skrypt prawo rzymskie PDF

Preview

Summary

I. DZIEJE PRAWA RZYMSKIEGO I JEGO ŹRÓDEŁ1. Pojęcie prawaPrawo – ius występowało w literaturze prawniczej w wielu znaczeniach: prawo przedmiotowe – określony zespół norm prawnych, porządkujący jakieś dziedziny życia np. ius Quiritium (prawo Kwirytów),  prawo podmiotowe – uprawnienie wynikające z pr...

Description

Prawo Rzymskie – opracowanie zagadnień do egzaminu

I.

DZIEJE PRAWA RZYMSKIEGO I JEGO ŹRÓDEŁ

1. Pojęcie prawa Prawo – ius występowało w literaturze prawniczej w wielu znaczeniach:  

prawo przedmiotowe – określony zespół norm prawnych, porządkujący jakieś dziedziny życia np. ius Quiritium (prawo Kwirytów), prawo podmiotowe – uprawnienie wynikające z prawa przedmiotowego, np. ius vendendi (prawo sprzedaży), czy ius testamenti (prawo sporządzenia testamentu).

Termin ius często występuje w połączeniu z fas oznaczającym prawo boskie. Z biegiem czasu ius precyzuje się jako sfera działania ludzkiego, dozwolonego i chronionego przez państwo, natomiast fas – jako sfera działania dozwolona i osłaniana przez religię. Wykroczenie poza ius nazywało się iniuria i uprawniało do zastosowania sankcji świeckich np. prymitywnego odwetu, czy zorganizowanej pomocy państwowej. Wykroczenie poza fas to nefas i ściągało na sprawcę gniew bogów, od którego można było się uwolnić poprzez złożenie ofiary. Próby definicyjne Rzymscy prawnicy byli przede wszystkim praktykami i do kwestii teoretycznych podchodzili bardzo ostrożnie.. Znana jest słynna wypowiedź Jawoleneusa „Każda definicja w prawie cywilnym jest niebezpieczna, rzadko bowiem się zdarza, by nie można jej wywrócić”. Próbę definicji podjął Celsus: „ius est ars boni et aequi”(prawo jest sztuką stosowania tego co dobre i słuszne). Prawo a moralność Zgodnie z zasadą sformułowaną przez Ulpiana: dura lex sed lex prawo jest zawsze prawem, nawet to najbardziej drakońskie i naruszające normy moralne. Z drugiej strony, zgodnie z określeniem ius est ars boni et aequi musi istnieć w prawie pierwiastek moralny, bez niego może nawet powstać obowiązek nieposłuszeństwa wobec prawa.

2. Podziały prawa. Prawo publiczne i prawo prywatne Prawo publiczne (ius publicum) – zespół norm regulujących organizację państwa, organów państwowych. Przynosiło korzyści społeczeństwu jako całości, nie mogło być zmieniane umowami osób prywatnych (przepisy bezwzględnie obowiązujące). Do prawa publicznego należało prawo karne, konstytucyjne, administracyjne oraz sakralne. Prawo prywatne (ius privatum) – reguluje stosunki między osobami, zwłaszcza w zakresie spraw majątkowych i rodzinnych. Było prawem względnie obowiązującym - mogło być zmieniane w drodze zawieranych umów przez poszczególne jednostki i przynosiło korzyści poszczególnym jednostkom (w zasadzie: członkom klasy panującej) Prawo zwyczajowe i prawo stanowione Każde społeczeństwo przechodzi przez okres prawa zwyczajowego (niepisanego) do stanowionego (pisanego). Zazwyczaj prawo stanowione powtarza normy prawa zwyczajowego. Prawo zwyczajowe w Rzymie zostało podniesione do rangi prawa stanowionego za sprawą Ustawy XII Tablic. Prawo pospolite i prawo wyjątkowe Ius commune – prawo pospolite, przysługiwało szerokiemu kręgowi osób, zawierało normy mające powszechne zastosowanie, o generalnym charakterze. Ius singulare – prawo wyjątkowe, zawierało normy odnoszące się do ściśle określonych grup, osób, czy do pojedynczego wydarzenia. Mogło dotyczyć rzeczy (np. wyłączenie spod zasiedzenia rzeczy skradzionych), osób (zakaz darowizn między małżonkami). Miało się do prawa pospolitego tak jak wyjątek do zasady. Prawo ścisłe i prawo słuszne Prawo ścisłe ius strictum - normy prawne których należało przestrzegać rygorystycznie, ściśle, zgodnie z literą prawa. Prawo słuszne ius aequum - które należało stosować, uwzględniając zasady dobrej wiary i słuszności.

