Szymala J., Film - Historia - Turystyka, Kraków 2016, ss. 185. PDF

Preview

Summary

Jacek Szymala FILM – HISTORIA – TURYSTYKA Historia Hi sto hist film ego st tori ka ryst or Hi st ria ory ie zn ia u y s Tu sto film czn yc tu Hist o ry ria ry sto stor Hi neg a w st oria y w isto ki yk lm ria hi tu ry i h ce ycz u h ry c ist film tury tu st zn Hi ryst or y Fi yc ria styk Hi zn u tu ...

Description

Jacek Szymala

FILM – HISTORIA – TURYSTYKA

u

Hi

film ria sto Hi

ej zn yc or ist i h ce a yk y st st zn ry ry c tu tu ry w isto ki ia a y h or st tori ka ryst Hi s y tu Hi st ry ria j Tu sto owe i film

styk

tury

Film w turystyce Turystyka w filmie

Film turystyczny

Hi

oria

Film historyczny

Film

Hist

hi sto stor Fi yc lm ria zn w Hi sto hist film ego ria ory ie Hist film czn oria film u y u tu ryst ycz neg o

Historia

Turystyka

Turystyka historyczna Turystyka filmowa

Film – Historia – Turystyka

JACEK SZYMALA

Film – Historia – Turystyka

KRAKÓW 2016

Copyright by Jacek Szymala, 2016

Recenzenci: prof. dr hab. Bogdan Rok (UWr) prof. dr hab. Dorota Skotarczak (UAM)

Autor okładki: Jacek Szymala

Kontakt z autorem: [email protected]

Publikacja sfinansowana ze środków Instytutu Historycznego Uniwersytetu Wrocławskiego

ISBN 978-83-7638-795-6

KSIĘGARNIA AKADEMICKA ul. św. Anny 6, 31-008 Kraków tel./faks: 12 431 27 43, 12 421 13 87 e-mail: [email protected] Księgarnia internetowa: www.akademicka.pl

SpiS Treści Wstęp ...........................................................................................................................

7

Krajobraz Syberii w dwóch polskich pamiętnikach z XVIII w. ...........................

13

Królowa Bona w serialu Janusza Majewskiego .......................................................

47

Zamki w Olesku i Podhorcach jako obiekty turystyczne i miejsca realizacji filmów historycznych ................................................................................

61

Wizualizacja baroku w realizacjach Wytwórni Filmów Oświatowych................

73

Filmowy portret ojca królowej Marii Kazimiery d’Arquien Sobieskiej ...............

89

Na Zachodzie bez zmian. Historia, powieść, film ...................................................

101

Kino czarnogórskie. Rys historyczny i atrakcyjność turystyczna ........................

129

Historia w kinie. Z praktyki dydaktycznej ..............................................................

143

Bibliografia ..................................................................................................................

155

Indeks osobowy ..........................................................................................................

169

Indeks geograficzny....................................................................................................

181

WSTęp

P

ublikacja stanowi zbiór artykułów, szkiców i esejów, z których każdy może być potraktowany jako osobna całość. Jej projektowanym adresatem jest nie tylko grono specjalistów w trzech dziedzinach wymienionych w tytule. Historykom i filmoznawcom może ona zasygnalizować pewne myśli bądź kierunki, może zachęcić ich do popularyzacji wiedzy w perspektywie jej praktycznego wykorzystania (turystyka). Celem wydawnictwa jest też służyć wszystkim zainteresowanym historią alternatywną. Nasycenie tekstów ciekawostkami historycznymi i detalami filmoznawczymi wpisuje się w zamierzenie popularyzacji wiedzy o zagadnieniach z tych dziedzin. Wydawnictwo adresowane jest też do wszystkich związanych z turystyką, głównie turystów, a także przewodników, pilotów i organizatorów turystyki. Może również być traktowane jako podręcznik studentów takich kierunków i specjalności jak historia wizualna 1,

