Prawo rzymskie cz PDF

Preview

Summary

Download Prawo rzymskie cz PDF

Description

IV. PRAWO RODZINNE

1. Rodzina agnatyczna Rzymska familia agnacyjna była organizmem monokratycznym i patriarchalnym. Na jej czele stała jednostka – zawsze mężczyzna. Do familii zwierzchnika i pod jego władzę wchodziło się bądź poprzez urodzenie w prawnie uznanym małżeństwie, bądź poprzez akt prawny (conventio in manum, adoptio, adrogatio). O przynależności do familii decydował węzeł prawny – podległość władzy. Wyzwolenie spod tej władzy (emancipatio) definitywnie zrywało ten węzeł i powodowało iż osoba wyzwolona stawała się pod względem prawnym obca nawet wobec rodziców czy rodzeństwa. Jeśli władza familijna gasła (przez śmierć lub capitis deminutio zwierzchnika) – familia agnacyjna rozpadała się na tyle części, ile osób było bezpośrednio podległych władzy zwierzchnika. Mężczyźni stawali się zwierzchnikami własnej familii, kobiety natomiast stawały się osobami sui iuris, ale nie mogły mieć nikogo pod swoją władzą. Pomiędzy osobami, które podlegały wspólnej władzy familijnej więź agnacyjna dalej się utrzymywała i była podstawą dziedziczenia. Familia agnacyjna rozwinęła się w Rzymie jako specyficzna forma organizacyjna niewielkich wspólnot osadniczych i gospodarczych. W miarę rozrostu państwa i rozluźnianiu się więzi społecznych zasady familii agnacyjnej traciły na znaczeniu. Agnacja przetrwała jednak siłą tradycji i została zniesiona w Nowelach Justyniana.

2. Rodzina kognatyczna - linie i stopnie pokrewieństwa Cognatio – pokrewieństwo krwi oparte na pochodzeniu jednej osoby od drugiej albo pochodzeniu wielu osób od tego samego przodka. Ten rodzaj pokrewieństwa był znany w starożytnym Rzymie od najdawniejszych czasów. Pokrewieństwo to powodowało więzy moralne i społeczne o pierwszorzędnym znaczeniu, ale początkowo nie wywoływało skutków na gruncie prawa. Cognatio mogło jedynie stanowić przeszkodę małżeńską. Z czasem pokrewieństwo kognicyjne nabierało coraz większego znaczenia. W okresie dominatu, za Justyniana, kognacja prawie zupełnie wyparła agnację. Krąg kognatów krzyżował się z agnatami. Dzieci tego samego ojca były między sobą spokrewnione zarówno agnatycznie jak i kognatycznie. W niektórych przypadkach te rodzaje pokrewieństwa nie mogły się ze sobą pokrywać, np. żona podległa władzy męża ( in manu) była jego agnatką, a komnatką w swojej pierwotnej rodzinie. Przy pokrewieństwie kognatycznym można mówić o pokrewieństwie 

w linii prostej (linea recta) - pokrewieństwo oparte na pochodzeniu jednej osoby od drugiej – z krewnymi wstępnymi (ascendentes, np. pradziadek, dziadek, ojciec) z krewnymi zstępnymi (descententes, np. syn, wnuk, prawnuk)



w linii bocznej (linea obliqua) - pokrewieństwo oparte na pochodzeniu wszystkich od jednego, wspólnego przodka – z krewnymi bocznymi ( collaterales, np. rodzeństwo). Kognacja

pomiędzy rodzeństwem polegała na pochodzeniu od wspólnych rodziców. Stopień (gradus) pokrewieństwa oblicza się wg zasady: ile urodzeń, tyle stopni. Stopień pokrewieństwa ustala się obliczając liczbę urodzeń niezbędną do powstania pokrewieństwa, nie wliczając urodzin wspólnego przodka. Rodzice z dziećmi są krewnymi I stopnia w linii prostej, dziadkowie z wnukami – II stopnia w linii prostej, rodzeństwo między sobą – II stopnia w linii bocznej, wuj z siostrzenicą – III stopnia w linii bocznej.