-1-

Prawo Rzymskie – opracowanie zagadnień do egzaminu

3. Systemy prawa rzymskiego (ius civile, ius gentium, ius honorarium) Ius civile – podstawowy zespół norm obowiązujących w państwie rzymskim, którym mogli się posługiwać tylko obywatele rzymscy. Od tej zasady czynione były jednak wyjątki - niektórych Latynów i peregrynów dopuszczano do zawierania aktów prawa cywilnego w zakresie obrotu gospodarczego, dopuszczano również do conubium, czyli zawierania małżeństw wywierających skutki wg ius civile. Zdarzało się też, że pretor rozszerzał przepisy ius civile na peregryna tak aby umożliwić mu ochronę interesów bądź objąć go surowszą karą. Ius gentium – normy prawne obowiązujące wszystkich mieszkańców państwa rzymskiego. W miarę rozwoju Rzymu struktura państwa komplikowała się. Coraz częściej dochodziło do kolizji pomiędzy obywatelami rzymskimi a peregrynami, lub pomiędzy samymi peregrynami. Do rozstrzygania takich sporów został powołany urząd pretora peregrynów. Poza tym pomiędzy samymi Rzymianami rozwijał się nieformalny obrót gospodarczy. Poszczególni obywatele dokonywali między sobą operacji kupna, sprzedaży, pożyczki bez ciążących formalności. Takie działania nie wywoływały skutków prawnych, ale opierały się na wzajemnym zaufaniu. Pretor peregrynów sankcjonował nieformalne czynności w obrocie z cudzoziemcami, a w swoim edykcie zapowiadał respektowanie ich prawnej skuteczności. Ius honorarium – to część prawa rzymskiego obejmująca przepisy zawarte w edyktach magistratur jurysdykcyjnych, przede wszystkim pretorów, stąd nazywane było prawem pretorskim ius praetorium. Ius honorarium różniło się od ius civile pochodzeniem i podstawą obowiązywania, ale pod względem treści istniały pomiędzy nimi punkty styczne. Te same sytuacje życiowe bywały regulowane podwójnie: inaczej w ius civile inaczej w ius honorarium. To drugie uregulowanie było z reguły bardziej dostosowane do bieżących potrzeb życiowych, mniej skrępowane wymogami formalnymi.

4. Pojęcie i rodzaje źródeł prawa rzymskiego Źródła prawa (fontes iuris) w literaturze prawniczej oznacza bądź sposoby powstawania prawa bądź też środki służące do jego poznania. Dlatego też źródła prawa dzieli się na: 

źródła powstania prawa (fontes iuris oriundi) - wszelkie czynniki wpływające na powstanie i funkcjonowanie prawa w starożytnym Rzymie np. organy stanowiące prawo (zgromadzenia plebejskie, senat, cesarz). Sposoby tworzenia prawa ulegały powolnej ewolucji, w zależności od zachodzących zmian polityczno-społeczno-gospodarczych.



źródła poznania prawa (fontes iuris cognoscendi) - efekty działania czynników prawotwórczych, np. spisy prawa zwyczajowego, ustawy, dokumenty praktyki sądowej. Źródła te dzieli się dalej na:    

jurydyczne - teksty rzymskich aktów ustawodawczych, zbiory prawa oraz pisma jurystów rzymskich. literackie - utwory literatury rzymskiej, które pomagają poznać lepiej stan i funkcjonowanie prawa epigraficzne - wszelkiego rodzaju inskrypcje wykonane na trwałym materiale, nagrobkach, tablicach pamiątkowych, budynkach, słupach granicznych itp. papirologiczne - teksty pochodzące głównie z Egiptu sporządzone na papirusie.

