HLP test - hlp PDF

Preview

Summary

hlp...

Description

Zagadnienia ogólne 1. Temat śmierci w literaturze średniowiecznej Refleksja dotycząca umierania towarzyszyła piśmiennictwu chrześcijańskiego od samych jego początków. Pomijając traktaty teologiczne na temat śmierci, można wyróżnić kilka typów utworów, również wierszowanych, mierzących się z tą problematyką. Prozatorskie traktaty łączyły eschatologiczne rozmyślania o umieraniu z praktycznymi wskazówkami. Wskazówki te zbierano i łączono w osobne traktaty, będące chrześcijańskimi podręcznikami „sztuki umierania”, czyli ars moriendi. Ars moriendi była nieodłącznie związana z psychomachią rozgrywającą się nad konającym. Spór sił dobra i zła rozgrywał się w etapach: 1) kuszenie przez diabła i utwierdzanie w wierze przez anioła, 2) przypomnienie wszystkich popełnionych grzechów i próba odebrania umierającemu nadziei – jednoczesne pouczenia anielskie mające skłonić umierającego do uczucia żalu i prośby do Boga o łaskę, 3) pobudzanie chorego do buntu z powodu odczuwanych cierpień, podsycanie niechęci do rodziny i przyjaciół, ukazywanie ich jako hien czekających na spadek po umarłym – anielskie nakłanianie do cierpliwości, 4) wzbudzanie pychy i samouwielbienia – anioł zachęca do skromności i uznania wyższości woli Bożej, 5) próba przywiązania umierającego do dóbr doczesnych i wzniecenia żalu z powodu wszystkiego, co umierający musi pozostawić na ziemi – anioł pouczający o konieczności pozostawienia dóbr doczesnych i przypominanie o dobrowolnym ubóstwie Chrystusa. Wyobrażenia Śmierci: · Jeździec Apokalipsy galopujący ponad stosami ciał; · Megiera (kobieta) zlatująca na skrzydłach nietoperza; · Szkielet z kosą lub łukiem i strzałą, na wozie lub wierzchem na krowie lub wole. Najpospolitsze i najtrwalsze w literaturze i sztuce wyobra żenie Śmierci nawiązywało do obrazu zmarłego człowieka. Już od XI wieku kontrastowano postacie żywe z poruszającymi się i przemawiającymi trupami. Na tym opiera się popularny w poematach francuskich, niemieckich, włoskich i łacińskich motyw „trzech żywych i trzech umarłych”, spotykających się na polowaniu. Zmarli pouczają napotkanych młodzieńców o nietrwałości ludzkiej egzystencji i namawiają do pokuty oraz dbałości o duszę. Między XII a XV wiekiem najpopularniejszym uosobieniem Śmierci była posta ć najczęściej płci żeńskiej, występująca w rozmaitych stadiach rozkładu, przysłonięta białym całunem, wyposa żona w takie atrybuty, jak kosa, miecz, sierp. Dopiero u schyłku epoki obraz ten zastąpiło wyobra żenie oczyszczonego szkieletu. Typy utworów podejmujących temat śmierci: LAMENTY POKUTNE – utwory liryczne, ich treścią było żałosne zawodzenie umierającego grzesznika wyznającego swoje grzechy, okazującego skruchę i błagającego o litość; u źródeł gatunku leżał rytuał spowiedniczy, a także atmosfera psalmów pokutnych, zwłaszcza Psalmu 50 (Miserere mei Deus). „SKARGA UMIERAJĄCEGO” – [przekaz płocki] zwrotkowa pieśń o postaci abecedariusza (zwrotki rozpoczynają się od kolejnych liter alfabetu), zapisana na zaginionym dziś kodeksie kościelnym z II połowy XV wieku powstałym w Płocku. Pieśń wykazuje uderzające podobieństwo do utworu czeskiego z tego samego wieku. Tematem utworu są cierpienia i lęki człowieka na łożu śmierci, otoczonego rodziną i przyjaciółmi, bojącego się sądu Bożego. Treść pieśni jest w większości monologiem moribunda, i z grubsza odpowiada poszczególnym etapom ars moriendi. Moribundus jest niepewny swojego losu pośmiertnego, żałuje dóbr, które musi pozostawić na ziemi, postrzega swoją rodzinę i przyjaciół jako udających żal, a w rzeczywistości nie dbających o los jego duszy i czekających na spadek po nim. Następnie czuje się oszukany przez świat, który pociągając go swoimi urokami przesłonił mu krótkość żywota. Wyznaje wszystkie swoje grzechy i żałuje ich: hołdował pieniądzom oraz rozpuście, nie święcił świąt, nie rozdawał jałmużny, nie dotrzymywał ślubów, nie składał ofiar Bogu. W środkowej części utworu następuje opis

