Inny świat-1 PDF

Preview

Summary

Inny świat-1...

Description

„INNY ŚWIAT”- GUSTWA HERLING GRUDZIŃSKI „Inny świat” a biografia autora: Gustaw Herling - Grudziński urodził się w 1919 roku w Kielcach, zmarł w nocy z 4 na 5 lipca 2000 roku w Neapolu. Studiował polonistykę na Uniwersytecie Warszawskim. Po wybuchu wojny, 15 października 1939 założył w Warszawie wraz z kolegami jedną z pierwszych w okupowanej Polsce organizacji konspiracyjnych – PLAN – Polską Ludową Akcję Niepodległościową. Współredagował pierwsze numery podziemnego pisma „Biuletyn Polski”. Zamierzał przedostać się na Zachód, przekroczył linię demarkacyjną rozgraniczającą tereny zajęte przez wojska radzieckie i niemieckie. Dotarł wówczas do Białegostoku, a potem do Lwowa, gdzie wstąpił do przedwojennego „Związku Literatów”. Z Lwowa w poszukiwaniu środków do życia i drogi na Zachód przeniósł się do Grodna. Tutaj pracował krótko w teatrze lalkowym, usiłując jednocześnie zorganizować sobie przerzut na Litwę. Poznał wtedy człowieka o obiecującym nazwisku Mickiewicz, mającym rzekomo wesprzeć go w planowanym przedsięwzięciu. Mickiewicz okazał się zdrajcą i współpracownikiem NKWD. Przyczynił się do pojmania Grudzińskiego. Autor „Innego świata” został aresztowany w marcu 1940 roku. W więzieniu w Grodnie skazano go na pięć lat pobytu w obozach. Poprzez więzienia w Witebsku, Leningradzie i Wołogdzie trafił do łagru w Jercewie, w systemie obozów kargopolskich ciągnących się wzdłuż linii kolejowej z Wołogdy do Archangielska. Było to przekroczenie granicy innej rzeczywistości – „innego świata”, świata rządzącego się własnymi prawami, gdzie panował inny system wartości i obowiązywały zupełnie odrębne reguły. Tak powstało świadectwo - fabularyzowana opowieść o tym, co działo się za drutami... Napisał ją były więzień obozu w Jercewie, który rzeczywistość łagrową znał z własnego doświadczenia. Obóz, do którego trafił w 1940 roku, opuścił w 1942 po wielodniowej głodówce podjętej po to, by wymusić na władzach respektowanie prawa polskich więźniów do wstąpienia do powstającej armii gen. Andersa. Prawo to było efektem podpisania układu Majski – Sikorski (Londyn 30 lipca 1941r.), według którego rząd radziecki udzielał amnestii – warunkowego zwolnienia – obywatelom polskim pozbawionym wolności na terenie ZSRR – najczęściej bezpodstawnie przetrzymywanym w łagrach. Gustaw Herling-Grudziński, Inny świat - Utwór napisany w latach 1949-1950; całość pod tytułem Inny świat. Zapiski sowieckie ukazała się w języku angielskim w 1951 (l wyd.wjęzyku polskim - Londyn 1953, I wyd. oficjalne w kraju - 1989). Dzieło Gustawa Herlinga-Grudzińskiego należy do ważnych pozycji literatury światowej związanej z