5. Periodyzacja dziejów prawa rzymskiego Dzieje państwa rzymskiego mieszczą się w obrębie jednej formacji społeczno-ekonomicznej - było to państwo typu niewolniczego. Zmieniały się natomiast formy państwa: I. II. III. IV.

Okres królestwa Okres republiki Okres pryncypatu Okres dominatu

-

753 - 509 r. p.n.e. 509 - 27 r. p.n.e. 27 p.n.e. - 284 r. n.e. 284 - 476 n.e. (zach.)/565 r. n.e. (wsch.) .

-2-

Prawo Rzymskie – opracowanie zagadnień do egzaminu Historia prawa rzymskiego zaczyna się wraz z powstaniem państwa rzymskiego, jednak poszczególne okresy w rozwoju państwa nie pokrywają się z rozwojem prawa. Prawo prywatne rozwijało się niezależnie od form państwa, natomiast pod silnym wpływem sił wytwórczych (zwłaszcza niewolnictwa). Wyróżnia się następujące okresy: I.

Okres prawa archaicznego - (753 r. p.n.e. - połowa III w. p.n.e.). W tym okresie prawo obywateli to przede wszystkim prawo zwyczajowe, zastępowane stopniowo ustawami oraz działalnością magistratur jurysdykcyjnych.

II. Okres rozwoju i prawa klasycznego - (połowa III w. p.n.e. - 235 r. n.e.). Dynamiczny rozwój

produkcji, wymiany towarowej powoduje pojawienie się nowego systemu ius gentium. Zmiana ustroju państwa spowodowała pojawienie się nowych czynników prawotwórczych (senat, cesarz, nauka prawa). Nastąpił podział na podokresy: prawo przedklasyczne (pryncypat) i prawo klasyczne (dominat). Prawo osiągnęło wtedy szczyt swojego rozwoju.

III. Okres schyłkowy (okres prawa poklasycznego) - (235 r. - 565 r. n.e.). Ogólny upadek gospodarczy

Rzymu pociągnął za sobą kryzys we wszystkich dziedzinach życia społecznego, w tym prawa. Prawo klasyczne staje się niezrozumiałe, występują tendencje do jego unifikacji i wulgaryzacji. Jedynym źródłem prawa były konstytucje cesarzy. Upadek twórczej jurysprudencji i pozostałych czynników prawotwórczych spowodował wzrost znaczenia i aktywności szkół prawniczych. Granice tych okresów nie są ścisłe, bowiem prawo prywatne rozwijało się powoli i stopniowo.

6. Charakterystyka prawa okresu archaicznego Okres prawa archaicznego to czasy od legendarnej daty założenia Rzymu 753 r. p.n.e. do połowy III w. p.n.e. W tym czasie prawo obywateli to przede wszystkim prawo zwyczajowe, zwyczaje przodków mos maiorum, przekazywane z pokolenia na pokolenie. Prawo to stopniowo zastępowane było ustawami i działalnością magistratur jurysdykcyjnych. Dzięki Ustawie XII Tablic oraz interpretacji uczonych prawników zaczyna stopniowo wyłaniać się to, co nazywamy systemem prawa. Do źródeł prawa w okresie archaicznym zalicza się: Zwyczaj - Podstawowe źródło prawa, przekazywane z pokolenia na pokolenie, niepisane normy prawne. W ramach prawa zwyczajowego powstało wiele instytucji o podstawowym znaczeniu dla prawa prywatnego, takich jak: władza ojcowska, małżeństwo, władza męża , własność, dziedziczenie. Leges regiae - Były to normy ogłaszane przez kolejnych władców a zebrane i spisane pod koniec okresu królestwa. Ustawy te miały zawierać stare przepisy z zakresu prawa sakralnego, ustroju państwa, prawa familijnego i karnego. Ustawa XII Tablic - Pierwszy historycznie zbiór przepisów prawa zwyczajowego. Ustawa powstała w wyniku walki plebejuszy o uzyskanie pełni praw politycznych. Plebejuszom chodziło o spisanie i uściślenie prawa zwyczajowego, które dotychczas mogło być interpretowane i stosowane przez patrycjuszy na niekorzyść plebsu. Leges (leges rogatae i plebiscita) - Jednym z podstawowych sposobów rozwoju prawa w okresie republiki były ustawy leges. Wg Gaiusa „Ustawą jest to, co lud nakazuje i ustanawia” Ustawy dochodziły do skutku na zgromadzeniach ogółu pełnoprawnych obywateli rzymskich, zwanych comitia. Projekty ustaw wstępnie dyskutowano na nieformalnych zebraniach, następnie wniosek ustawodawczy przedstawiano na komicjach, na których następowało głosowanie. Ustawy przyjęte w tym trybie nazywały się leges rogatae i obowiązywały wszystkich obywateli. W okresie republiki wydawane były także plebiscita, które podejmowane były na osobnych zgromadzeniach plebejuszy. Z wnioskiem o ich uchwalenie występował trybun ludowy. Początkowo obowiązywały one tylko plebejuszy, z czasem ich moc obowiązującą rozszerzono na patrycjuszy.