sytuacji, w której moribundus wygłasza swój monolog, uwydatniając odrębność ciała cierpiącego męki fizyczne od duszy, niepewnej swojej przyszłości i oddzielającej się od ciała. Następnie rozgrywa się psychomachia: choremu ukazują się trzy złe duchy starające się pozyska ć jego duszę, a jednocześnie nienazwana w tekście siła (utożsamiana z Aniołem Stróżem) podpowiadająca sposób na ocalenie. Moribundus ma zatem odbyć spowiedź, okaza ć skruchę i przyjąć ostatnie namaszczenie, uporządkować sprawy ziemskie: przekaza ć majątek dzieciom, złożyć ofiarę na Kościół, zapisa ć część dóbr przyjaciołom i spłacić długi. W części końcowej ponownie mamy do czynienia z monologiem umierającego, w którym zwraca się do Boga z prośbą o miłosierdzie, oraz następuje przypomnienie o tym, że męka konania czeka wszystkich ludzi bez wyjątku – przestroga dla wiernych. [przekaz wrocławski] dialog powstały na podłożu dwóch pieśni zwrotkowych Ach mój smętku, ma żałości…, powstały prawdopodobnie równolegle z przekazem płockim, zapisany przez duchownego należącego do kapituły wrocławskiej, liczący 76 wierszy. Utwór rozbija się wyra źnie na 2 części, z których pierwsza jest parafrazą pieśni Ach mój smętku, wypełnia ją dialog Chorego z otaczającymi go ludźmi, jednokrotnie wypowiada się Anioł. Redaktor tej wersji odstąpił od formuły abecedariusza, dostosowując tekst do formuły inscenizacyjnej. W udramatyzowany przekaz „Skargi umierającego” wpleciono piosenkę „Dusza z ciała wyleciała…”, przedstawiającą kontynuację sceny umierania człowieka zarysowanej w „Skardze..”. Dusza opuściwszy ciało przybywa na zieloną łąkę i rzewnie płacze, a na pytanie o przyczynę smutku odpowiada, że nie wie, dokąd się teraz uda ć. Utwór zdradza podobieństwa do formuły średniowiecznych visiones. W fabułach wizyjnych jednak wędrówka duszy miała cel poznawczy – po obejrzeniu miejsc „kary” i „nagrody” wracała do ciała, aby jego uzdrowiony wła ściciel mógł przekaza ć naukę innym ludziom. Dusza z omawianej piosenki przybywa na łąkę, symbolizującą miejsce oczekiwania, pobytu tymczasowego, zakończonego wędrówką do „królestwa niebieskiego”. WAŻNE! Średniowieczna przestrzeń za światowa była dwudzielna; czyściec jako autonomiczny obszar pojawił się dopiero w XII wieku i utrwalił się dwa stulecia później u Dantego. Łąki nie można z nim zatem utożsamiać, bo Maksymik nas za to zje. DIALOGI – rozgrywające się pomiędzy umierającym – niezindywidualizowanym, raczej odpowiednikiem moralitetowego Ka żdego – a Śmiercią; zasadniczo sprowadzały się do pyta ń i odpowiedzi przedstawiających szczegółowe obja śnienia poruszanych kwestii, jednak w związku z zaznaczającą się konfrontacją różnych postaw obojga rozmówców zaliczało się ten rodzaj dialogów do tak zwanych „sporów" – w utworach takich przeciwstawiano wrogie sobie elementy, najczęściej personifikowane, które miały wyka-za ć własną wyższość, udowodnić wartość reprezentowanych przez siebie racji.

