Prawo Cywilne część ogólna PDF

Preview

Summary

WPROWADZENIE DO PRAWA CYWILNEGO PRAWO CYWILNE I. Prawo publiczne i prawo prywatne – PRAWO PRYWATNE reguluje stosunki między autonomicznymi podmiotami, którym przysługują własne, prawnie chronione, sfery interesów majątkowych i niemajątkowych (osobistych); * autonomiczność raczej niż równorzędność, k...

Description

WPROWADZENIE DO PRAWA CYWILNEGO PRAWO CYWILNE I. Prawo publiczne i prawo prywatne – PRAWO PRYWATNE reguluje stosunki między autonomicznymi podmiotami, którym przysługują własne, prawnie chronione, sfery interesów majątkowych i niemajątkowych (osobistych); * autonomiczność raczej niż równorzędność, która wyraża się w braku władczego podporządkowania; * relacje między osobami fizycznymi, ale i prawnymi; * swoboda stron nie jest nieograniczona, gdyż prawo prywatne wskazuje ogólne granice autonomii ze względu na interes drugiej strony czy interes powszechny; * autonomiczność nie musi oznaczać równorzędnego usytuowania podmiotów względem siebie, gdyż czasem przepisy chronią stronę słabszą (np. konsumenta), dla realizacji zasady sprawiedliwości; * autonomiczna pozycja podmiotów uzupełniana przez tryb rozstrzygania sporów i sposób stosowania sankcji → z ich inicjatywy, przez niezależny od organów państwowych sądy (lub przez powołane przez strony sądy polubowne); → tak samo egzekucja; –

PRAWO PUBLICZNE reguluje stosunki prawne, w których co najmniej po jednej stronie występuje organ państwa lub organ samorządu terytorialnego albo innej organizacji powołanej z mocy prawa do realizacji interesów społeczności państwowej lub węższych grup ludności (interesów publicznych); * organy te wyposażone w kompetencje władczego kształtowania sytuacji prawnej innych podmiotów; * bezpośredni przymus realizowany przez organy państwowe w razie nieposłuszeństwa tym normom;

Użyteczność wyróżnienia – w/w rozróżnienie to typologia; – silne uzasadnienie aksjologiczne, głównie w społeczeństwach demokratycznych o wolno rynkowych mechanizmach gospodarki, co jest związane z realizacją podstawowych wartości, jak godność i wolność człowieka oraz integralność jego majątku. Wartości te mają ważne znaczenie w międzynarodowym porządku prawnym oraz w polskiej konstytucji → stąd prawo prywatne jako preferowany sposób regulowania stosunków; – praktyka ma istotne znaczenie dla treści prawa prywatnego ze względu na doniosłość zwyczaju w wykładni oświadczeń woli II. Gałęzie prawa, kompleksowe regulacje prawne, dyscypliny naukowe lub dydaktyczne Gałęzie prawa – gałąź prawa obejmuje spójne i uporządkowane wedle przyjętych założeń zespoły norm prawnych, regulujących obszerne kategorie stosunków społecznych; * reguluje stosunki społeczne, do których się odnosi w sposób pełny (w założeniu); * normy innej gałęzi można stosować jedynie subsydiarnie lub analogicznie, ale nie bezpośrednio; * wyróżnienie gałęzi powstaje jako rezultat złożonego procesu historycznego, na który składają się kultura prawna, stosunki społeczne, ogólne cele państwa oraz cząstkowe decyzje prawodawcy (np. kodyfikacje), a proces ten trwa wciąż (stąd brak ostrych kryteriów podziału); Kompleksowe regulacje prawne – kompleksowe regulacje prawne (ustawy) to zespoły norm odnoszące się do jednego przedmiotu (stosunku społecznoprawnego), ale systematycznie należą one jednak do kilku gałęzi;