7. Prawo zwyczajowe. Zwyczaj - stosowany przez długi czas niezmieniony sposób postępowania w określonych sytuacjach, zwany mos, albo mos maiorum (zwyczaj przodków).

-3-

Prawo Rzymskie – opracowanie zagadnień do egzaminu Początkowy okres rozwoju prawa archaicznego przypada na czasy królewskie. Podstawowym źródłem prawa były przekazywane z pokolenia na pokolenie niepisane normy prawne, określane jako zwyczaj przodków (mos maiorum). W ramach prawa zwyczajowego powstało wiele instytucji o podstawowym znaczeniu dla prawa prywatnego, takich jak: władza ojcowska, małżeństwo, władza męża nad żoną, własność, dziedziczenie, zapisy. W najdawniejszym rzymskim prawie zwyczajowym istotne znaczenie miały sankcje sakralne. Ponadto władza świecka i sakralna zespolone były w rękach króla. Prawo zwyczajowe zostało podniesione do roli obowiązujących przepisów prawnych Ustawą XII Tablic. Po ogłoszeniu Ustawy XII Tablic formowały się co prawda dalsze zwyczaje prawne, ale zanim zdołały okrzepnąć w postaci prawa zwyczajowego - były przejmowane przez pretorów do ich edyktów. Rzymianie, nawet w okresie największego rozwoju prawa stanowionego, odnosili się do prawa zwyczajowego z wielkim szacunkiem i często się na nie powoływali. Tym bardziej więc dziwi fakt, iż w katalogu źródeł prawa obowiązującego brak wzmianek o prawie zwyczajowym. Dla prawnika okresu klasycznego bowiem prawo zwyczajowe nie było zjawiskiem godnym uwagi.

8. Ustawa XII Tablic (Lex duodecim tabularum)

!!!

Ustawa XII Tablic to pierwszy historycznie zbiór przepisów prawa zwyczajowego. Powstała w wyniku walki plebejuszy o uzyskanie pełni praw politycznych. Plebejuszom chodziło o spisanie i uściślenie prawa zwyczajowego, które dotychczas mogło być interpretowane i stosowane przez patrycjuszy na niekorzyść plebsu. Nazwa pochodzi od tablic, na których spisano prawa zwyczajowe. Ustawę redagowały dwie komisje. Pierwsza z nich, powołana w 451 r. p.n.e. na jeden rok, składała się z 10 mężów - patrycjuszy. Efektem były przepisy ułożone na 10 tablicach, przyjęte następnie przez zgromadzenie ludowe. W następnym roku powołano kolejną 10-osobową komisję która zaprojektowała kolejne dwie tablice (tym razem do prac dopuszczono plebejuszy). Tablice zostały wystawione na rynku rzymskim. W treści ustawy było wiele przepisów dotyczących ochrony interesów drobnych rolników. Trzon stanowiły przepisy prawa prywatnego, procesu i postępowania egzekucyjnego w sprawach prywatnych. Przepisy proceduralne miały na celu ochronę dłużników przed samowolą wierzycieli. Dużo miejsca zajmowały regulacje konfliktów wynikających z prawa własności, sąsiedzkiego i granicznego. Skromnie reprezentowane były przepisy z zakresu zobowiązań, zwłaszcza pochodzących z umów. Niektóre normy dotyczyły przestępstw. Podział materiału prawnego w Ustawie XII Tablic: Tablice I- III Tablice IV-V Tablice VI-VII Tablice VIII-IX Tablica X Tablice XI-XII