„Historia wizualna to zorientowana multidyscyplinarnie subdyscyplina badawcza zajmująca się analizą przedstawień (audio)wizualnych w kontekście historycznym. W tym rozumieniu historia wizualna obejmuje swym zasięgiem wszystkie te sfery, które występują na styku historii i historiografii, fotografii, filmu, sztuk plastycznych, nowych mediów i wszelkiej wizualizacji przeszłości i wiedzy historycznej [podkr. J.S.]. Do jej zadań należy zaś z jednej strony – wskazanie na rolę, jaką przedstawienia (audio)wizualne odgrywają w tworzeniu przedstawień historycznych (wyobrażeń o przeszłości), stając się swoistą alternatywą dla akademickiej historiografii. A z drugiej – wskazanie na metody badawcze przydatne do analizy audiowizualnych reprezentacji przeszłości jako relatywnie nowych i równorzędnych wobec pisanej historii form refleksji o przeszłości oraz źródeł historycznych wymagających od historyka nowych umiejętności w zakresie krytyki i hermeneutyki przekazów medialnych”. D. Skota r cz a k, Historia wizualna, Poznań 2012, s. 188-189. Zob. także recenzję cytowanej pracy: A. Ra dom s ki, Historiografia w okresie transformacji. Kilka uwag na marginesie monografii: Historia wizualna, „Kultura i Historia” 2015, nr 27, [on-line:] http://www.kulturaihistoria. 1

8|

Wstęp

turystyka historyczna, historia w przestrzeni2 i innych.W pracy omawiane są wybrane filmy, zarówno fabularne, jak i dokumentalne, których akcja toczy się w okresie od początku XVI w. (Królowa Bona) do pierwszej połowy XX stulecia (Na Zachodzie bez zmian, Bitwa nad Neretwą), głównie jednak w okresie baroku. Przedmiotem refleksji nie jest sama historia kina, lecz raczej historia w kinie, a w największym stopniu miejsca realizacji filmów w kontekście turystyki filmowej i turystyki historycznej, a także biografistyka filmowa. Każdy element krajobrazu ma swoją historię 3. Dodatkowo w wielu przypadkach można mówić o karierze filmowej miejsca. O ile filmowe dzieje poszczególnych regionów i miast zostały już (niedawno zresztą) opracowane4, o tyle wciąż nie opisano w ten sposób konkretnych obiektów. Celem autora jest zatem częściowe wypełnienie tej luki, zwłaszcza że do kinematografii rzadko (a jeśli umcs.lublin.pl/archives/5487 – V 2016. Trzeba przypomnieć, że obok terminu „historia wizualna” funkcjonuje synonimicznie „historiofotia” (określenie Haydena White’a), jednak badacze w naszym kraju skłonni są raczej do uprawiania historii wizualnej (D. Skota r cz a k, Historia wizualna. Założenia teoretyczne i zakres badawczy, [w:] Historia w kulturze współczesnej. Niekonwencjonalne podejścia do przeszłości, red. M. M a z u r, E. Sols ka, P. Witek, Lublin 2011, s. 94). Piotr Witek słusznie twierdzi: „Twórców przedstawiających przeszłość za pomocą różnego rodzaju filmów i widowisk telewizyjnych (czy szerzej – audiowizualnych form reprezentacji) (…) na gruncie dyscypliny, którą jest historia wizualna, uznaje się za niekonwencjonalnych historyków”. P. Witek, Andrzej Wajda jako historyk, Lublin 2016, s. 661. 2 Od roku akademickiego 2014/2015 w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Wrocławskiego realizowane są pierwsze w Polsce studia na kierunku historia w przestrzeni publicznej. Public history można na świecie studiować od lat siedemdziesiątych. 3 Definicja pojęcia „krajobraz”, rozróżnienie krajobrazu w sensie potocznym, geograficznym oraz humanistycznym – zob. początek rozdziału Krajobraz Syberii w dwóch polskich pamiętnikach z XVIII w. 4 Np. M. S z ym ański, Polska na filmowo. Gdzie kręcono znane filmy i seriale, Poznań 2010; A. M ikonis, Życie filmowe Wilna w okresie międzywojennym. Lata 1919-1939. Szkic historyczny, „Kwartalnik Filmowy” 2003, nr 44; M. G u z ek, Filmowa Bydgoszcz 1896-1939, Toruń 2004; H. K r a jews ka, Życie filmowe Łodzi w latach 1896-1939, Łódź 1992, Zeszyty Muzeum Kinematografii, 2; G. Sołtys iak, Filmowy przewodnik po Warszawie, Warszawa 2007; A. Jona s, M. K r onenber g, M. Wawr z ynia k, Przewodnik po filmowej Łodzi, Łódź 2010; M. K r onenber g, Przewodnik filmowy po województwie łódzkim, Łódź 2015; K. Fr yc -Chyż y, Filmowy spacerownik po Trójmieście, Warszawa 2009; B. G ier s z ews ka, Kino i film we Lwowie do 1939 roku, Kielce 2006; M. B ą k, Filmowy Paryż, czyli magia kina i miasta, Warszawa 2014; W. O r liń s ki, Sztokholm. Śladami bohaterów Stiega Larssona, Bielsko-Biała 2013; А. Е. Жук ов а, Г. В. Журов, Кинематографическая жизнь столицы Советской Украины, Киев 1983; С. Га в ри л ен к о, Полтава кинематографическая, Полтава 1999. Transkrypcja: A. Je. Ż u kowa, G. W. Ż u r ow, Kiniematograficzeskaja żyzń stolicy Sowietskoj Ukrainy, Kijew 1983; S. G awr ilenko, Połtawa kiniematograficzeskaja, Połtawa 1999.