3. Zawarcie małżeństwa - wymogi ważności i przeszkody Małżeństwo w starożytnym Rzymie ( matrimonium) było związkiem o faktycznej naturze, w minimalnym stopniu regulowanym przez prawo. Podstawą jego istnienia była trwała wola mężczyzny i kobiety oraz rzeczywiste utrzymywanie wspólnoty małżeńskiej, a nie formalny akt zawarcia. Zawarcie małżeństwa było czynnością prywatną i nieformalną. Prawo rzymskie określiło wymogi i przeszkody zawarcia małżeństwa: 

conubium – zdolność dwojga osób do zawarcia między sobą pełnoprawnego małżeństwa rzymskiego, czyli iustum matrimonium. Conubium posiadały osoby wolne, będące obywatelami rzymskimi (z wyjątkowym rozszerzeniem na Latini veteres; kobiety z kręgu Latynów lub peregrynów). Nigdy nie było conubium pomiędzy wolnymi a niewolnikami. Małżeństwa Latynów, czy peregrynów nie wywierały skutków wg ius civile.



dojrzałość fizyczna – granica określona wiekiem: 14 lat dla mężczyzn, 12 lat dla kobiet



zgoda małżeńska (consensus) – wymagane zgodne oświadczenie woli zawarcia związku,



uprzednia zgoda zwierzchnika familijnego (w przypadku osób alieni iuris) – wymóg ten traktowano rygorystycznie. Osoby sui iuris decyzję podejmowały samodzielnie,



dobry stan zdrowia psychicznego – umysłowo chorzy nie mogli zawierać małżeństwa, ale małżeństwo zawarte wcześniej trwało nadal pomimo choroby jednej ze stron,



pokrewieństwo – przeszkodę w zawarciu małżeństwa stanowiło pokrewieństwo: zawsze i bez ograniczenia stopnia w linii prostej, natomiast w linii bocznej początkowo do 6. stopnia, w okresie klasycznym do 3. stopnia,

 

adopcja i powinowactwo – były przeszkodą małżeństwa jak pokrewieństwo naturalne, zakaz małżeństw urzędników prowincjonalnych z mieszkankami prowincji, w których ci urzędnicy sprawowali swoje funkcje



zakaz małżeństw żołnierzy (w I. i II w. n.e.) w okresie pełnienia służby



zasada monogamii – osoba, która dopuściła się bigamii była karana infamią

4. Wejście żony pod władzę męża Zawarcie małżeństwa poprzedzały zwykle zaręczyny ( sponsalia) – wzajemne przyrzeczenie przyszłego małżeństwa. Przyrzeczenia opiewały albo na dotrzymanie obietnicy, albo na zapłacenie

kary za jej zerwanie. Te rygorystyczne zaręczyny były altem przygotowawczym do równie rygorystycznego małżeństwa cum manu, i wraz z nim rychło wyszły z użycia. Zawarcie małżeństwa było czynnością prywatną i nieformalną. Juryści rzymscy akcentowali zgodną wolę stron jako istotny wymóg powstania małżeństwa. Od zawarcia małżeństwa odróżniano włączenie żony do familii agnacyjnej męża i wejście pod jego władzę zwaną manus. Wejście to dokonywano trzema sposobami: 

Confarreatio – akt sakralny, dokonywany wobec dwóch najwyższych kapłanów i w obecności 10 świadków. Były to uroczyste zaślubiny i wejście pod władzę równocześnie. Akt ten był dostępny tylko dla patrycjuszy. Tylko dzieci z takich małżeństw mogły dostępować godności kapłańskich



Coemptio – akt dokonywany przy zastosowaniu emancypacji. Zwierzchnik familijny kobiety (albo ona sama, jeśli była osobą sui iuris, ale za przyzwoleniem opiekuna) odstępował mężowi władzę agnacyjną za symboliczną zapłatą. Była do dawna plebejska forma nabycia władzy agnacyjnej nad żoną



Usus – powodował automatyczną przemianę istniejącego dotąd małżeństwa sine manu w cum manu. Przemiana ta dokonywała się na skutek jednorocznego, nieprzerwanego pobytu żony w domu męża. Aby zapobiec temu skutkowi – wystarczyła nieobecność żony przez trzy kolejne noce.