tematyką obozową; łączone bywa z Zapiskami z martwego domu F. Dostojewskiego i Archipelagiem Gutag A. Sołżenicyna; w literaturze polskiej do tego samego nurtu należą Medaliony Z. Natkowskiej, opowiadania T. Borowskiego, a także J. Czapskiego Wspomnienia starobielskie, Na nieludzkiej ziemi i in. O artystycznej randze powieści decyduje istnienie ponad obszarem faktograficznym trzech płaszczyzn narracyjnych: biograficznej, psychologicznej i filozoficznej, co służy Herlingowi do przeniesienia przeżyć lagrowych w sferę rozważań ogólnoludzkich. Elementy biograficzne to przeżycia związane z losami autora od aresztowania w Grodnie, przez dramatyczną głodówkę w obozie w Jercewie, do pobytu w Rzymie (1945). Upadek Paryża w czerwcu 1940 r. oraz jego wyzwolenie w lecie 1945 tworzą wyraźną klamrę, funkcjonując jako symbol otwierający i zamykający „inny świat", którego analiza wypełnia karty utworu. Narratorkronikarz, odwołujący się do doświadczeń osobistych, wprowadza szereg faktów dotyczących realiów lagrowego życia (lagrowy słownik, dane o racjach żywnościowych, liczby dni pracy i dni wolnych, itp.; także opis poszczególnych części obozu). Bogata warstwa faktograficzna, pozostając bardzo istotną częścią powieści, stanowi jedynie pretekst do rozważań psychologiczno-filozoficznych. „Świat odwróconego Dekalogu" (B. Skarga), świat, w którym największym nieszczęściem jest posiadanie nadziei, świat totalnej zagłady, głodu i śmierci - zarówno fizycznej, jak i o wiele bardziej przerażającej: wewnętrznej - na tej „inności" oparte zostały rozważania Herlinga dotyczące podstawowych wartości moralnych. Opisując rytuał „nocnych łowów", powszechność donosicielstwa, głodu czy katorżniczej pracy, rozważa pisarz istotę człowieczeństwa, stara się zgłębić motywy kierujące ludźmi lub pojąć system wartości określających bycie człowiekiem. Literackie sportretowanie świata łagrów umożliwiło autorowi postawienie wielu pytań dotyczących praw moralnych powszechnie uważanych za niewzruszone. Konstrukcję utworu określić można mianem zbioru „mikronowel biograficznych" (W Bolecki), prezentujących losy kilkunastu postaci, m.in. oficera NKWD Gorcewa (rozdz. Ochłap: fanatyk komunizmu, oficer śledczy torturujący więźniów w czasie przesłuchań, w obozie został przydzielony do najcięższej pracy; nieprzytomnego porzucono, aby zamarzł), milicjanta (rozdz. Zabójca, Stalina: człowiek skazany za strzał oddany po pijanemu do portretu Stalina), inżyniera Sadowskiego (rozdz. Sianokosy. nawet konając, wierzy w Lenina i krytykuje metody stalinowskie), Kostylewa (rozdz. Ręka 10 ogniu: bohater, w młodości komunista, zmienił poglądy pod wpływem literatury francuskiej; w obozie, aby uniknąć katorżniczej pracy, opala sobie rękę w ogniu - przy życiu trzyma go nadzieja spotkania z matką; po wyznaczeniu do wywozu na Kotymę popełnią samobójstwo przez oblanie się wrzątkiem). Wędrówce przez piekło obozu towarzyszy obsesyjne powracanie narratora do podstawowych pojęć: wiary, nadziei i miłości. Wartość człowieczeństwa nie może zostać zniszczona - świat łagru pozostaje „innym światem": narrator po powrocie do „normalnego" świata nie usprawiedliwia zbrodni, których był świadkiem (rozdz. Epilog: 1

„INNY ŚWIAT”- GUSTWA HERLING GRUDZIŃSKI upadek Paryża - więzień, aby ratować swoje życie, składa zeznania obciążające 4 komunistów niemieckich, co doprowadza do ich śmierci; żąda od narratora zrozumienia), nie wykonuje symbolicznego gestu wyrażającego aprobatę dla tych, którzy – kosztem innych - wybrali życie zamiast męczeńskiej śmierci. Kompozycja i poetyka utworu: Literatura obozowa i łagrowa ma charakter dokumentalny, ale tylko wówczas, gdy przekracza granice prostego zapisu, kiedy wiąże się z refleksją nad sensem i charakterem zdarzeń, nad tragicznymi doświadczeniami zbiorowymi XX wieku. „Inny świat” zrodził się z osobistych doświadczeń pisarza, więźnia łagrów sowieckich. Elementy biograficzne to wydarzenia i przeżycia związane z losami autora od aresztowania w Grodnie poprzez dramatyczną głodówkę w obozie, aż do pobytu w Rzymie (1945). Upadek Paryża w czerwcu 1940 roku (informacja podana przez Żyda) oraz jego wyzwolenie w lecie 1945 roku tworzą wyraźną kompozycję klamrową. Owe wydarzenia funkcjonują poniekąd jako symbol otwierający i zamykający „inny świat”, którego analiza wypełnia karty powieści.

