Rzymskie Prawo Prywatne PDF

Preview

Summary

Rzymskie prawo prywatne = notatki najważniejsze informacje idealne na egzamin....

Description

RZYMSKIE PRAWO PRYWATNE Opracowanie zagadnień wstępnych – ROZDZ. 1,2

I.POJĘCIE I ZNACZENIE PRAWA RZYMSKIEGO 1.PRAWO RZYMSKIE To odrębna dziedzina wiedzy, przedmiot nauczania i badan naukowych. Pojęciem tym określa się prawo, które zostało stworzone i obowiązywało w starożytnym państwie rzymskim w okresie od założenia Rzymu 753 r. p.n.e do końca istnienia tego państwa. Uwzględniając różne fazy jego rozwoju, w literaturze wyróżnia się: - prawo rzymskie archaiczne - prawo przedklasyczne - prawo klasyczne - prawo poklasyczne - prawo rzymskie justyniańskie Pojęciem tym określa się także prawo , które odżywało i znalazło zastosowanie w późniejszych epokach na terenie Europy kontynentalnej i poza nią jako „ prawo powszechne” (ius commune) oraz prawo rzymskie pandektowe (usus modernus pandectatum). Rzymskie prawo powszechne (ius commune) – system prawny o międzynarodowym, europejskim charakterze, stworzony w średniowiecznej Europie głównie przez szkołę glosatorów i komentatorów. Stanowiło ono syntezę zasad prawa rzymskiego i innych ówczesnych systemów prawnych. Prawo rzymskie w XV I XVI w zostało recypowane (ł. recipere – przyjmować) czyli uznane za prawo obowiązujące i było stosowane w praktyce wymiaru sprawiedliwości. Kierunek badań nad prawem w literaturze jest określany jako „pandektystyka”. Pierwszy uniwersytet założony pod koniec XI w. w Bolonii, gdzie wykładał Irnerius, twórca szkoły glosatorów, był szkołą prawa, w której nauczano prawa rzymskiego oraz kanonicznego, dwóch dominujących systemów prawnych w europejskiej nauce prawa. 2.RZYMSKIE POJECIA PRAWA I SPRAWIEDLIWOŚCI IUS I FAS

IUS- terminem tym oznaczano zarówno prawo w znaczeniu przedmiotowym (prawo przedmiotowe - zespół norm prawnych) jak i w znaczeniu podmiotowym ( prawo podmiotowe- uprawnienie). Ius oznaczało sferę działania dozwoloną i chronioną przez państwo (prawo ludzkie), natomiast fas- sferę działania dozwoloną i osłanianą przez religię (prawo boskie).

Wykroczenie poza sferę: IUS

FAS

Naruszenie dóbr materialnych lub nietykalności jednostki, stanowiło bezprawie, niesprawiedliwość- iniuria.

Czyn naruszający prawa boskie, nazywane- nefas ( bezbożność, niegodziwość)

Uprawniała ona poszkodowanego do pomocy własnej lub domagania się nałożenia odpowiednich sankcji przez państwo.

Ściągało ona na sprawcę zw. sacer (przeklęty) sankcje z zakresu prawa sakralnego.

3.PRÓBY DEFINICJI PRAWA I SPRAWIEDLIWOŚCI Sprawiedliwość- isutitia Jest ona stałą i trwałą wolą oddania każdemu tego, co mu się należy. „Iustitia est constans et perpetuavoluntas ius suum cuique tribuendi.” Ulpian Prawo – ius Zasady prawa- praecepta iuris: „ Zasady prawa są następujące: żyć szlachetnie, innym nie szkodzić, oddać każdemu, co mu się należy”. Ulpian Nauka prawa, wiedza prawnicza- iurisprudentia „Nauka prawa jest znajomością praw ludzkich i boskich, wiedza o tym, co słuszne i nie słuszne” Ulpian „Ius est ars boni et aequi” Ulpian

Słuszność- aequitas „Summum ius summa iniuria”- Najwyższe prawo najwyższym bezprawiem- Cicero

II. PODZIAŁY PRAWA 1.OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA 

Prawo publiczne i prawo prywatne (ius publicum - ius privatum)



Prawo przysługujące szerokiej grupie osób i prawo szczególne (ius communeius singulare)



Prawo ścisłe (surowe) i prawo słuszne (ius strictum- ius aequum)



Prawo pozytywne państwowe i prawo naturalne ( ius naturale)



Historyczne warstwy obowiązującego prawa (ius vetus= prawa dawne- ius novum = prawa nowe)