W okresie prawa klasycznego małżeństwo cum manu zanikło, a wraz z nim wymienione wyżej formy zawierania takiego związku – najwcześniej usus, potem confarreatio i coemptio.

5. Stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami Stosunki osobiste Małżeństwo cum manu – kobieta wychodziła z familii agnacyjnej swego ojca a wchodziła do familii i pod władzę męża. W nowej familii żona otrzymywała w stosunku do swego męża stanowisko agnacyjnej córki. Osobista władza męża nad żoną w praktyce nigdy nie była tak rozległa jak nad dziećmi ze względów obyczajowych, sakralnych, konieczności liczenia się z opinią poprzedniej familii żony. Inicjatywa przeprowadzenia rozwodu należała do męża. Małżeństwo sine manu – nie zmieniało niczego w dotychczasowej przynależności familijnej żony. Jeśli była sui iuris – pozostawała nią nadal i nadal była pod opieką swoich opiekunów. Samodzielność majątkowa i swoboda zerwania małżeństwa dawała jej w stosunku do męża niezależność osobistą. Z dziećmi wiązały ją jedynie więzy kognacji. W małżeństwie tym mąż nadal decydował o sprawach istotnych dla rodziny tj. o miejscu zamieszkania, sposobie wychowywania dzieci itp. Stosunki majątkowe W małżeństwie cum manu żona jako osoba alieni iuris nie miała zdolności majątkowej. Jeśli poprzednio była sui iuris – jej majątek, przez conventio in manum, przypadał mężowi, a żona traciła podmiotowość prawną. Jeśli była alieni iuris – traciła swoje agnacyjne prawa spadkowe, natomiast

nabywała je jako agnatka w nowej familii. Ewentualne nabytki żony w czasie małżeństwa przypadały mężowi. Na mężu natomiast spoczywał obowiązek utrzymywania rodziny. Był to rodzaj zupełnej wspólnoty majątkowej, ale jedynym uprawnionym podmiotem dysponującym i obciążonym był mąż. W małżeństwie sine manu obowiązywała zupełna rozdzielność majątkowa. Jeżeli żona była sui iuris – zachowywała nadal swój odrębny majątek. Mąż bywał jego zarządcą na zasadzie odwoływalnego osobnego zlecenia. Mąż ponosił ciężary utrzymania żony i domu. Jeżeli żona była alieni iuris – zachowywała swoje uprawnienia majątkowe w familii swego ojca, a wszelkie dokonane przez nią nabytki przypadały ojcu. U męża miała tylko utrzymanie. Darowizna (donatio) dokonana między małżonkami była nieważna. Przepis ten był zaporą przeciwko niepożądanym presjom między małżonkami, np. zapobiegał żądaniu przysporzenia majątkowego w zamian za rezygnację z zerwania małżeństwa.

6. Posag - pojęcie, sposoby ustanowienia i rodzaje

!!!

Posag - majątek wniesiony mężowi ze strony kobiety w związku z zawarciem małżeństwa. Było to przysporzenie bezpłatne. Miał ulżyć mężowi w ponoszeniu ciężarów małżeństwa, zabezpieczać trwałość małżeństwa, a gdyby okazało się ono nietrwałe – miał zapewnić żonie podstawy dalszej egzystencji i szanse na ponowne wyjście za mąż. Przedmiotem posagu mogło być wszystko, co przedstawiało wartość majątkową: przedmioty materialne, sumy pieniężne, należności od osób trzecich. Posag można było ustanowić przed zawarciem małżeństwa, przy zawarciu małżeństwa lub nawet w czasie trwania związku. Rodzaje posagów: 

Dos profecticia – pochodzący od ojca – ustanawiał go zwierzchnik agnacyjny kobiety: ojciec lub dziadek ojczysty. Na ojcu ciążył moralny obowiązek wyposażenia córki, bowiem wychodząc z dotychczasowej familii i traciła w niej swoje prawa spadkowe.