1

Dyscypliny naukowe i dydaktyczne – dyscyplina naukowa – zespół działań poznawczych oraz wytwór tego rodzaju działań w postaci zespołu twierdzeń odpowiednio uzasadnionych; * nauki prawne nie tworzą prawa, ale je opracowują w oparciu o przepisy prawa i fakty prawotwórcze; * wydzielenie się jakiejś dyscypliny prawnej nie znaczy o wydzieleniu się odrębnej gałęzi prawa, gdyż badania naukowe mogą koncentrować się na kilku gałęziach prawnych lub tylko na wycinku jednej z nich; – dyscypliny dydaktyczne (zwykle skorelowanych z dyscyplinami naukowymi) – wydzielenie ich przejawia się w programach nauczania prawa; III. Status prawa cywilnego – prawo cywilne → odrębna gałąź prawa, odrębna dyscyplina naukowa i dydaktyczna; – kc nie wskazuje kryteriów wyodrębnienie, poza art. 1 kc iż reguluje on „stosunki cywilnoprawne”;

2

Metoda regulacji – dla prawa cywilnego charakterystycznym kryterium wyróżnienia jest jego METODA REGULACJI OPARTA NA ZASADZIE AUTONOMICZNOŚCI STRON, tak min. uznał SN w 1995, gdy stwierdził, że cechą charakterystyczną stosunków cywilnoprawnych jest min. równorzędność podmiotów i wzajemność (ekwiwalentność) ich świadczeń; * tak też w innych sprawach, np. z 1972 r. o stosunku uczeń-szkoła (nie-cywil); w 1975 r. biegły-sąd (nie-cywil); * dla tej kwalifikacji nie mają znaczenia faktyczne nierówności (np. wynikające z ekonomicznej przewagi), gdyż zakres kompetencji do kształtowania stosunków prawnych może być wyznaczony tylko normami prawnymi, nawet gdy strony w umowie wyraźnie nadadzą jednej ze stron wyraźnie nadrzędną pozycję (tak SN w 1974 r. że umowy o dostawy wody są cywilne pomimo przymusu dostarczania wody, dostawca nie ma nadrzędnej pozycji, min. świadczy o tym cywilnoprawny sposób zawarcia tego stosunku – umowa lub przejęcie); * ochrona interesów stron w stosunkach cywilnoprawnych to odpowiedzialność odszkodowawcza, która służy zachowaniu integralności ekonomicznej podmiotów i spełnia funkcję kompensacyjną (przeciwnie pr. k.); – pomocnicze kryteria wyróżnienia: * rodzaj aktu normatywnego, w którym znajdują się przepisy prawne  w przypadku kc jest to istotne, gdyż kodeks ma jednorodny charakter; → odmiennie Grzybowski; * spory rozstrzygane przez sądy w trybie określonym w kpc (też gdy stroną jest organ publiczny, ale w roli podmiotu cywilnoprawnego), a przepisy szczególne mogą to modyfikować (wyłączyć jakieś sprawy, a inne objąć tym postępowaniem), ale gdy przepisy szczególne wskazują kpc i brak przesłanek do uznania, że dany stosunek nie ma charakteru cywilnoprawnego to istnieje wskazanie na kpc; → odmiennie Grzybowski; Przedmiot regulacji – w doktrynie marksistowskiej to majątkowy przedmiot regulacji, a nie metoda regulacji stanowiła kryterium wyróżnienia, co opierało się na założeniach teoretycznych odrzuconych obecnie, a dodatkowo uniemożliwiało odróżnienie norm prawa cywilnego od innych gałęzi, również regulujących stosunki majątkowe. Dodatkowo brak było wyjaśnienia dot. norm dot. dób osobistych, regulujących stosunki o niemajątkowym charakterze; IV. Zakres prawa cywilnego Uwagi wstępne – w ramach regulacji prywatnoprawnej istnieje systematyzacja tego podzbioru norm – inne gałęzie prawa prywatnego z prawem cywilnym łączy wspólna metoda regulacji, ale różni zakres zastosowania, swoiste zasady i własne instytucje ogólne  natomiast prawo cywilne jako pierwotna regulacja służyłaby w innych gałęziach prywatnoprawnych jako normy subsydiarne lub stosowane w drodze analogii → ten model podporządkowania norm prywatnoprawnych nie zakłada konieczności istnienia innych gałęzi obok prawa cywilnego, ale jest na to istnienie otwarty (inne gałęzie niejako ograniczają zakres zastosowania prawa cywilnego); Prawo pracy – podstawowy akt prawny – Kodeks pracy z 1974 r. (znowelizowany) – CHARAKTER KOMPLEKSOWY – obejmuje normy prywatno- i publicznoprawne; – główny przedmiot regulacji (centralna instytucja) to indywidualny stosunek pracy, a jego istotna treść to dobrowolnie podjęte przez pracownika zobowiązanie do osobistego i odpłatnego świadczenia pracy podporządkowanej i to w ciągu pewnego czasu; * wywodzi się z cywilnoprawnej umowy o prace z KZ z 1933 r., ale obecnie w KP uregulowana w sposób pełny i ze swoistymi zasadami, też z odrębnymi, autonomicznymi źródłami prawa jak układy zbiorowe pracy oraz inne