2.IUS PUBLICUM- IUS PRIVATUM Kryteria podziału na prawo publiczne i prywatne podał Ulpian w słynnej definicji: „Prawem publicznym są te normy, które odnoszą się do ustroju państwa rzymskiego, prawem prywatnym zaś te, które dotyczą interesu poszczególnych jednostek; niektóre normy są bowiem z przepisów prawa naturalnego, przepisów prawa narodów (ius gentium) oraz z przepisów prawa obywatelskiego (ius civile). Zgodnie z tym określeniem podstawą rozróżnienia na dwa działy prawa była korzyść, interes (utilitas). Normy, które dotyczyły ogółu, zostały nazwane prawem publicznym, te zaś, które chroniły korzyści poszczególnych jednostek, prawem prywatnym. Prawo publiczne regulowało organizację i funkcję państwa, a przede wszystkim kompetencje jego organów oraz działalność administracji. Do prawa publicznego wg. współczesnej terminologii , należały zatem: prawo karne, konstytucyjne, administracyjne oraz sakralne. Prawo prywatne z kolei regulowało uprawnienia jednostek, poszczególnych obywateli w zakresie osobowym i majątkowym. „Ius publicum privatorum pactis mutari non potest”- prawo publiczme nie może być zmieniane umowami osób prywatnych. Ius congens (prawo bezwzględnie obowiązujące)- oznacza normy, których każdy podmiot winien przestrzegać, nie mogąc uchylać ich zastosowania poprzez własne oświadczenie woli. Ius dispositivum (prawo względnie obowiązujące)- obejmuje przepisy, których zastosowanie mogło być w konkretnych przypadkach wyłączone poprzez oświadczenie woli zainteresowanego podmiotu.

3.IUS CIVILE Przyjmowało zasadę personalności prawa, zgodnie z nią każdy obywatel, niezależnie od tego, gdzie się znajdował posługiwał się prawem swojego państwa. „ Prawo, które każdy lud ustanowił sam dla siebie, jest właściwe tylko jemu i nazywa się prawem obywatelskim” Gajus Ius civile było zatem zespołem norm prawnych, obowiązujących w państwie rzymskim, którymi mogli posługiwać się tylko obywatele państwa rzymskiego. Wyjątkowo w niektórych sytuacjach udzielano Latynom i peregrynom pewnych uprawnień tj. prawo zawierania małżeństw zgodnie z ius civile i commercium oraz prawo zawierania aktów prawa cywilnego w zakresie obrotu gospodarczego. Ius civile nazywane było także od nzawy mieszkańców starożytnego Rzymu „prawem Kwiryntów”. 4.IUS GENTIUM Stanowił warstwę rzymskiego prawa prywatnego obejmującego normy , które według jurysprudencji rzymskiej, zgadzały się z przepisami prawnymi obcych ludów. Zgodnie z wypowiedzią Gajusa traktowano jako prawo wspólne wszystkich ludzi: „ Wszystkie ludy, które rządzą się ustawami i zwyczajami, posługują się częściowo własnym prawem, częściowo prawem wspólnym wszystkim ludziom. Bo to prawo, które lud każdy ustanowił sam dla siebie, jest właściwe tylko jemu i nazywa się prawem obywatelskim, jako własne prawo społeczności obywatelskiej, to natomiast, które przyrodzony rozsądek ustanowił pomiędzy wszystkimi ludźmi, jest jedno przestrzegane u wszystkich ludów i nazywa się prawem narodów, jako prawo, którym posługują się wszystkie narody. Lud rzymski przeto posługuje się częściowo swoim prawem, częściowo prawem wszystkich ludzi.” Edykt Krakali 212r prawie wszyscy mieszkańcy państwa rzymskiego otrzymali obywatelstwo. 5. IUS HONORARIUM Stawiało ono część prawa rzymskiego obejmującą przepisy zawarte w edyktach magistratur jurysdykcyjnych przede wszystkim pretorów, stąd nazywane było także prawem pretorskim- ius preatorium. Cele prawotwórczej działalności pretora: - adiuvare- wspomaganie -supplere- uzupełnianie - corrigere- poprawianie prawa cywilnego 6.IUS NATURALE