Dos adventicia – pochodzący z innego źródła - mógł go ustanowić ktokolwiek, np. sama żona, która wydzieliła posag dla siebie samej z majątku osobistego, jej matka, krewni, itd. Na żonie i jej najbliższych ciążył moralny obowiązek ustanowienia posagu.

Sposoby ustanawiania posagów: 

dotis datio – realne przysporzenie wartości majątkowych składających się na posag. Jeżeli po dokonaniu przysporzenia do małżeństwa nie doszło – ustanawiający mógł żądać zwrotu posagu,



dotis dictio – jednostronne, ustne przyrzeczenie ustanowienia posagu,



dotis promissio – dwustronne przyrzeczenie, złożone i przyjęte w formie stypulacji.

Dotis dictio i dotis promissio stwarzały prawnie skuteczne i zaskarżalne zobowiązania – ale tylko wtedy, gdy małżeństwo zostało zawarte. W prawie poklasycznym wyszły z użycia, natomiast znaczenie uzyskało nieformalne przyrzeczenie posagu, rozpowszechnił się też zwyczaj składania zobowiązań posagowych na piśmie. W przypadku rozwiązania małżeństwa mąż był zobowiązany do zwrotu majątku posagowego. Żonie

przysługiwała skarga dobrej wiary, przy czym mąż mógł pewne części posagu zatrzymać, np. z racji nakładów na dzieci, z tytułu niemoralnego prowadzenia się żony.

7. Ustanie małżeństwa W Rzymie uważano, że małżeństwo trwa tak długo, jak długo trwa wola pozostawania w tym małżeństwie. Małżeństwo rozwiązywało się, gdy zabrakło jednego z elementów: woli chociażby jednego z małżonków, lub wspólnoty pożycia, która z jakichkolwiek przyczyn została zerwana. Najważniejszą przyczyną zerwania małżeństwa była śmierć jednego z małżonków. Taki sam skutek wywoływało długotrwałe zniknięcie jednego z małżonków (początkowo nieokreślone w czasie, później normowane obowiązkiem odczekania 5 lat). Popadnięcie w niewolę zrywało małżeństwo w definitywny sposób tak, iż po powrocie z niewoli nie dokonywało się automatyczne odtworzenie zerwanego węzła. Osobliwością było ukształtowanie się w Rzymie prawa rozwodowego. Wolności prawa rozwodowego nie mogli ograniczać nawet sami zainteresowani – umowy wyłączające z góry możliwość rozwodu lub nakładające kary na sprawcę rozwodu nie miały znaczenia prawnego. Rozwód był czynnością czysto prywatną i dokonywaną bez uczestnictwa organów państwowych, bez obowiązku badania przyczyn, skutków. Nie była też wymagana obopólna zgoda małżonków obok rozejścia się za porozumieniem rozpowszechnione było również porzucanie małżonków. W małżeństwie cum manu przywilej ten przysługiwał jedynie mężowi. W małżeństwie sine manu – obojgu z małżonków. Formą takiego odtrącenia było przesłanie przez posłańca oświadczenia woli (w połączeniu z faktycznym zerwaniem wspólnoty małżeńskiej). W okresie poklasycznym rozwinął się zwyczaj przesyłania drugiej stronie listu rozwodowego. Zerwać istniejące małżeństwo mógł także zwierzchnik familijny jednego z małżonków. Miało to zastosowanie zwłaszcza w małżeństwach sine manu, gdzie kobieta pozostawała pod władzą familijną swego ojca. W małżeństwie cum manu rozwiązanie małżeństwa nie oznaczało jeszcze zniesienia władzy agnacyjnej męża nad żoną. Dokonywano tego osobnym aktem. Po dokonanym rozwodzie kobieta mogła zmusić byłego męża do zwolnienia jej z manus.