Proces cywilny Prawo rodzinne, spadkowe Prawo majątkowe Prawo karne Prawo sakralne Przepisy uzupełniające

Zbiór miał duże znaczenie dla rozwoju prawa. Jego sporządzenie oznaczało przejście od prawa zwyczajowego nie spisanego (ius non scriptum) do stanowionego spisanego (ius scriptum). Jeśli chodzi o poziom techniczny - to Ustawa była aktem niewielkim, a jej przepisy zostały sformułowane w nieporadny sposób i w zasadzie prawie nie uporządkowane.

9. Charakterystyka prawa okresu przedklasycznego W okresie przedklasycznym (II i I w. p.n.e.) głównym źródłem rozwoju prawa było prawo pretorskie. Tworzyły je, poprzez wydawanie edyktów, urzędy wyposażone w jurysdykcję:   

pretorzy (miejski i dla peregrynów), namiestnicy prowincji, edylowie kurulni.

-4-

Prawo Rzymskie – opracowanie zagadnień do egzaminu W tym samym okresie źródłem prawa były nadal: zwyczaj, ustawy ludowe i plebiscita. Uchwały senatu (senatus consulta) nie stanowiły jeszcze odrębnego źródła obowiązującego prawa – traktowano je jako zalecenia dla magistratur republikańskich. Edykty magistratur - rozporządzenia wydawane przez wysokie magistratury republikańskie. Dla rozwoju prawa największe znaczenie miały edykty pretorów miejskiego i peregrynów. Urzędnicy ci ogłaszali programy działalności na okres swej rocznej kadencji edictum perpetuum. Chociaż pretorowie nie mieli władzy ustawodawczej to w sposób odważny i innowacyjny tworzyli nowe, środki prawne, przede wszystkim powództwa (actiones) i zarzuty procesowe (exceptiones). W ten sposów skutecznie przyczyniali się do rozwoju prawa procesowego i pośrednio – materialnego. Ustawy - W okresie później republiki działalność ustawodawczą prowadziły zgromadzenia ludowe. Ustawy te odnosiły się głównie do spraw z zakresu prawa publicznego. Ustawy z zakresu prawa prywatnego i procesu były stosunkowo nieliczne. Charakterystyczną cechą tego okresu było wprowadzenie kilku znamiennych zasad:  

Lex retro non agit – ustawa nie mogła działać ze skutkiem wstecznym Lex posterior derogat legi priori – ustawa późniejsza mogła zawierać inne uregulowania niż wcześniejsza. W takiej sytuacji stosowano ustawę późniejszą.

Jurysprudencja - Ważne źródło rozwoju prawa stanowiła jurysprudencja, która przeszła w ręce świeckich jurystów, zwanych iuris consulti. Jurystów tego okresu nazywamy veteres (dawnymi), a rekrutowali się oni przeważnie z nobilitas tj. warstwy rządzącej. Swoje funkcje pełnili nieodpłatnie, ale poprzez swą działalność zyskiwali prestiż i uznanie, co było bardzo przydatne dla kariery politycznej. Juryści prowadzili również działalność dydaktyczną. Kierunki działalności jurystów:   

respondere – udzielanie opinii i odpowiedzi na pytania prawne cavere – udzielanie praktycznej pomocy przy sporządzaniu aktów prawnych (np. testamenty) agere – udzielanie porad przy sporządzaniu formuł procesowych w postępowaniu przed sądem.