3

–

porozumienia zbiorowe, a wykonaniu zobowiązań z tego stosunku służą poza ochroną sądową szczególne środki nacisku społecznego; * w art. 300 KP odesłanie w sprawach nieuregulowanych do kc, o ile nie jest to sprzeczne z zasadami prawa pracy (odesłanie do stosowania subsydiarnego, nie bezpośredniego); w doktrynie rozbieżności → czy jest to odrębna gałąź prawa czy nie (ze względu na kompleksowy charakter norm)  wg Radwańskiego – koncepcja szczególnej gałęzi prawa prywatnego, która obejmuje prywatnoprawne normy regulujące stosunek pracy, a występowanie ich w otoczeniu norm publicznoprawnych nie powinna podważać tej koncepcji, gdyż ustawodawca sam wydzielił je w strukturze wew. KP, oraz w relacji zew. – w odniesieniu do kc;

4

Prawo rodzinne – KRiO z 1964 r. (wszedł w życie wraz z kc); – założenia odrębnej regulacji: * prawo rodzinne reguluje stosunki osobiste, a prawo cywilne majątkowe, wiec prawo rodzinne jest odrębną gałęzią prawa opartej na swoistych zasadach; → ALE: prawo cywilne to nie tylko stosunki majątkowe; * znaczna cześć stosunków prawnorodzinnych oparta jest na zasadzie podporządkowania, a nie na metodzie cywilistycznej; → ALE: stosunki miedzy rodzicami i dziećmi nie są jednostronnie kształtowane przez reprezentantów władzy publicznej;  dlatego oba w/w założenia nie wytrzymują krytyki; – (pogląd dominujący) dlatego normy te należą do prawa prywatnego, ale również do cywilnego, gdyż pomimo pewnych odrębnych regulacji, brak jest przesłanek, które uchylałyby bezpośrednie stosowanie prawa cywilnego do sfery tych stosunków; * w KRiO brak części ogónej; Prawo handlowe – koncepcja prawa handlowego jako odrębnej gałęzi prawa prywatnego wywodzi się z ustroju feudalnego (kryterium stanowe) → w państwach demokratycznych kryterium stanowe było wykluczone, ale podział ten nadal był ogólnie akceptowany (oparty na zmodyfikowanych kryteriach – podmiotowych, przedmiotowych, mieszanych) → obecnie coraz silniejsza krytyka tego podziału (w szeregu państw regulacje te znalazły się w obrębie kodeksów cywilnych); – koncepcja prawa gospodarczego (rozwijała się w Europie Zach. po I wojnie na tle wzrastającego interwencjonalizmu państwa w sferę obrotu gospodarczego) – neguje ona podział na prawo prywatne i publiczne, a za prawo gospodarcze uznaje normy regulujące zagadnienia gospodarcze; * w doktrynie socjalistycznej przyjęte – w Czechosłowacji i w NRD jako odrębne kodyfikacje prawa gospodarczego → koncepcja ta straciła sens po upadku systemu komunistycznego; – Polska → uchwalono KH z 1934 r. (regulował pozycję i czynności prawne kupca, a stosowanie prawa cywilnego tylko gdy brak przepisów KH, ustaw szczególnych lub powszechnego w państwie prawa zwyczajowego) → uchylono KH wraz z uchwaleniem kc, ale pozostawiono przepisy dot. spółek handlowych → uchylono te przepisy wraz z uchwaleniem KSH z 2000 r., a prywatnoprawne instytucje regulujące czynności osób prowadzących działalność gospodarczą znalazły się w części ogólnej kc;  w związku z powyższym brak uzasadnienia dla wyodrębnienia prawa handlowego, tym bardziej nie dla koncepcji prawa gospodarczego, gdyż negacja podziału na prawo publiczne i prywatne nie sprzyja rozwojowi gospodarki rynkowej; – prawo handlowe uznane za odrębną dyscyplinę naukową i dydaktyczną; Prawo rolne – to dyscyplina kompleksowa oraz dydaktyczna, ale nie odrębna gałąź prawa, gdyż jest to zbiór przepisów z różnych dziedzin prawa, nie mający swoistej regulacji; Prawo spółdzielcze – stosunki między członkiem a spółdzielnią nie są oparte na podrzędności, ale na równorzędności, a uchwały spółdzielni to swoiste czynności prawne. Jest to jedynie kompleksowa dziedzina; V. Systematyka prawa cywilnego Uwagi ogólne – prawo cywilne dzieli się na działy → w systemie kontynentalnym najbardziej rozpowszechniony jest system pandektowy (niem. XIX w.), wg którego wyróżniamy: * rozbudowana część ogólna; * działy: prawo rzeczowe, prawo zobowiązań, prawo rodzinne i prawo spadkowe;