8. Konkubinat

!!!

Concubinatus – trwały związek dwojga wolnych osób, zawiązany i utrzymywany celowo jako związek pozamałżeński pomiędzy osobami, które nie miały względem siebie conubium, lub między którymi nie istniała zgodna wola pozostawania w małżeństwie. Konkubinaty zdarzały się już w okresie republiki, ale były dla prawa obojętne. Dopiero ustawy cesarza Augusta w sprawie małżeństwa i obyczajów otworzyły drogę do bezkarnych związków pozamałżeńskich z kobietami, z którymi małżeństwo było zabronione (np. między senatorami a wyzwolenicami). Konkubinat w takich sytuacjach był dopuszczalny i powszechny, nie przynosił ujmy w społecznym odczuciu.

Konkubinat był dogodniejszy od małżeństwa, szczególnie dla mężczyzn: 

konkubina nie była żoną, nie miała jej honorowego miejsca u boku męża, ani jej pozycji prawnej



dzieci dzieliły stan matki i jako dzieci pozamałżeńskie nie wchodziły pod władzę ojca i nie miały prawa do majątku ojca



w konkubinacie nie obowiązywał zakaz darowizn pomiędzy małżonkami



możliwość zerwania związku w każdym momencie bez żadnych ujemnych skutków prawnych – np. brak obowiązku zwrotu posagu

W czasie cesarstwa chrześcijańskiego pojawiły się próby walki z konkubinatem poprzez pogarszanie sytuacji konkubin i ich dzieci (np. zakaz przysporzeń na ich rzecz ze strony ojca). Konstantyn Wielki wydał ustanowił niedopuszczalność konkubinatu w sytuacji równocześnie istniejącego małżeństwa. Justynian zaniechał tej walki i ustanowi konkubinat jako niższą formę małżeństwa, z ograniczonymi skutkami – dzieciom przyznano ograniczone prawa spadkowe.

9. Powstanie i zgaśnięcie władzy ojcowskiej Władza ojcowska (patria potestas) odnosiła się tylko do podległych członków familii. Wchodzące w skład familii osoby alieni iuris były skrępowane władzą ojcowską, ale z drugiej strony dzieliły społeczne i ekonomiczne stanowisko ojca i z reguły dziedziczyły jego majątek. Dlatego też wejście do familii i pod władzę ojcowską było starannie regulowane. Sposoby powstawania władzy ojcowskiej 

urodzenie w małżeństwie – pod władzę ojca wchodziły dzieci z małżeństwa iustum matrimonium, jeśli zostały uznane za małżeńskie. W prawie klasycznym do dzieci małżeńskich zaliczano te, których poczęcie uznano za możliwe w małżeństwie.



włączenie do familii osób z zewnątrz – przede wszystkim przybranie dziecka, zwane adopcją, które miało „naśladować naturę”. Adopcja występowała w Rzymie w dwojakiej postaci: o

arogacja – arogowany, dotychczas sui iuris, spadał do roli alieni iuris i przechodził pod władzę arogującego wraz ze swym majątkiem oraz wszystkimi osobami podległymi.

o

adopcja właściwa – adoptowany nie zmieniał swej sytuacji prawnej, przechodził tylko z jednej familii do drugiej. O to, by nie poniósł szkody dbał dotychczasowy zwierzchnik.



legitimatio – nadanie dzieciom z konkubinatu stanowiska dzieci urodzonych w małżeństwie.



wejście pod władzę żony (in manu), która w rodzinie agnacyjnej zajmowała w stosunku do swego męża stanowisko agnacyjnej córki.