Wstęp | 9

– to płytko) nawiązują autorzy klasycznych przewodników turystycznych. Zwraca uwagę to, że wybrane do omówienia historie, filmy i miejsca są mało znane i raczej niedostępne ogółowi. Wynika to z kilku powodów. Po pierwsze, te popularniejsze mają przeważnie bogatą literaturę przedmiotu i szeroką recepcję. Po drugie, często atrakcyjne jest to, czego nie ma w przewodnikach i czasem zamiast jazdy autostradą warto wybrać podróż starą drogą, by zobaczyć więcej (wspomniana alternatywność). Teksty, z wyjątkiem pierwszego i ostatniego, są ułożone chronologicznie pod względem czasu, jaki przedstawiają omawiane w nich filmy. Trzeba tu przyjąć kilka założeń. Po pierwsze, (prawie?) każdy film można nazwać historycznym, niezależnie od czasów, które przedstawia (odtwarza, ilustruje, konstruuje)5. Po drugie, należy pamiętać, że jeśli dzieło sztuki filmowej potraktuje się jako źródło historyczne, będzie to niemal zawsze (z wyjątkiem kina dokumentalnego, a i ono nie może być obiektywne choćby ze względu na reżyserię czy montaż) źródło pośrednie. W związku z powyższym bardzo ważne jest, że każdy film więcej mówi o czasach, w których powstał, niż o tych, które obrazuje. Jako że jednak komunikuje pewne treści, może służyć jako pomoc w rozumieniu (nie ilustrowaniu) historii i jako taki pełnić funkcję środka dydaktycznego. Tekst pierwszy, Krajobraz Syberii w dwóch polskich pamiętnikach z XVIII w., różni się od pozostałych. Ma na celu najpierw teoretyczne przybliżenie problematyki i pojęcia krajobrazu (do tej kategorii odnosi się większość tekstów tomu), następnie pokazanie metody posługiwania się kategorią krajobrazu przez historyka i kulturoznawcę na przykładzie analizy XVIII-wiecznych relacji podróżniczych. Dla uproszczenia, a także dlatego, że żadnego z omawianych w tekście pamiętników nie zekranizowano, rozdział jako jedyny nie dotyczy kina. Można się jednak zastanowić nad filmowością omawianych memuarów. Rozdział został pomyślany jako dogłębny wstęp. Tekst jest wariantem pracy licencjackiej przygotowanej w 2011 r. pod kierunkiem prof. Bogdana Roka. W rozdziale drugim, dotyczącym biografistyki filmowej6 (Królowa Bona w serialu Janusza Majewskiego), z perspektywy historyka analizowane są związek pierwowzoru Zob. np. wypowiedź Bronisława Geremka („Kino” 1975, nr 6, s. 9): „Jestem przeciwny spieraniu się o definicję, co jest filmem historycznym, a co nim nie jest. W jakimś sensie poza filmami science fiction wszystkie filmy są historyczne, ponieważ pokazują jakieś wydarzenia, które się odbyły”. 6 W Polsce za pionierski w temacie biografistyki filmowej uchodzi szkic Bolesława Michałka z 1974 r. (B. M icha łek, Biografia filmowa – dziś, „Kino” 1974, nr 9, s. 58-59). Istotna jest praca zbiorowa Biografistyka filmowa. Ekranowe interpretacje losów i faktów, red. T. Szcz e pańs ki, S. Kołos, To5