Pojęcie prawa naturalnego (ius naturale) zrodziło się ww starożytnym Rzymie pod koniec republiki pod wpływem filozfii greckiej, głównie myśli Arystotelesa i nauki stoików. Prawo naturalne oznacza prawo właściwe wszystkim stworzeniom żyjącym. „ Ius naturale est quod natura omnia animalia docuit”- prawo naturalnejest tym, czego natura, nauczyła wszystkie istoty. Justynian połączył ideę prawa idealnego z doktryną chrześcijańską, prawo naturalne rozumiał jako pewien stały i niezmienny porządek prawny. „Sed naturalia quidem iura quae apud omnes gentes peraeque servantur, divina quadam providentia constuta semper firma atque immutabilia permament” „Ale prawa naturalne, których wszystkie narody przestrzegają w jednakowy sposób, są naturalne przez opatrzność boską i pozostają zawsze stale i niezmienne. 7.IUS COMMUNE – IUS SINGULARE Ius commune- prawo nie zawsze ostre przysługujące szerokiej grupie osób Ius singulare- prawo szczególne, wyjątkowe odnoszące się do pojedynczych zdarzeń lub osób bądź do ściśle określonej grupie osób. Prawo szczególne obejmowało normy stanowiące wyjątek od ogólnych uregulowań: jako przykład ius singulare możemy wskazać testament żołnierski, który mógł być zawarty bez obowiązku zachowania formy przepisanej prawem powszechnym.

8.IUS VETUS- IUS NOVUM Ius ventus/ ius antiquum - „prawo dawne”, stojące w przeciwieństwie do prawa cesarskiego zawartego w konstytucjach cesarskich (leges) zwanego „prawem nowym”- ius novum. 9.IUS STRITUM – IUS AEQUUM Ius strictum- normy prawne, które należy przestrzegać rygorystycznie, zgodnie z literą prawa. Ius aequum- normy prawne, które należy stosować uwzględniając zasady dobrej wiary i słuszności. Ten podział szczególne znaczenie miał w procesie cywilnym , kiedy rozróżniano skargi prawa ścisłego oraz skargi parte na dobrej wierze.

a)Skargi prawa ścisłego- sędzia musiał ściśle( stricte) trzymać polecenia zawartego w formułce procesowej. Podobnie obowiązywały ścisłe zasady interpretacji treści czynności prawnych, będących podstawa powstania takich skarg. b)Skargi dobrej wiary- sędzia wydając wyrok, uwzględniał nie tylko okoliczności wynikające z treści czynności prawnej, ale także nieformalne zastrzeżenia oraz zasady słuszności i dobrej wiary. III. SYSTEMATYKA RZYMSKIEGO PRAWA PRYWATNEGO 1.SYSTEMATYKA USTAWY XII TABLIC Charakterystyczną cechą prawa rzymskiego była niechęć do prawa stanowionego. Prawotwórcza działalność jurystów- o kapitalnym znaczeniu dla rozwoju prawa prywatnego, miała charakter kazuistyczny (casus- zdarzenie, przypadek prawny). Zajmowali się oni udzielaniem porad, odpowiedzi raz opinii prawnych w indywidualnych przypadkach. Próby systematyzacji prawa wg określonego porządku prawnego są dostrzegalne w Ustawie 12 tablic, najstarszym zbiorze prawa rzymskiego. Układ tego zbioru miał charakter asocjacyjny( skojarzeniowy). Łączył on ze sobą przepisy do siebie podobne w sposób luźny i mechaniczny. Prawdopodobny podział ustawy 12 tablic: 

Proces cywilny (tablice 1-3)



Prawo rodzinne; prawo spadkowe (tablice 4-5)



Prawo majątkowe (tablice 6-7)



Prawo karne (tablice 8-9)



Prawo sakralne (tablica 10)



Przepisy uzupełniające (tablice 11-12)

2. SYSTEMATYKA EDYKTY PRETORSKIEGO Pretor prowadził prawotwórczą działalność, do jego uprawnień należało wydawanie edyktu, które korespondował z przebiegiem procesu cywilnego. Edykt można podzielić na 5 rozdziałów obejmujących kwestie: Rozdz.1: przepisy określające zakres działania urzędu pretora i zasady postepowania przed nim. Rozdz.2-3: poszczególne powództwa, o które można było ubiegać się u pretora celem realizacji poszczególnych roszczeń.

Rozdz.4: egzekucja wyroku Rozdz.5: środki ochrony pozaprocesowej 3.SYSTEMATYKA INSTYTUCJI GAJUSA Największe znaczenie zyskała trójczłonowa systematyka zastosowana przez Gajusa: „Omne ius quo utimur, vel ad personas pertiner vel ad res vel ad actiones”Wszelkie prawo, którym się posługujemy, dotyczy osób albo rzeczy albo wszelkich powództw. Gaju czerpiąc z wcześniejszych osiągnięć jurysprudencji rzymskiej podzielił prawo prywatne na: 