Zgaśnięcie władzy ojcowskiej

Władza ojcowska trwała w Rzymie z reguły aż do śmierci pater familias. Z wygaśnięciem tej władzy osoby dotychczas bezpośrednio jej podległe stawały się sui iuris. Te same skutki co śmierć wywoływała capitis deminutio maxima i media (utrata wolności lub obywatelstwa) ojca rodziny. Wyjątkowo spod władzy ojcowskiej wychodziły dzieci, jeśli uzyskiwały wysokie stanowiska państwowe lub religijne. Zgodnie z prawem cesarskim władzę ojcowską można było utracić za karę w przypadku ciężkich przewinień wobec dziecka, za trzykrotną sprzedaż syna in mancipium. Wyjście spod władzy mogło nastąpić wskutek emancypacji (dobrowolne zwolnienie z podległości władzy ojcowskiej – akt prawny, na podstawie którego dziecko rodziny stawało się sui iuris).

10. Treść władzy ojcowskiej Władza ojca nad osobami i majątkiem, była nieograniczona. Spośród licznych uprawnień zawartych w patria potestas najbardziej wyraziste są: władza nad życiem, wolnością i małżeństwem dzieci. Władza nad osobami Ius vitae nescisque – prawo życia i śmierci – uprawnienie do dysponowania życiem podległych członków rodziny. W praktyce sprowadzało się do sprawowania jurysdykcji karnej za najcięższe przewinienia, zazwyczaj przy pomocy sądu domowego. Większą swobodę miał ojciec przy decydowaniu o losie noworodka. Ustawa XII Tablic nakazywała natychmiastowe uśmiercanie noworodków „nieudanych”. Ius vendendi – uprawnienie do sprzedaży dzieci – początkowo było uprawnieniem rzeczywistym i prowadziło do prawdziwej niewoli, jeżeli sprzedaż następowała trans Tiberim. Sprzedaż w obrębie państwa prowadziła do przejściowego stanu podobnego do niewoli - in mancipio. Małżeństwo dzieci – zgoda ojca na małżeństwo dzieci była koniecznym warunkiem zawarcia małżeństwa. Środki ochrony – wobec członków familii pater familias realizował swoje uprawnienia w drodze samopomocy dozwolonej. Wobec osób postronnych, które bezprawnie zatrzymywały osobę podległą władzy ojciec posługiwał się dawnym prawem windykacyjnym, a w prawie klasycznym wykorzystywał interdykty pretorskie. Władza nad majątkiem Właścicielem, zarządcą i zwierzchnikiem majątku był pater familias. On też był jedynym przedstawicielem rodziny na zewnątrz w obrocie prawno-majątkowym. Peculium – wydzielone z majątku familijnego poszczególne elementy (np. bydło, sumy pieniężne) i powierzone w odrębny zarząd dzieciom oraz niewolnikom. Właścicielem takiego peculium pozostawał ojciec, który mógł je w każdej chwili zlikwidować. Korzyści były obopólne – ojciec decentralizował zarząd majątkiem i rozszerzał zakres możliwości nabywczych familii, a syn korzystał z dochodów wypracowanych z peculium. Peculium castrense – zaliczano do niego to, co Filius familiae nabył jako żołnierz w wojsku (żołd, łupy wojenne). Był to odrębny majątek syna – także pod względem prawnym. Przypadał ojcu tylko w razie gdy syn przed śmiercią nie zadysponował nim inaczej w testamencie.

11. Peculium

!!!

Peculium były to pewne elementy majątku (np. bydło, suma pieniężna, przedsiębiorstwo zarobkowe), wydzielone z majątku familijnego i powierzone w odrębny zarząd i używanie podległym władzy synom i niewolnikom, rzadziej żonom i córkom. Prawnie właścicielem peculium pozostawał ojciec, który mógł je w każdej chwili zlikwidować. Syn, nawet przy przyznaniu mu prawa do swobodnej administracji, nie mógł peculi...