5

→ nie jest to podział logiczny (różne kryteria wyodrębnienia tych działów); Poszczególne działy prawa cywilnego 1. część ogólna – instytucje i zasady wspólne dla całego prawa cywilnego; 2. prawo rzeczowe – normy, które wyznaczają bezwzględne prawa podmiotowe (skuteczne wobec wszystkich), a odnoszące się do rzeczy; 3. prawo zobowiązań – normy regulujące prawa majątkowe o charakterze względnym, skuteczne wobec indywidualnie oznaczonych podmiotów; 4. prawo spadkowe – reguluje przejście majątku osoby zmarłej na inne podmioty; 5. prawo rodzinne – - reguluje stosunki prawne między małżonkami, rodzicami i dziećmi oraz innymi krewnymi oraz powinowatymi a także instytucję opieki i kurateli; 6. prawo na dobrach niematerialnych (prawo własności intelektualnej) – reguluje prawa podmiotowe do oryginalnego, niematerialnego wytworu umysłu ludzkiego, mającego wartość majątkową. → w szczególności prawa do utworu naukowego, literackiego, artystycznego, wynalazku, wzoru użytkowego, programu komputerowego itp.; → w polskim systemie prawnym uregulowana w odrębnej ustawie z 4.2.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawie z 30.6.2000 r. Prawo własności przemysłowej; → dyskusyjne czy powinny być w ramach prawa rzeczowego czy jako odrębny dział → odrębny gdyż z jednej strony wyraźne ograniczenie norm prawa rzeczowego do przedmiotów materialnych oraz z drugiej strony okoliczność, że do prawa bezwzględnych należą również prawa osobiste o niemajątkowej wartości; Inne wyróżnienia zespołów norm cywilnoprawnych – powyższe działy mogą być dodatkowo dzielone w głąb, ale porządkująca funkcja podziały na w/w działy była by zakłócona gdyby do tych działów dodano prawo handlowe, gdyż ono zawiera w sobie normy z różnych działów (części ogólnej, zobowiązań, prawa na dobrach niematerialnych) → dlatego prawo handlowe jest odrębną dyscypliną naukową i dydaktyczną, ale wyróżnioną na innej podstawie niż działy prawa cywilnego; – poszczególne działy mają też swoje regulacje szczegółowe, ale nie stanowią one odrębnych działów, np. prawo: wekslowe, czekowe, górnicze, lotnicze, ubezpieczeniowe, łączności, przewozowe itp.; VI. Zasady prawa cywilnego Pojęcie – w nauce mówi się o zasadach prawa w ogóle jak i o zasadach konkretnego prawa, np. zasadach prawa cywilnego; – ZASADY PRAWA CYWILNEGO to pewna kategoria norm prawnych, które wyróżniają się ze względu na swoją doniosłość i szczególną rolę na obszarze prawa cywilnego; * wskazują one wartości, jakie powinny być realizowane przez normy prawa cywilnego; * wyznaczają kierunek działań prawodawczych, sposób stosowania prawa (interpretacji), wskazują preferencje w razie kolizji norm prawnych oraz określają granice czynienia użytku z praw podmiotowych; – spełnienie norm-zasad jest stopniowalne, natomiast normy o charakterystyce reguł mogą być spełnione albo niespełnione; – ich nadrzędnie wiążący charakter nie jest ustalany w sposób arbitralny, ale wymaga szczególnego uzasadnienia, np. w normach konstytucyjnych, międzynarodowych, lub tekstach ustaw zwykłych, na podstawie, których rekonstruowane są te zasady; Katalog zasad (obecnie obowiązujących) – UZNANIE I OCHRONA OSOBOWOŚCI KAŻDEGO CZŁOWIEKA W RÓWNEJ MIERZE → na zasadę tą składa się zdolność prawna (przysługuje wszystkim) oraz zdolność do czynności prawnych (ograniczenia jedynie naturalne), ale też ochrona wartości niemajątkowych, związanych z integralnością fizyczną i psychicznym życiem