Personae- prawo dot. osób



Res- prawo dot. rzeczy



Actiones – prawo dot. powództw

4.SYSTEMATYKA PANDEKTOWA Na przełomie XVIII i XIX w wykształciła się pandektowa systematyka prawa rzymskiego, została ona wypracowana przez pandektystów, którzy chcieli przystosować prawo rzymskie do ówczesnych potrzeb. System pandektowy odegrał wielką rolę w procesie tworzenia niemieckiego kodeksu cywilnego. System pandektowy stanowił rozwinięcie i ulepszenie dawnego podziału rzymskiego. Istotna nowością było ograniczenie podziału do prawa prywatnego materialnego z pominięciem prawa procesowego i wyodrębnieniem części ogólnej. Podział ten był następujący: A. Część ogólna- podmioty stosunków prawnych, ogólne pojęcie rzeczy oraz czynności prawne. B. Część szczegółowa: 

Prawo rzeczowe



Zobowiązania



Prawo spadkowe



Prawo rodzinne

II. HISTORYCZNY ROZWÓJ PAŃSTWA I PRAWA RZYMSKIEGO 1. FORMY PANSTWA RZYMSKIEGO PERIODYZACJA:

Okres królewski 753r p.n. e - 509r p.n. e Okres republiki 509r p.n. e – 27r n.e. Okres pryncypatu 27r -284r Okres dominatu 284r- 565r Okres pryncypatu i dominatu stanowią podokresy epoki cesarstwa.

OKRES KRÓLEWSKI Organizacja społeczeństwa podzielonego na wolnych i niewolników, opierała się na organizacji rodowej. Ród był podstawową i pierwotną komórką społeczną o dużym znaczeniu ekonomicznym, sakralnym, prawnym oraz politycznym, obejmującą zrzeszenie rodzin pochodzących od jednego przodka, po którym otrzymywały wspólne nazwisko rodowe. Podstawowe organy państwa stanowił król, senat i zgromadzenie ludowe. Król-pełnia władzy w państwie, naczelny wódz, najwyższy kapłan i sędzia, prawo zwoływania zgromadzeń ludowych i senatu. Senat (senatus- rada starszych)- w okresie królestwa senat był zgromadzeniem naczelników rodów patrycjuszowskich zwanych „patres”. Początkowo 100, potem 300 członków. Zadania: decydowanie o ważności ustaw uchwalanych przez zgromadzenia ludowe, po śmierci króla sprawowanie władzy w państwie. Lud rzymski- podzielony na 3 tribus: Tities, Ramnes i Luceres. Do każdej tribus wchodziło 10 kurii, do których należało 10 rodów. 30 kurii tworzyło zgromadzenie Patrycjuszy. REPUBLIKA Jego najważniejszym organem były magistratury( urzędy), zgromadzenia ludowe i senat. Magistratury i senat sprawowały władze wykonawczą, a zgromadzenia ludowe zwane komicjami- ustawodawczą. W zgromadzeniach ludowych uczestniczyli jedynie dojrzali mężczyźni, obywatele rzymscy wg. kryterium przynależności do kurii. Magistratus - wysoki, zaszczytny, urząd państwowy oraz urzędnik, będący jego dzierżycielem, który obsadzany był wg. określonych zasad. Wybierani byli przez zgromadzenie ludowe. Kadencja urzędnika trwała rok z wyjątkiem cenzora (18 mc-y) i dyktatora ( 6 mc-y).Urząd był kolegialny- na dany urząd z zasady powoływano przynajmniej dwóch urzędników, każdy z nich wyposażony był w prawo sprzeciwu i mógł skutecznie paraliżować decyzje równorzędnego lub niższego mu stopniem urzędnika. Sprawowanie urzędu było bezpłatne. Obowiązywał cenzus wieku i wymóg dwuletniej przerwy między sprawowaniem urzędów. Urzędy dzieliły się na wyższe i niższe, wszyscy urzędnicy mieli określony zakres władzy, a wyżsi ponadto