Wybitni juryści tego okresu: Quintus Mucius Scaevola, Aquilius Gallus, Servius Sulpicius Rufus.

10. Ustawodawstwo zgromadzeń ludowych W okresie republiki ustawy uchwalano na zgromadzeniach ludowych. Zwoływał je urzędnik, zwykle konsul, on też przewodniczył zgromadzeniu. Procedura ustawodawcza była ściśle określona: Najpierw obwieszczano publicznie projekty ustaw. Następnie dla lepszego poznania projektu ustawy odbywano zgromadzenia przygotowawcze - contiones (contio - zgromadzenie ludowe). Jedni popierali ustawę - suasiones, a inni byli przeciwni - disuasiones. W 24 dni po contio magistratura zwoływała zgromadzenie ludowe celem przegłosowania projektowanej ustawy. W dniu głosowania odczytywano wniosek w formie zapytania ( rogatio). Początkowo głosowano ustnie i jawnie, od II w. p.n.e. głosowano tajnie, za pomocą tabliczek. Każdy otrzymywał dwie z napisem UR (uti rogas - tak jak głosujesz) i A (antiquo - po staremu, przeciw). Uchwalona ustawa lex rogata, lex lata po jej ogłoszeniu miała moc obowiązującą dla wszystkich obywateli, jednak dla swej ważności musiała uzyskać zatwierdzenie senatu - auctoritas partum. Plebejusze mogli podejmować na zebraniach ludowych plebiscita, czyli uchwały plebsu, które obowiązywały tylko plebejuszy, chyba, że uzyskały zatwierdzenie senatu. Z czasem ten wymóg zniesiono i uchwały powzięte na zebraniu plebejskim obowiązywały również patrycjuszów. Tekst ustaw składał się z trzech części:   

praescriptio - wstęp - zawierał nazwiska wnioskodawcy, datę i miejsce głosowania rogatio - właściwa treść ustawy, sanctio - część ustawy określająca skutki jej przekroczenia.

Ze względu na sankcje odróżniano:

-5-

Prawo Rzymskie – opracowanie zagadnień do egzaminu   

leges perfectae - ustawy doskonałe - których naruszenie powodowało nieważność przedsiębranej czynności i karę, leges minus quam perfectae - ustawy mniej doskonałe - powodujące tylko karę, leges imperfectae - ustawy niedoskonałe - nie powodujące ani nieważności czynności ani kary.

U schyłku republiki zgromadzenie ludowe zwoływano coraz rzadziej, a w I w. n.e. ich działalność zanikła. Ustawy regulowały najczęściej konflikty o naturze społecznej, ekonomicznej czy socjalnej.

11. Uchwały senatu – Senatus consulta Gaius pisał: „Uchwałą senatu jest to, co senat nakazuje i ustanawia. Ma ona moc ustawy, choć było to kwestionowane” Senat istniał przez cały czas istnienia państwa rzymskiego. W tym czasie zmieniały się jednak kompetencje i znaczenie senatu. Senatowi przewodniczył zwołujący senat: król, republikański magistratus, cesarz. Otwierał posiedzenie i przedstawiał sprawę, która miała być przedmiotem obrad, a potem kolejno pytał o zdanie poszczególnych senatorów. Senatorowie wyrażali swój pogląd na sprawę, a następnie mogli wypowiadać się w innych kwestiach, nie związanych ze sprawą. Głosowano przez przechodzenie na jedną bądź drugą stronę. Na zakończenie posiedzenia przewodniczący wraz z jednym z senatorów redagował na piśmie uchwałę senatu (senatus consultum) W okresie republiki, podobnie jak w okresie królewskim, uchwały senatu miały charakter doradczy. Były to wskazówki dla pytającego urzędnika, które pomimo iż nie miały charakteru wiążącego zazwyczaj uwzględniano ze względu na powagę senatu. W okresie tym senat dobierany był głównie spośród byłych dygnitarzy państwowych. Pomimo iż senat n...