- „bezprizorni” - małoletni przestępcy tworzący najgroźniejszą mafię półlegalną w Rosji, trudnią się najczęściej kradzieżą, - „biełoruczki” - więźniowie polityczni, - „bytowiki” - więźniowie odsiadujący karę za drobne przewinienia: spóźnienia do pracy , chuligaństwo, uchybienia przeciwko dyscyplinie fabrycznej, drobna kradzież. Mieszkają i pracują w więzieniu na określonych warunkach , mają ustalone terminy widzeń z rodziną, ich cele przypominają normalne mieszkania, - „proizwoł” - słowo oznaczające rządy więźniów od późnego wieczora do świtu, - „razwodczik” - więzień odpowiedzialny za wymarsz brygad do pracy, - „nacmeni” - więźniowie pochodzący z terytorium Azji. Inne terminy:

„Opowiadanie B.” jest wplecione w tekst, chociaż ma charakter autonomiczny i nawiązuje po trosze do konwencji powieści szkatułkowej, w której kilka odrębnych opowiadań zazwyczaj łączy fabułę i tworzy całość. Warstwa faktograficzna stanowi pretekst do rozważań psychologiczno - filozoficznych. Opisy bohaterów to raczej ich portrety psychologiczne widoczne zarówno w wyglądzie, jak i zachowaniach. Są to jakby „mikronowele biograficzne”. (W. Bolecki)

- „zona” - teren obozu, - „łagier” - obóz pracy przymusowej z narzuconymi odgórnie zasadami, mający na celu rzekomą resocjalizację więźnia, a w istocie wykorzystanie go jako „przedmiotu” wzbogacającego gospodarkę Związku Sowieckiego, - „etap” - przeniesienie (przejście) do innego obozu, - „kawecze” - osoba pełniąca w obozie funkcję kulturalno-oświatową, zajmowała się także edukowaniem więźniów, - „wychodnoj djeń” - dzień wolny od pracy, rozpoczynający się rewizją, a następnie spędzany w dowolny sposób przez skazańców, ale przy zachowaniu wszelkich formuł regulujących życie w obozie, - „tufta” - forma oszustwa stosowanego przez brygadierów w pracy polegająca m.in. na „umiejętnym” wiązaniu drewnianych kloców, dopisywanie wyższych norm pracy więźniom (za odpowiednią opłatą), - „lesoruby” - brygada więźniów pracujących w lesie, - „lesopował” - teren, na który pracowała brygada „lesorubów”, - „lekpom” - pomocnik lekarza, często donosiciel, - „nocne łowy” - nocne „polowanie” na kobiety , połączone zwykle ze zbiorowym gwałtem, - „łagpunkt” - inne punkty obozów pracy.

Terminologia łagrowa w innym świecie:

„Inny Świat” w kontekście historycznym

Narrator jest kronikarzem, obserwatorem, ale i bohaterem powieści (narracyjne „ja”). Odwołuje się do doświadczeń osobistych, stosuje słownik łagrowy (nazewnictwo więźniów, charakterystycznych miejsc w obozie) oraz terminy rosyjskie, co wzbogaca warstwę brzmieniową. Przedstawia dane dotyczące racji żywieniowych, procentowy przelicznik pracy, liczby dni pracy i dni wolnych , opisuje kształt i historię obozu, zapoznaje z wyglądem niektórych jego części, prezentuje sylwetki bohaterów, wprowadza szereg faktów dotyczących realiów i reguł łagrowego życia.