Wstęp rozpoczyna się dwiema apostrofami: inwokacji do Boga oraz zwrotem bezpośrednio do słuchaczy, w których autor określa swój cel – pomnożenie boskiej chwały i pouczenie moralne, przypomnienie o nieuchronności umierania. W części narracyjno-opisowej następuje prezentacja sytuacji fabularnej oraz uczestników dialogu. Polikarpus jest „mędrcem wielkim”, który pewnego dnia modląc się samotnie w kościele spotyka Śmierć, na widok której potyka się przera żony (element komiczny i jednocześnie podkreślający jego niższość względem Śmierci. Śmierć przedstawiona jest jako rozkładający się trup kobiety, przepasany jedynie chustą, pozbawiony warg i nosa, z pożółkłą twarzą, wymachujący kosą. Okazuje Polikarpowi wyższość i pewne żartobliwe lekceważenie (następuje odwrócenie ról), on za ś boi się jej i traci pozycję mędrca, zadając jej pytania, na

które nie zna odpowiedzi: o jej pochodzenie, o to skąd bierze się jej zaciekłość wobec ludzi, czy można j ą przekupić, co zrobi, gdy wytraci wszystkich ludzi, co sądzić o lekarzach zapewniających o mocy stosowanych przez nich ziół, które i tak nie chronią przed śmiercią, czy można się przed nią ukryć itd. Pytania są naiwne i ostatecznie ośmieszają Polikarpa w oczach Śmierci. Pochodzenie Śmierci à jej narodziny sięgają pierwszego grzechu, zerwania jabłka przez Ewę i skosztowania go przez Adama – śmierć jest zatem boską karą, nierozerwalnie związaną z grzechem; zwycięstwo nad Nią odniosł jedynie „drugi Adam”, czyli Chrystus. Polikarp stara się udobrucha ć, być może nawet przekupić Śmierć kołaczem, ona jednak odtrąca dar i tłumaczy swoją zaciekłość wobec ludzi à otrzymała to zadanie od Boga i jest w tym dobra, stąd bierze się jej radość i zapał – z poczucia doskonałości we własnym zajęciu. Nieograniczona władza Śmierci à panuje nad wszystkimi, bez względu na ich stan à pojawia się motyw danse macabre! à enumeracja stanów podległych Śmierci unaocznia równość wszystkich wobec umierania – niemożliwym jest także ukrycie się przed nią. Sąd Ostateczny à w jego trakcie Śmierć będzie prowadziła grzeszników do piekła – zarazem będzie głucha na ich błagania o przyjście i zakończenie wiecznych mąk . Z zagadnieniem śmierci łączą się również: EPITAFIA NAGROBNE – w Polsce pojawiły się już w XI wieku; EPICEDIUM – żałobny gatunek poetycki wyra żający żal w formie elegijnej skargi lub epickiej narracji, przesycony panegiryzmem; miały antyczny rodowód, dzieliły się na: comploratio (opłakiwanie), laudatio (opiewanie zmarłego i/lub jego rodziny i bliskich) i consolatio (pocieszenie); powstawały głównie w środowisku dworskim; najwa żniejsi twórcy: Adam Świnka, Grzegorz z Sanoka; przykłady: „Epitafium dla Zawiszy Czarnego” Swinki, „Epitafium dla królowej Jadwigi. 2. Scharakteryzuj najwa żniejsze gatunki prozy średniowiecznej APOKRYF – pochodzi od gr. czasownika apokrypto – ukrywać; oznacza tekst, księgę ukrytą, schowaną, usuniętą, tajemną, niezrozumiałą lub niewiadomego pochodzenia. Pierwotnie pojawiła się na gruncie terminologii religijnej antycznej, później chrześcijańskiej, następnie znalazła zastosowanie w nazewnictwie filozoficznym, literackim i kulturowym. Z podstawowych znaczeń, nazwa ta odnoszona jest do: 1) Księgi sakralnej – zastrzeżonej wyłącznie dla wtajemniczonych, skrywanej przed nie dopuszczanymi do nauk hermetycznych profanami, którym miały wystarczyć tylko księgi jawne; takie pojęcie apokryfu funkcjonowało w hellenistycznych religijno-filozoficznych systemach ezoterycznych. 2) Wyróżnianie apokryfów wiąże się z długim czasem (począwszy od schyłku II wieku) formowana się katolickiego kanonu ksiąg biblijnych Starego i Nowego Testamentu (dogmatycznie zatwierdzone przez Sobór Trydencki w 1546 – jako pisma natchnione uznano 46 ksiąg ST oraz 27 NT). Termin został przyjęty przez starożytnych pisarzy kościelnych i Ojców Kościoła jako określenie pism (ksiąg) religijnych judaistycznych (historyczne, dydaktyczne, prorockie) i starochrześcija ńskich niepewnego pochodzenia. Z uwagi na ich niejasne, tajemnicze pochodzenie i fałszywy charakter, wyra żający się często w fałszywym sygnowaniu dzieł imionami znanych postaci (zwłaszcza biblijnych), także ze względu na często błędną lub heretycką treść, wykluczano je z powszechnego obiegu i strzeżono dostępu przed wiernymi. Skład pism Biblii zgodny był z wczesną wersją łacińską św. Hieronima (Wulgata – Cokolwiek jest poza pismami kanonicznymi, winno być zaliczone do apokryfów). Dzieła z klasy apokryfów wła ściwych pozorują przynależność do kanonu i utrzymane są zasadniczo w gatunkowych konwencjach pism biblijnych