6

–

–

–

człowieka (realizowane przez ochronę dóbr osobistych); * oparte na konstytucyjnych gwarancjach praw i wolności obywateli oraz konwencjach międzynarodowych (głównie Pakty Praw Człowieka); * osoby prawne – niejako projekcja osób fizycznych, o podobnej pozycji; PEŁNA I RÓWNA OCHRONA MIENIA PODMIOTÓW PRAWA CYWILNEGO → zasada ta obejmuje min. jednolite uregulowanie prawa własności, regulacje dot. dziedziczenia po osobie zmarłej oraz gwarancje, że w razie wywłaszczenia uprawniony otrzyma słuszne wynagrodzenia; * przeciwstawienie tej zasady podziałowi z okresu PRL na własność państwową o uprzywilejowanej pozycji i własność prywatną; * oparcie głównie w Konstytucji; ZAKAZ NADUŻYWANIA PRAW PODMIOTOWYCH → ma zapobiegać wykonywaniu ich niezgodnie z akceptowanymi powszechnie regułami moralnymi (sens klauzuli generalnej z art. 5 kc); * wyróżnienie tej zasady opiera się na coraz silniej akcentowanej w założeniach polskiego systemu prawnego konieczności istnienia dla norm prawnych legitymacji nie tylko formalnej, ale i aksjologicznej, co prowadzi do dostosowania realizowanych stosunków cywilnoprawnych do zasad moralnych; AUTONOMIA WOLI → to kompetencja podmiotów prawa cywilnego do swobodnego kształtowania stosunków cywilnoprawnych przez czynności prawne, głównie przez umowy (tzw. swoboda umów) – stanowi ona konieczny składnik prawa cywilnego, ale nie ma ona nieograniczonego zakresu, a o jej doniosłości decyduje pole swobody decyzyjnej wyznaczone jej ograniczeniami; * gospodarka socjalistyczna → ograniczenia szerokie, dostosowane centralnego planowania gospodarczego oraz preferencyjnego traktowania własności państwowej;

7

* gospodarka rynkowa → ograniczenia tylko ogólnymi przesłankami podyktowanymi interesem publicznym i względami moralnymi; * zasada ta opiera się na uzasadnieniach gospodarczych, konstytucyjnych, międzynarodowych i aksjologicznych, które wymagają by prawo regulowało stosunki społeczne w sposób racjonalny, przy pozostawieniu wolnej woli człowiekowi; –