10 | Wstęp

literackiego z historiografią oraz aktorstwo i architektura. Film powstał na podstawie scenariusza Haliny Auderskiej, czerpiącej z powieści Smok w herbie. Scenarzystka zapoznała się ze źródłami (Łukasz Górnicki) oraz historiografią (Władysław Pociecha). Scenariusz powstał z myślą o Aleksandrze Śląskiej, aktorce teatralnej, jako odtwórczyni roli tytułowej. Zagrała ona i młodą, i dojrzałą Bonę. Film nakręcono we wnętrzach budowli XVI-wiecznych lub imitujących je. Dominowała architektura włoskiego renesansu. Stroje bohaterów można podzielić na zgodne z ówczesną modą zachodnią (dwór królewski) i wschodnią (litewska szlachta). W języku przeważała lekko archaizowana polszczyzna uzupełniana italianizmami. Celem następnego tekstu jest popularyzacja historii i filmowej „kariery” zamków w Olesku i Podhorcach. Oprócz tego, że są one (ze względu na architekturę i historię) atrakcjami turystycznymi, pokazano je w wielu filmach historycznych. Przykładowo dublowały one litewskie siedziby Radziwiłłów w Potopie (1974), pałac wersalski w radzieckiej adaptacji Trzech muszkieterów (1978), a także Czehryń i Warszawę w Hetmanie (2015). Na temat obu rezydencji nakręcono też filmy dokumentalne. Pierwszy z nich powstał w 1936 r. z okazji 240 rocznicy śmierci Jana III Sobieskiego, drugi to część popularyzatorskiej serii Stanisława Niciei o zamkach i twierdzach kresowych Rzeczypospolitej. Wszystkie wyżej wymienione produkcje są omówione w tekście. Kolejny tekst tomu, w którym analizowany jest film Ojciec królowej (jeden z niewielu przykładów polskich komedii historycznych), mówi o realiach XVII-wiecznych i jest poświęcony filmowej biografii Henryka d’Arquien, ojca królowej Marysieńki Sobieskiej7. Film to adaptacja książki Tadeusza Boya-Żeleńskiego, według historyka Michała Komaszyńskiego niezbyt wiernie oddająca rzeczywistość historyczną. Artykuł Wizualizacja baroku w realizacjach Wytwórni Filmów Oświatowych8 poświęcony jest kulturze baroku w filmie. To próba przyjrzenia się wybranym zabytkom okiem widza filmu. Pomaga temu przytoczenie obszernych fragmentów narracji towarzyszącej obrazowi. Omówione są filmy: Barok wileński, Barok krakowski ruń 2007. Warto zauważyć, że naukowe ujęcie filmu biograficznego należy datować znacznie wcześniej. Zob. Р. Ю рен ев, Советский биографический фильм, Москва 1949; Л. М. Будя к, Советский историко-биографический фильм, Москва 1978. Transkrypcja: R. Ju r ieniew, Sowietskij biograficzeskij film, Moskwa 1949; Ł. M. Bu dia k, Sowietskij istoriko-biograficzeskij film, Moskwa 1978. 7 Rozdział to nieznacznie zmieniona wersja artykułu opublikowanego w tomie pokonferencyjnym: J. S z ym a l a, Filmowy portret ojca królowej Marii Kazimiery d’Arquien Sobieskiej, [w:] Ojcostwo: powołanie czy zadanie, red. J. Z im ny, Stalowa Wola 2013, s. 435-444. 8 Wersja tekstu została złożona do druku jako tekst pokonferencyjny w serii Staropolski Ogląd Świata.