3) Najszersze znaczeniowo rozumienie nazwy obejmuje wszelkie utwory stymulowane Biblią, w niemalże wszystkich językach, którymi mówili chrześcijanie; Dzieła apokryficzne podejmowały i realizowały w określonych konwencjach wypowiedzi biblijnych te wątki Pisma Świętego, które zostały pomięte bądź niedopowiedziane w kanonicznym źródle, np. dzieje pierwszych ludów bezpośrednio po wygnaniu z raju, życie Marii Panny przed Zwiastowaniem, historia dzieciństwa Jezusa, losy Józefa-opiekuna itd.; apokryfy synchroniczne opisywały postacie, fakty, wa żne okoliczności i realia, miały zaspokaja ć ciekawość średniowiecznych odbiorców, kształtowa ć moralnie, dostarczały wzorów parenetycznych; szczególnie uwydatniony był sens typiczny. Coraz bardziej akceptowane były w VI w., a czas rozkwitu to schyłek średniowiecza. Najważniejszym dziełem apokryficznym polskiego średniowiecza jest Rozmyślanie o żywocie Pana Jezuza (Rozmyślanie przemyskie) powstałe prawdopodobnie w połowie XV wieku, zachowane w kopii sporządzonej na początku XVI w. Obszerny rękopis znajdował się do końca II WŚ w Bibliotece Kapituły Grekokatolickiej w Przemyślu – obecnie przechowuje się go w Bibliotece Narodowej w Warszawie. Brakuje w nim początku i sporego fragmentu zakończenia z opisem męki Chrystusa. Jest to „powieściowa” rekonstrukcja dziejów rodziny świętej, uwzględnia m.in. przemilczany w ewangeliach okres dzieciństwa Jezusa, szczegółowe opisy urody Maryi i jej syna. Rozmyślanie przemyskie jest kompilacją rozmaitych źródeł, mozaiką cytatów, bogata skala słownictwa, od kolokwialnego po teologiczne i retoryczne. EPOS – pochodzi od gr. epos – słowo, wieść; także: epopeja, poemat heroiczny, poemat epicki) nazwa pojawiła się w staropolskim słownictwie literackim w XVI w. Wcześniej używano terminów carmen, carmen heroicum. Epos ukazuje bohaterskie czyny herosów, obowiązuje w nim styl wysoki oraz metrum heroiczne (heksametr daktyliczny, czyli wiersz zbudowany z 6 stóp daktylicznych, z których ostatnia jest katalektyczna, skrócona). Średniowiecze przejęło wiele zdobyczy starożytności, ale nie zaakceptowało klasycznej epopei. Nowe narody wytworzyły własny, różny od klasycznego, model eposu, określony przez ludową, narodową pieśń historyczną. EPOS RYCERSKI – opiewał cechy wzorca osobowego (PARENETYKA), które nowa cywilizacja uwa żała za najszczytniejsze: męstwo, prawość, lojalność wobec pana, waleczność i szlachetność (Pieśń o Rolandzie – XI w., Słowo o wyprawie Igora, Orlando szalony – XVI w., Jerozolima wyzwolona XVI w.). Ukazywał dzieje życia legendarnych, częściowo historycznych lub całkiem historycznych rycerzy na tle wydarzeń przełomowych dla danego narodu. W okresie średniowiecza obok ROMANSÓW RYCERSKICH (DWORSKICH) (we fr. np. Tristan i Izolda, XII/XIII w.), łączących elementy rycersko przygodowe z miłosnymi, pozostających w bliskim związku z epiką rycerską, powstawały prozaiczne opowieści rycerskie, pełne niewiarygodnych przygód i fantastyki (Historia o cesarzu Ottonie, XIII, różne wersje historii o Meluzynie, XIV w.). Romans pseudohistoryczny wykorzystywał biografie wybitnych postaci przeszłości (np. Aleksandra Wielkiego) lub obrosłe legendą wydarzenia dziejowe. Romans kreował postacie odznaczające się nieprzeciętną mądrością błaznów, górujących moralnie i intelektualnie nad możnymi i wykształconymi przeciwnikami (np. Marchołt). To utwór przedstawiający niezwykłe przygody i miłosne przeżycia rycerzy, którzy kochają i cierpią dla wybranej damy serca. GESTA – opowiadania o czynach cesarzy, królów, książąt, wodzów, a niekiedy także osób duchownych. Gatunek ten zwany także res gestae, wywodził się z piśmiennictwa starożytnego i legitymował się odległą genealogią. Tak np. niezachowane Prakseis (Dzieje) Aleksandra Wielkiego spisał jego nadworny historiograf Kallisthenes, a później inni autorzy starożytni. Ten gatunek epiki rycerskiej obejmował francuskie poematy z XI-XIII wieku, w których wydarzenia historyczne mieszają się ze zmyślonymi, zaś postacie prawdziwe, jak na przykład Karol Wielki, z fikcyjnymi np. Roland. Twórców chanson de geste nazywano truwerami, wykonawców – żonglerami, początkowo przekazywane ustnie, śpiewane na zamkach. Dopiero w późniejszych czasach utwory spisano.