„imperium”, pozwalające na zwoływanie zgromadzeń ludowych i senatu, uprawnienia wojskowe i sądowe. Imperium przysługiwało konsulom, dyktatorom i pretorom. Znany był tez podział na urzędy kurulne i kurulne. POSZCZEGÓLNE MAGISTRATURY REPUBLIKAŃSKIE Konsulowie- przejęli władzę po królach, stali na czele hierarchii urzędniczej. Stanowili magistraturę dwuosobową, byli wybierani przez zgromadzenia ludowe- centurie, na rok. Kompetencje: zwoływali posiedzenia senatu i przewodniczyli jego obradom, sprawowali najwyższe dowództwo wojskowe i wykonywali władzę sądowniczą karną i policyjną. Uprawnienia sądownictwa cywilnego z czasem przekazali pretorowi. Dyktator- urząd jednoosobowy, nadzwyczajny, wyposażony w nieograniczona władzę. Powoływany był przez jednego z konsulów, kiedy państwu groziło niebezpieczeństwo z zewnątrz lub wewnętrzny niepokój. Kadencja- najwyżej 6 mc-y. Posiadał władzę wojskową i cywilną, Prawo sprzeciwu wobec niego było zakazane, od jego wyroków można było odwołać się do zgromadzeń ludowych. Cenzorzy- urząd dwuosobowy, wybierani na zgromadzeniu centurialnym spośród obywateli cieszących się społecznym szacunkiem. Wybory co 5 lat na 18 mc-y. Do podstawowych i najstarszych uprawnień cenzorów należało sporządzanie listy obywateli na podstawie cenzusu majątkowego. Na ich podstawie odbywał się spis poborowy do wojska oraz były podstawą wymiaru podatkowego. Sporządzali listy senatu i sprawowali nadzór nad moralnością obywateli, w przypadkach uchybień mogli udzielać nagany zamieszczanej na liście obywateli, co powodowało umniejszenie czci danego obywatela. Mieli udział w zarządzie finansowym państwa. Pretor- wysoki urzędnik republikański, funkcją urzędu pretora miejskiego było sprawowanie władzy sądowniczej w sprawach cywilnych w Rzymie. Działalność prawotwórcza pretora przejawiała się w zakresie wydawania edyktu. Były one traktowane jako obowiązujące prawo. Zespół tych przepisów stanowił odrębną warstwę prawa rzymskiego i nazywany był „ius preatorium”. W 242r. p.n.e. powołano urząd pretora dla cudzoziemców z jurysdykcją cywilną w procesach cywilnych między cudzoziemcami a obywatelami rzymskim. Trybunowie plebejscy- Urząd ten powstał w wyniku walki patrycjuszy z plebejuszami, w celu ochrony interesów warstwy plebejskiej. Trybunowie ludowi wybierani byli tylko spośród plebejuszy przez zgromadzenia plebejskie, w czasie trwania swojej rocznej kadencji byli nietykalni, urząd był kolegialny. Liczba trybunów była zmienna do V w p.n.e. było ich 10. Zadania: pomoc plebejuszom i wszystkim obywatelom oraz przeciwstawianie się bezprawiu i uciskowi. Przysługiwało im prawo sprzeciwu wobec wszystkich magistratur z wyjątkiem postanowień pretora i cenzora. Zwoływali i kierowali zgromadzeniami plebejskim oraz składali wnioski o wydanie uchwał, które uzyskały moc ustaw. Edylowie- pełnomocnicy trybunów plebejskich, pierwotnie sprawowali pieczę nad świątynią Cerery. Oprócz edylów plebejskich wybierano też edylów kurialnych. Do podstawowych kompetencji obu edylów należały: piecza nad porządkiem w mieście Rzym, troska o zaopatrzenie miasta w żywność oraz urządzanie igrzysk. Edylowie

kurialni sprawowali jurysdykcję w sprawach targowych i w związku z nimi uprawnieni byli do wydawania edyktów. Kwestorowie- grupa urzędników skarbowych związanych z administracją finansową państwa. Urząd miał charakter pomocniczy i mało samodzielny. Kompetencje: administrowanie różnymi działami finansów państwa, do nich należała piecza nad archiwum państwowym w świątyni Saturna. SENAT- W okresie republiki początkowo organ doradczy, potem urzędów rzymskich , a następnie stał się organem władzy ustawodawczej. Składał się z byłych wyższych urzędników. Senat miał ogromny autorytet wynikający z samego składu tego organu, także z funkcji dożywotności senatorów. Ich hierarchia zależała od rangi sprawowanych urzędów. Kompetencje: senat kierował wyborem urzędników oraz sprawował kontrolę nad ich działalnością, zarządzał finansami państwa, miał nadzór nad sprawami religii, rozstrzygał wszystkie sprawy związane z polityką zagraniczną, senatorowie pełnili funkcje sędziowskie. PODZIAŁ TERYTORIALNY Związek Italii właściwej stanowił związek miasta Rzymu z innymi civitates, z reguły posiadały one własne władze samorządowe oraz sądownictwo, choć ich status w zakresie uprawnień politycznych nie był jednakowy. Poza Italią państwo było podzielone na prowincje. Ich organizację stanowiły odrębne statuty wydawane dla każdej prowincji. Zarząd prowincjami powierzono urzędnikom wyposażonym w imperium....