Kategorie więźniów: - „urcy” - tak nazywano pospolitych przestępców po wielokrotnej recydywie, „urka” był instytucją w obozie, decydował o wartości robotników w brygadzie, zajmował często odpowiedzialne stanowiska: „Są to ludzie, którzy myślą o wolności z takim samym obrzydzeniem i lękiem, jak my o obozie.”,

Wydarzenia opisane w Innym Świecie dotyczą lat 1940–1942 (trwała wówczas II wojna światowa), zaś epizod wspomniany w epilogu datuje się na rok 1945. Wcześniejsze lata (1940-42) ujmują fakty, które miały miejsce po aresztowaniu autora. Autor opisuje oskarżenie, proces, skazanie na więzienie (Witebsk-Lenigrad-Wołogda) pod zarzutem zdrady i szpiegostwa oraz zsyłkę do obozu pracy w Jercewie. Miejscowość 2

„INNY ŚWIAT”- GUSTWA HERLING GRUDZIŃSKI ta wchodziła w skład tworzonego na początku lat dwudziestych XX wieku systemu obozów koncentracyjnych - nazywanego GUŁagiem. Do łagrów trafiali obywatele niewygodni komunistom (w dużej mierze również inteligencja ), często bez wyroków sądowych, skazywani zaocznie za fikcyjne przewinienia wobec władzy sowieckiej. Wyroki, które odbywano, były długoterminowe: kilku i kilkunastoletnie, najczęściej przedłużano je, do tego stopnia, że odbycie tak długiej kary było właściwie niemożliwe i kończyło się najczęściej śmiercią. Pierwotnie łagry miały pełnić funkcje ideologiczne: redukować „elementy wrogie klasowo”, ale faktycznie stały się narzędziem terroru i formą eksterminacji przeciwników politycznych (całych narodów i klas społecznych). Jako obozy pracy przymusowej łagry zaczęły odgrywać również dużą rolę w systemie sowieckiej gospodarki. Więźniowie byli wykorzystywani jako tania siła robocza. Pracowali w trudnych warunkach klimatycznych, sanitarnych, bez możliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb. Szacuje się, że zginęło w nich kilkadziesiąt milionów ludzi

„Barak chudożestwiennoj samodjejatjelnosti” – barak przeznaczony do realizacji kulturalno – oświatowych założeń, miał spełniać funkcję zarówno edukacyjną, jak i rozrywkową, odbywały się tu występu teatralne i pokazy filmowe, swym zasięgiem obejmował również bibliotekę, rezydował w nim tzw. „kawecze”, w tym przypadku Kunin i jego przyjaciel Paweł Iljicz. „Barak techniczny” – zamieszkiwali w nim więźniowie posiadający np. wyższe wykształcenie lub odpowiednie kwalifikacje zawodowe (tzw. inteligencja). „Dom swidanij” – dom widzeń, miejsce, w którym więźniowie spotykali się ze swoimi krewnymi, czyste, schludne, zadbane, utrzymujące pozory estetyki i dbałości o więźniów. „Trupiarnia” - miejsce, do którego odsyłano więźniów, czasowo bądź całkowicie niezdolnych do pracy , („słabosiłka” - kategoria więźniów będących jeszcze potencjalnym „materiałem” roboczym, kierowana do lżejszych prac jako „słabkomanda”; „aktirowka” - obejmowała osoby całkowicie już niezdolne do pracy). Teoretycznie miała regenerować siły skazańców, w rzeczywistości była terenem dodatkowych cierpień - męki głodu.

Fakty historyczne (zawarte w utworze) przekładające się na historie życia wielu więźniów to m.in. okres Wielkiej Czystki w Rosji, czyli likwidacja dotychczasowych bolszewickich elit władzy. U jej podstaw leżał podstępny plan Stalina, który pragnął przejąć pełnię władzy w partii bolszewickiej i w ZSRR, dlatego skutecznie starał się wyeliminować potencjalnych wrogów partyjnych. Dopuścił się nieobliczalnych zbrodni.

„Lazariet” - obozowy szpital, sterylny i zadbany, by do niego się dostać więźniowie dokonywali samookaleczeń, stanowił namiastkę luksusu, śmierć w nim była marzeniem wielu więźniów.

Innym faktem z powieści jest wybuch wojny niemiecko-rosyjskiej w czerwcu 1941 roku. Szala zwycięstwa, jak oczekiwano, miała się wtedy przechylić na stronę Niemiec. Rychła klęska Rosjan była dla wielu więźniów marzeniem i nadzieją na wolność.