OCHRONA ZAUFANIA PODMIOTU DO SKŁADANYCH MU OŚWIADCZEŃ LUB INNYCH DONIOSŁYCH PRAWNIE ZACHOWAŃ → brak jej wypowiedzenia w przepisie, ale

doktryna rekonstruuje tą zasadę na podstawie klauzul generalnych, uzasadniając etycznie (nakaz moralny dotrzymywania danego słowa i odszkodowania za błędny przekaz informacji) oraz funkcjonalnie (pewność obrotu prawnego bardzo istotna w gospodarce rynkowej); * zasada ta jest u podstaw konstrukcji czynności prawnej i stanowi rdzeń całego szeregu norm składających się na tzw. ochronę dobrej wiary (głównie czynności odpłatne); UNIFIKACJA I KODYFIKACJA PRAWA CYWILNEGO W POLSCE I. Unifikacja prawa cywilnego Druga Rzeczpospolita Na skutek rozbiorów Polski różne części kraju znajdowały się pod wpływem różnych systemów prawnych. Z tego punktu widzenia można wyodrębnić cztery zasadnicze obszary prawne: 1. ZIEMIE CENTRALNE (Królestwo Polskie tzw. Kongresowe powstałe po traktacie wiedeńskim w 1815 r.) – przez krótki czas obowiązywało prawo pruskie i austriackie; – od 1808 r. (Księstwo Warszawskie) obowiązywał Kodeks Napoleona → księga II (prawo rzeczowe) → księga III (prawo spadkowe, zobowiązania, o umowach majątkowych małżeńskich, o zastawie, przywilejach i hipotekach, oraz o przedawnieniu). – Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego z 1825 r. (zastąpił I księgę KN) → prawo małżeńskie na zasadach wyznaniowych → o osobach i rodzinie – Ustawy hipoteczne z 1818 i 1825 r. wprowadziły min. księgi wieczyste w nowoczesnej postaci. tzw. Prawo Polsko-Francuskie 2. ZIEMIE WSCHODNIE – najpierw obowiązywał Statut litewski, potem przepisy carskiej Rosji zostały zebrane w tomie X, pierwszej części, w tzw. Zwodzie Praw → nie wywarł większego wpływu na rozwój prawa polskiego 3. ZIEMIE ZACHODNIE – najpierw: powszechne pruskie prawo krajowe (Landrecht), skodyfikowane w 1794 r. – potem (po powstaniu Rzeszy Niemieckiej) Kodeks Cywilny niemiecki z 1896 r. → mało przystępny, bardzo kazuistyczny, ale dostosowany do potrzeb rozwijającej się gospodarki kapitalistycznej; 4. ZIEMIE POŁUDNIOWE – Kodeks Cywilny Austriacki z 1812 r., znacznie znowelizowany w 1914, 1915, 1916 r. (prosty i jasny język, unikał kazuistyki, pod wpływem prawa natury, ale zachowywał niektóre instytucje feudalne) → wstęp (o ustawach cywilnych w ogólności) → część I (prawo osobowe i rodzinne) → część II (prawo rzeczowe, spadkowe i zobowiązania) → część III (o przepisach wspólnych dla praw osobowych i rzeczowych) – po odzyskaniu niepodległości utrzymano w/w przepisy, ale już nie jako prawo obce, ale polskie prawo dzielnicowe. Rozwiązanie to jednak było tymczasowe, czemu dał wyraz sejm powołując Komisję Kodyfikacyjną, niezależną od Ministra Sprawiedliwości, który jedynie brał udział w jej pracach i wnosił jej projekty do Sejmu; DZIELI SIĘ NA DWA ETAPY:

8

I) po I-wszej wojnie światowej – 3.06.1919 r. – powołanie Komisji Kodyfikacyjnej RP – opracowała całe prawo cywilne, jednak w życie weszły: * 1920 r. – prawo spółdzielcze * 1924 r. – prawo wekslowe i czekowe, zastąpione w 1936 r. nowymi tekstami ustaw * 1926 r. – prawo autorskie, prawo o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, prawo prywatne międzydzielnicowe i międzynarodowe. * 1928 r. – prawo o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych, prawo o spółkach akcyjnych oraz kodeks postępowania cywilnego * 1933 r. – kodeks zobowiązań i prawo o spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością * 1934 r. – kodeks handlowy II) po II-giej wojnie światowej – unifikacja przerwana w 1939 r., ale po zakończeniu wojny ważne jej wznowienie z 2 powodów: * zmiana terytorium i niepewny los Ziem Odzyskanych, a ujednoliceni...