Wstęp | 11

oraz dotycząca wieku srebrnego część cyklu Dzieje kultury polskiej. Treści zawarte w rozdziale uzupełniają tabela zestawiająca inne wybrane łódzkie dzieła ukazujące sztukę barokową oraz odesłania do literatury na temat filmowego przedstawiania kultury i sztuki. Wypada wyrazić nadzieję na szersze udostępnianie filmów i materiałów (w Internecie, na DVD i Blu-ray) i stosowanie wyżej wymienionych chociażby w turystyce. Przedmiotem następnego tekstu tomu są odniesienia powieści Na Zachodzie bez zmian i analiza drugiej adaptacji filmowej w kontekście rzeczywistości I wojny światowej, a konkretnie walk w okopach frontu zachodniego. Rozdział przybliża okoliczności powstania książki Ericha Marii Remarque’a oraz jej pierwszej ekranizacji. Omówione są w nim również inne wybrane filmowe i literackie obrazy Wielkiej Wojny. Jest to wersja pracy licencjackiej napisanej w 2012 r. pod kierunkiem prof. Tadeusza Szczepańskiego. Przedostatni rozdział ma zasygnalizować istnienie obszaru badawczego, jakim jest kino czarnogórskie, w aspekcie historii, turystyki i filmoznawstwa. Główną tezą w nim postawioną jest wskazanie na niedostateczną znajomość kina jugosłowiańskiego w Polsce. Pierwszy czarnogórski pełnometrażowy film fabularny to Lažni car, opowiadający historię samozwańczego cara Szczepana (Stefana) Małego. Czarnogórcami byli między innymi współtwórca zagrzebskiej szkoły animacji Dušan Vukotić oraz twórca gatunku filmu partyzanckiego Veljko Bulajić. Pierwszy wyróżnił się jako autor animacji krótkometrażowej Surogat – pierwszego nagrodzonego w tej kategorii Oscarem filmu spoza USA. Bulajić zasłynął Bitwą nad Neretwą, filmem z międzynarodową obsadą. W Jugosławii nakręcono ponad 3000 filmów dokumentalnych, w tym wiele na terenie Czarnogóry i na jej temat. W Herceg Novi i Podgoricy organizowane są festiwale filmowe. W tym niewielkim państwie istnieją duże możliwości uprawiania turystyki filmowej i historycznej. Książkę zamyka dwuczęściowe opracowanie Historia w kinie. Z praktyki dydaktycznej9. W pierwszej części przedstawione są możliwości i postulaty nowej subdyscypliny (gałęzi historii wizualnej), natomiast druga to sylabus zajęć zrealizowanych ze studentami Instytutu Kulturoznawstwa Uniwersytetu Wrocławskiego, opatrzony komentarzem i uzupełniony materiałami. Głównym celem zajęć i tekstu jest znalezienie Wersja pierwszej części była publikowana w: J. Sz ym a la, Dydaktyka historii w kinie. Zarys, [w:] Актуальні проблеми методики навчання історії, правознавства та суспільствознавчих дисциплін, випуск 6, 2014, s. 70-73. Transkrypcja: Aktualni problemy metodyky nawczannia istoriji, prawoznawstwa ta suspilstwoznawczych dyscyplin, wypusk 6, Charków 2014, s. 70-73. 9

12 |

Wstęp

odpowiedzi na pytanie o kierunek badań historii wizualnej epok wcześniejszych niż dzieje kina (w tym przypadku XVI-XVIII w.). Treści poszczególnych rozdziałów stanowią zatem praktyczne realizacje teoretycznie możliwych związków trzech zawartych w tytule pojęć. Możliwe konstelacje w kręgu (a raczej trójkącie) historii, kina i turystyki przedstawia poniższy schemat.