„Izolator” - miejsce odosobnienia - izolacji, przeniesienie do izolatora było karą za nieodpowiednie zachowanie i próby buntu; zaciemnione pomieszczenie, w środku temperatura była niewiele wyższa niż na zewnątrz.

Polaków przebywających w Jercewie, podniósł na duchu jednak inny fakt: w lipcu 1941 roku podpisano w Londynie układ pomiędzy Związkiem Radzieckim a Polską (układ Sikorski –Majski; od nazwisk reprezentantów państw), na mocy którego wszelkie traktaty niemiecko-radzieckie z 1939 roku przestawały istnieć. Układ przewidywał również udzielenie amnestii wszystkim Polakom przebywającym w obozach na terenie ZSRR oraz budowę armii polskiej na Wschodzie. Dzięki amnestii Grudziński opuścił Jercewo i został wcielony w szeregi armii generała Andersa.

Biblioteka obozowa – tutaj można było wypożyczać książki, ale wszystkie objęte były cenzurą, najbardziej poczytną pozycją miały być „Woprosy leninizma”. Bibliotekę prowadził Paweł Iljicz, a mieściła się w „baraku chudożestwiennoj samodjejatelnosti”.

Obozowa topografia: „Barak pieriesylny” - barak tranzytowy, w którym spotykali się więźniowie czekający na kolejny etap, pełnił funkcję integracyjno – informacyjną i był czymś w rodzaju „kawiarni europejskiej”.

Narracja: Narracja w utworze jest pierwszoosobowa. Autor pisze z własnej perspektywy i większość opisywanych zdarzeń utrzymana jest w takiej konwencji. „Opowiadanie B.” jest również pisane z perspektywy „ja” narracyjnego, ale jako cytat - dokładne przytoczenie wypowiedzi, co świadczy o tym, że autor jest nie tylko obserwatorem i uczestnikiem zdarzeń, ale i precyzyjnym kronikarzem. W Innym świecie przytoczone są również dialogi pomiędzy bohaterami oraz autorem i bohaterami. Grudziński cytuje również fragment listu od znajomego z obozu – Stefana 3

„INNY ŚWIAT”- GUSTWA HERLING GRUDZIŃSKI (Niemca), który otrzymał jeszcze w czasie pobytu w łagrze. Zapis jest w języku niemieckim. W prozie o tematyce wojennej poświęconej okupacyjnej codzienności i doświadczeniom obozowym dominują formy reportażowe, zbiory opowiadań i cykle wspomnieniowe. Chodziło o to, by „uprawomocnić” to, co zapisane, nie tylko w pamięci, ale i na kartach literatury. Powieść nie była wówczas zbyt popularnym gatunkiem, ale jeśli już po nią sięgano, to najczęściej wybierano perspektywę narracyjnego „ja” - narrator był jednocześnie bohaterem – współuczestnikiem zdarzeń, świadkiem oraz osobą relacjonującą swoje przeżycia. W takim stylu napisany jest Inny świat. Odwołania do Dostojewskiego: Wielokrotnie Herling - Grudziński odwołuje się do powieści Dostojewskiego „Zapiski z martwego domu”, czyniąc cytaty z niej punktem wyjścia nie tylko do snucia opowieści, ale również swoich bardzo osobistych refleksji. Już na samym wstępie przytacza fragment z Dostojewskiego, czyniąc go mottem utworu, będącym jednocześnie aluzją do tytułu: „Tu otwierał się inny, odrębny świat, do niczego niepodobny; tu panowały inne, odrębne prawa, inne obyczaje inne nawyki i odruchy; tu trwał martwy za życia dom , a w nim życie jak nigdzie i ludzie niezwykli. Ten oto zapomniany zakątek zamierzam tutaj opisać.”. Opanowanie odrębnych reguł nie usprawiedliwia jednak nieludzkich zachowań. W imię wierności tym prawom niemożliwe jest przebaczenie zbrodni popełnionych w łagrze. Uniwersalność tej zasady uwidacznia się w epilogu, gdzie nie może zabrzmieć słowo rozumiem tożsame ze słowem wybaczam. W tej kwestii również odwołuje się Grudziński do mistrza Dostojewskiego: „Trudno sobie wyobrazić, do jakiego stopnia można skazić naturę ludzką”. Sam natomiast jest zdania, że „Dni naszego życia nie są podobne do dni naszej śmierci i prawa naszego życia nie są również prawami naszej śmierci”. Znaczy to, że w każdym momencie naszego życia jesteśmy odpowiedzialni za nasze czyny i zachowania. Autor zapoznawszy się z lekturą Dostojewskiego, zdziwiony jest jej ciągła aktualnością, tak jakby ramy czasu między okresem życia pisarza a ówczesną rzeczywistością zupełnie się zatarły: „Nie to w Dostojewskim było wstrząsające, że potrafił opisać nieludzkie cierpienia tak, jak gdyby stanowiły tylko naturalną część ludzkiego losu, ale to, co uderzyło również Natalię Lwownę: że nie było nigdy najkrótszej nawet przerwy między jego a naszym losem.” Streszczenie:

