potem, jak się okazuje, bardzo przydatna jest też w tym kontekście historycznym i politycznym. Jest to historia zubożałego szlachcica, który nie przebierając w żadnych środkach postanawia poślubić córkę stolnika i nie cofnie się już przed niczym, żeby ją poślubić. Stolnik to tytuł jednego z wyższych stopni szlachty moskiewskiej. Dla przypomnienia nasz bohater jest na samym dole hierarchii. Stolnik odpowiadał za tak organizację i obsługiwanie biesiad, uroczystości. Bohater jest na tyle sprytny, że potrafi się wwkupić na samym końcu w łaskę rodziców, przyjeżdża on ze swoją żoną, już nie oni przyjeżdżają czy córka przyjeżdża, a przyjeżdża on ze swoją żoną. Jego postawa jest typowa dla osobnika obrotnego, przedsiębiorczego i sprytnego. Pojawia się postać mamki, czyli niani Anuszki i Frol przekupuje ją pieniędzmi i to nie raz, żeby mu pomogła. Frol idzie na bal przebrany za dziewczynę, gdzie Anuszka się w nim zakochuje. Potem Anuszka daje mu pieniądze - Frol zaczyna odczuwać przepływ tych pieniędzy. Potem jedzie za nią do Moskwy i porywa ją skradzionym powozem, po czym biorą ślub. Ojciec Anuszki ogłasza poszukiwania córki i jej porywacza, za które grozi śmiercią. Nasz Frol to usłyszał i się przestraszył i nie wiedział, co zrobić. No bo jak tutaj przyjść do teścia i powiedzieć, że to on jest odpowiedzialny. Pomysłowy Frol idzie na msze do soboru, gdzie było wielu stolników i padł do stóp Stolnika i powiedział wszystko. Rodzice postanowili wysłać szpiega, który miał skontrolować jak się tam żyje ich córce. Frol wręcz wymusił na tym stoliku, który wcześniej pomógł mu z karetą, żeby on się za nim wstawił kina, a gdy ten łowczy nie za bardzo wykazał zainteresowanie, nie bardzo chciał pomóc, Frol powiedział mu, że jest współwinny. No i potem przyjeżdża osoba, która sprawdzę jak żyje Anuszka, potem ten podstęp z tym, że Anuszka jest chora. Wysłali więc rodzice do niej obraz, aby ją błogosławić. Potem oczywiście była mowa, że Anuszka tak gorliwie się modliła do tej ikony, że wyzdrowiała, a oczywiście chora nie była. Frolowi udaje się popaść w łaski rodziców. Przyjeżdżają na obiady z tą żoną, bohater żyje w dostatku, niczego mu nie brakuje. Z wysokim szacunkiem byli przyjmowani, Frol już nie zajmował się sprawami administracyjnymi, bo w drabinie zajmował wyższe miejsce. Jeśli chodzi o język, to są tutaj słowa cerkiewnosłowiańskie, pojawiają się też kancelaryzmy czy fonetyczne zapisy słów....