KAZANIE – oznaczał tekst przemówienia wygłaszanego przez duchownego do wiernych aw kościele podczas nabożeństwa, a także pisany tekst takiej wypowiedzi. Oprócz polskiej nazwy funkcjonowały jeszcze: sermo, oratio, contio itp. Sermo i oratio pojawiały się najczęściej w tytułach zbiorów kaza ń średniowiecznych, stosowane pierwotnie do kaza ń ewangelicznych (kazanie na górze, mowa św. Piotra). Terminem postilla (postylla) określano kazanie oparte również na komentarzy perykopy, zajmujące się jej egzegetycznym obja śnieniem. Przy obja śnianiu perykopy należało uwzględnić jej znaczenie dosłowne, duchowe, moralne, alegoryczne, mistyczne, a także obja śniano, czego należy spodziewa ć się w przyszłości. W pierwszych wiekach chrześcijaństwa ukształtowały się dwa główne typy kazania: 1) Kazanie tematyczne – miało ono formę zbliżoną do traktatu lub rozprawki teoretycznej o tematyce teologicznej. 2) Homilia – kazanie objaśniające fragmenty tekstu biblijnego, o charakterze bardziej popularnym, przystępniejszym dla wiernych. W średniowieczu, dla wzbogacenia kazania, wykorzystywano exempla (przykłady). Charakterystyczną cechą tej formy jest alegoryczne przedstawienie omawianej kwestii w ramach narracji prezentującej określone wydarzenie, po którym następuje moralizatorskie obja śnienie wcześniejszego opowiadania. Wielka odnowa kaznodziejstwa ma miejsce w XII w. i wiąże się z powstaniem uniwersytetów, co wspierają zakony dominikanów i franciszkanów. Między XII a XIV wiekiem następuje rozkwit wymowy kościelnej. Z kaza ń uniwersyteckich powstają zbiory na niedziele i święta, o świętych, wielkopostne. Przed 1400 r. powstały zbiory kaza ń Peregryna z Opola, Mateusza z Krakowa, Macieja z Legnicy, Piotra z Sycowa. , zachowane we fragmentach ( Jest to najstarszy zabytek literacki, w., ale Na dawność kazań wskazują formy językowe, wyrazy archaiczne, pisane dialektem małopolskim. Zachowane fragmenty obejmują na święta ( ) i na świętych ( ). Wybitnym zabytkiem są także XV-wieczne Kazania gnieźnieńskie – 10 kaza ń w języku polskim, są odwzorowaniem łacińskich sermones, legend i innych tekstów średniowiecznych. Kazania składały się z: tematu (z Pisma Świętego), pro tematu (temat pomocniczy, wiążący się z głównym), zakończony modlitwą, wła ściwe kazanie, rozwijające temat, na końcu powtórzenie zasadniczej myśli i modlitwa. KRONIKA – z gr. chronos – czas, chronikos – dotyczący czasu; odnosiły się do dzieł, opisujących dzieje poszczególnych narodów lub tzw. dzieje świata w porządku chronologicznym. W dziejach kroniki średniowiecznej rozróżnia się dwa okresy: 1) Kronika wczesnośredniowieczna (VI – XI w.) – była główną formą piśmiennictwa historycznego. Ideową podstawę tworzyła swoista koncepcja historii – opierała się na założeniu epistemologicznym, zgodnie z którym widzę można uzyska ć poprzez bezpośrednią, własną obserwację (ex visione), przeszłość jest niepoznawalna, zatem historyk pozyskuje o niej informacje pośrednio (ex auditu – ze słyszenia), poprzez przekazy ustne, informacje pozyskiwane od autorytetu, który gwarantuje ich rzetelność; Kronika wczesnośredniowieczna realizowała się według planu bożego – takie myślenie wywodziło się od św. Augustyna, obojętny stosunek do dat rocznych, czasowo wydarzenia pokazywane za pomocą wydarzeń naturalnych, cel: nauki moralne, kronika ma mieć określony sens i służyć za wzór; 2) Drugi okres kronikarstwa średniowiecznego rozpoczął się w XII wieku. Następuje rozkwit i wzrost znaczenia gałęzi piśmiennictwa. Kronikarstwo dojrzałego średniowiecza podtrzymało istotne wła ściwości poprzedniego okresu, ale wprowadziło też innowacje: uległ zmianom stosunek historyka do przekazów źródłowych (piszący mógł zająć aktywną postawę wobec