Witebsk – Leningrad – Wołogda - Narrator, jak i bohater opowiadanej historii wspomina swój pobyt w trzech rosyjskich więzieniach, jaki miał miejsce przed zesłaniem go do obozu w Jercewie. Więźniowie stanowią kolektyw, pewną wspólnotę. Zatrzymani nasłuchują także aktualnych wiadomości. Te niestety nie są dobre. Jeden z nowo przybyłych przynosi smutną wieść „Niemcy wzięli Paryż”. Narrator przedstawia hierarchię więźniów. Liczną grupę stanowią tzw. biezprizorni, małoletni przestępcy, dla których pobyt w więzieniu jest tymczasowy. Kolejne środowisko tworzą więźniowie polityczni – tzw. biełoruczki, którzy budzą powszechną niechęć. Najgroźniejsi są tzw. urkowie, pospolici przestępcy, którzy w więzieniu stanowią grupę uprzywilejowaną, wykorzystującą pozostałych, słabszych towarzyszy. Narrator wspomina także okoliczności i zdaje relację z przebiegu swojego przesłuchania. Na podstawie błahych zarzutów (Gerling – niemiecko brzmiące nazwisko, oficerskie buty) zostaje uznany za wroga ustroju, który miał zamiar przedostać się przez granicę by toczyć walkę ze Związkiem Sowieckim. Wyrok brzmiał: 5 lat w obozie pracy. Opowiada o innych więźniach, których historie lub postawy wydały mu się interesujące. Wspomina np. Żyda, który ukarany został za to, że nie zgodził się na zelowanie nowych butów starymi kawałkami skóry, uznając to za brakoróbstwo. Dalej następuje opis drogi bohatera i jego towarzyszy do obozu. Rozdział zamyka informacja o tym, że więźniowie dotarli do łagru w Jercewie pod Archangielskiem. Nocne łowy - Narrator opowiada o historii obozu w Jercewie, przypomina okoliczności jego powstania. Obóz ten to dzieło więźniów, którzy pracują w nieludzkich warunkach (przy przeraźliwym mrozie, rozpaczliwych warunkach bytowych – nędzne odzienie i szałasy jako miejsce do spania, minimalne racje żywnościowe). Wyręb lasu i transport drewna dał więźniom zajęcie i tym sposobem powoli powstawał tutaj obóz. Początkowo nie był on sprawnie zorganizowany i funkcjonował tylko w ciągu dnia. W nocy więźniowie pozostawiani byli sami sobie. Obecnie obóz działa bardziej sprawnie, także po zmroku funkcjonuje nadzór nad zatrzymanymi. Z dawnych czasów pozostał tylko jeden, barbarzyński zwyczaj – tzw. nocne łowy. Były to po prostu napaści i gwałty na nowo przybyłych do łagru kobietach. Narrator-bohater wspomina, jak zaraz po przybyciu na miejsce rozchorował się i trafił do lazaretu. Opisuje jego funkcjonowanie oraz szczegółowo opowiada o war...