Krajobraz Syberii W dWócH polSKicH pamięTniKacH z XViii W. Krajobraz Syberii charakteryzuje się osobliwym urokiem. Jego pięknem zachwycali się nawet zesłańcy, którzy przybyli tu pod przymusem. Zachwyt wzbudzały ogromne, pierwotne przestrzenie. Stepy ciągnące się prawie bez końca, dziewicze lasy, ogromne rzeki. Niektórzy z naszych rodaków dawali temu wyraz, malując wspaniałe krajobrazy, czy pisząc wiersze. Inni korzystali z jej bogactw. Zdarzali się wśród nich właściciele kopalń złota, węgla czy całe rzesze polskich rolników uprawiających syberyjską ziemię. A. Kubajak, Sybir i Syberia w dziejach narodu polskiego, Krzeszowice 2008, s. 117.

deFinicja Krajobrazu

O

mawiane dalej tereny to elementy krajobrazu. „Początki krajobrazu łączyć należy z początkami refleksji człowieka. Krajobraz odkrywać zaczęto wtedy dopiero, gdy z rozwojem świata człowieka świat przyrody oddalił się na tyle, ile trzeba by go widzieć w perspektywie wartości nie pożytków jedynie”10. Naukowym badaniem krajobrazu zajęło się wiele dyscyplin, głównie geograficznych (geografia fizyczna, geografia społeczna) i humanistycznych (kulturoznawstwo). Na styku przyrodoznawstwa

S. Pi etr a s z ko, Studia o kulturze, Wrocław 1992, s. 109.

10

14 | Krajobraz Syberii w dwóch polskich pamiętnikach z XVIII w.

i humanistyki pozostają badania geografii humanistycznej (w tym historycznej). Odrębnie funkcjonuje potoczne pojmowanie krajobrazu11. Geograficzne badania krajobrazu rozpoczęły się w połowie XIX w.; należy je wiązać z nazwiskami Alexandra von Humboldta i Carla Rittera12. Wkrótce pojawiły się refleksje humanistyczne. O krajobrazie jako przestrzeni ograniczonej, ujętej w ramy pola widzenia na przełomie XIX i XX stulecia pisał teoretyk kultury i filozof Georg Simmel. Według niego wyodrębniony przez akt duchowy krajobraz staje się autonomiczną częścią, a zbiór takich tworzy kulturę13. Pojęcie „ochrona krajobrazu” w nauce pojawiło się w połowie XX w. Prekursorstwo należy do niezależnie działających badaczy: Carla Trolla, twórcy ekologicznej koncepcji krajobrazu, który jako pierwszy

Ciekawym przykładem współwystępowania pojęcia krajobrazu w dwojakim znaczeniu jest autobiograficzna powieść Sylvii Plath, Szklany Klosz, z początku lat sześćdziesiątych XX w., czyli wcześniejsza niż termin „geografia humanistyczna” wprowadzony przez Yi-Fu Tuana i uznany za dyscyplinę wiedzy. W ostatnim rozdziale protagonistka Esther Greenwood w dwojaki – z punktu widzenia krajobrazu – sposób opisuje opuszczanie klinik psychiatrycznych i powrót do „normalności”: „zamiast podziwiać Europę, Marsa czy chociażby San Francisco, będę musiała na wiosnę uczyć się znowu na pamięć tego samego starego krajobrazu, jego pagórków, lasów i staw...