źródeł, mógł dokonywać ich oceny, uzgadniać różnorakie relacje, skutkiem jest osłabienie roli autorytetów) Najsłynniejsi kronikarze polscy: Jan Długosz, Wincenty Kadłubek, Janko z Czarnkowa, Maciej Miechowita, Karcin Kromer, Marcin Bielski, Władysław z Gielniowa. ROCZNIKI - składały się z krótkich informacji o wydarzeniach przyrastających w porządku czasowym, opatrywanych datami rocznymi. Geneza ich wiąże się z tablicami paschalnymi wprowadzonymi w Kościele chrześcija ńskim w VI – VIII wieku, dla ustalenia dat świąt ruchomych. Na marginesach tablic czyniono adnotacje dotyczące początkowo lokalnych wydarzeń kościelnych, z czasem za ś również faktów o znaczeniu pa ństwowym. Marginalia te zaczęto zbiera ć i łączyć, co dało początek historiografii -> ANNALES. Najstarsze zabytki polskiej annalistyki: Rocznik świętokrzyski dawny, Rocznik kapituły krakowskiej, Rocznik wielkopolski, Rocznik Traski. ŻYWOTY ŚWIĘTYCH – na żywotopisarstwo średniowieczne składały się zarówno vitae osobistości świeckich, jak i żywoty świętych i męczenników – szczególnie popularne. Acta sanctorum – czyny świętych, acta...