Sapolsky- Dlaczego zebry nie mają wrzodów PDF

Preview

Summary

Download Sapolsky- Dlaczego zebry nie mają wrzodów PDF

Description

R. Sapolsky „Dlaczego zebry nie mają wrzodów?” Rozdział 2. Gruczoły, gęsia skórka i hormony. A. Stres i autonomiczny układ nerwowy Głównym sposobem, za pomocą którego mózg może przekazać reszcie ciała, co ma robić, jest wysyłanie wiadomości za pośrednictwem nerwów wychodzących z mózgu, a następnie biegnących wzdłuż kręgosłupa aż do najdalszych zakątków ciała. Może odbywać się to na poziomie: 1. Somatycznego układu nerwowego Jest to układ świadomy odbierający i reagujący na bodźce zewnętrzne (spoza organizmu), który jest zależny od woli organizmu np. podanie ręki na przywitanie. 2. Autonomicznego układu nerwowego Jest to część układu nerwowego odbierająca i reagująca na bodźce wewnętrzne, praktycznie bez udziału woli. Działanie układu nie odbywa się jednak całkowicie poza naszą kontroląistnieje tzw. zjawisko biofeedback (metoda biologicznego sprzężenia zwrotnego, która polega na zmienianiu automatycznych funkcji w sposób świadomy np. powstrzymanie się od głośnego beknięcia). Unerwia narządy wewnętrzne z wyłączeniem mięśni szkieletowych. Odpowiada np. za: rumienienie się, dostawanie gęsiej skórki, przeżywanie orgazmu. Jest to część układu nerwowego, która w dużym stopniu odpowiada za reaktywność wobec stresu. Część autonomicznego układu nerwowego, która jest włączana podczas transakcji stresowych bądź sytuacji, o których w ten sposób myślimy, nazywa się współczulnym układem nerwowym/ sympatycznym układem nerwowym. Wychodząc z mózgu, włókna współczulne opuszczają kanał kręgowy, rozgałęziając się do każdego narządu, naczynia krwionośnego i gruczołu potowego w organizmie. Dochodzą do niezliczonych maleńkich mięśni, połączonych włosami na ciele. Szlak nerwowy reprezentowany przez współczulny układ nerwowy jest pierwszą drogą, za której pośrednictwem mózg może mobilizować fale aktywności w odpowiedzi na bodziec stresowy.

Włączenie współczulnego układu nerwowego pozwala zachować:  czujność  pobudzenie

 aktywację  mobilizację Układ ten pośredniczy w czterech zachowaniach: (4x f- flight, fight, fright, fuck)    

ucieczka walka przerażenie seks

Zakończenia nerwowe współczulnego UN wydzielają adrenalinę(nadnercza) oraz substancje pokrewne noradrenalinę(cały organizm) -> (ang. epinefryna). Druga połowa autonomicznego UN to układ przywspółczulny/ parasympatyczny. Odgrywa on przeciwstawną rolę. Ta część pośredniczy w spokojach, wegetatywnych działaniachwszystkim prócz czterech f np. pobudza wzrost, gromadzi energie. OBRAZEK STR 30

B. Mózg- prawdziwie nadrzędny gruczoł wewnątrzwydzielniczy Inną formą reakcji organizmu na stres jest wydzielanie bądź hamowanie hormonów. Neurony wydzielają neuroprzekaźniki (neurotransmiter, neuromediator). Jeżeli zakończenia współczulnego UN w sercu wydzielają noradrenalinę zmieniającą w sposób pracy mięśnia sercowego, to noradrenalina spełnia rolę neuroprzekaźnika (substancja, zmienia działanie sąsiednich komórek neuronu). Natomiast jeśli komórka wydziela substancję przekaźnikową, przenikając do krwiobiegu, działa w odległych miejscach organizmu, to taką substancję nazywamy hormonem. Gruczoły wewnątrzwydzielnicze: (*Pojęcie gruczoł pojawiło się wraz z zakazem używania słowa „jądra: przez dziennikarzy z gazet) na powierzchnię ciała:

 

gruczoły potowe - pot;



gruczoły łojowe - substancja łojowa;

 

gruczoły mlekowe - mleko. do przewodu pokarmowego



ślinianki - ślina



gruczoły śluzowe - śluz



wątroba - żółć

  

zewnątrzwydzielnicza część trzustki - sok trzustkowy do krwi szyszynka



przysadka mózgowa



tarczyca )



grasica



nadnercza



trzustka



jajniki



jądra



podwzgórze



przytarczyce

W XX wieku odkryto, że gruczoły wydzielające hormony nie działają autonomicznie, ale znajdują się pod jakąś kontrolą. Uwagę skierowano w stronę przysadki mózgowej. Zawiera ona wachlarz hormonów, które oddziałują na poszczególne gruczoły, regulując ich działanie. W latach 50. XX wieku naukowcy stopniowo odkrywali, że przysadka mózgowa nie jest nadrzędnym gruczołem wewnątrzwydzielniczym ciała. Stwierdzono, że to mózg kontroluje określone hormony przysadki, zwiększając lub hamując ich wydzielanie. W 19944 roku fizjolog Geoffrey Harris (za: Ernst Scharrer) wysunął tezę, że mózg także jest gruczołem wewnątrzwydzielniczym, który uwalnia hormony przedostające się do przysadki i kierujące jej pracą. Poszukiwania hormonów pochodzenia mózgowego (neurohormonów) rozpoczęli Roger Guillemin oraz Andrew Schally. Jako, że mózg komunikuje się z przysadką za pomocą maleńkiego układu krążenia (wielkość ok kropki w zdaniu), nie można było szukać hipotetycznych hormonów mózgowych w ogólnym krwiobiegu. Trzeba było ich natomiast szukać w drobniutkich fragmentach tkanki w podstawie mózgu, w których znajdowały się naczynia krwionośne biegnące z mózgu do przysadki. Obaj naukowcy, z racji niechęci do siebie, postanowili działać oddzielnie co napędzało proces badawczy do przodu. Obaj w swych badaniach postawili na tę samą strategię- zaczęli zbierać zwierzęce mózgi z rzeźni. Wycinali części znajdujące się u podstawy mózgu, blisko przysadki. Wrzucali je do miksera, a „mózgową papkę” przelewali do probówki. Następnie oczyszczali ją substancjami chemicznymi, a powstający roztwór wstrzykiwali szczurom. Po 14 latach badań opublikowano strukturę chemiczną pierwszego hormonu uwalniającego, który pośrednio kontroluje wydzielanie hormonu tarczycy. Dwa lata później, w 1971 roku, Schally pojawił się z sekwencja kolejnego hormonu podwzgórza. Guillemin odkrył kolejny hormon w 1976 roku (obaj dostali w tym roku Nagrodę Nobla). Tak więc mózg okazał się nadrzędnym gruczołem wewnątrzwydzielniczym- PODWZGÓRZE.

C. Hormony reakcji stresowej Mózg aktywuje na drodze hormonalnej składowe reakcji stresowej. Niektóre połączenia między podwzgórzem, przysadką i pozostałymi gruczołami dokrewnymi są w odpowiedzi na stres uaktywniane, niektóre hamowane. Hormony o podstawowym znaczeniu dla reakcji stresowej wydzielane przez współczulny UN:  adrenalina- działa w ciągu sekund  noradrenalina Istotną rolę odgrywają także glikokortykoidy. Są to hormony steroidowe wydzielane przez nadnercza i często działają w sposób zbliżony do adrenaliny. Ich wydzielanie kontrolowane jest przez mózg. Działanie glikokortykoid jest wydłużone w czasie i trwa od minuty do nawet kilku godzin. Schemat sterowania wydzielaniem glikokortykoidów: Mózg odbiera lub przewiduje wystąpienie stresora, co uruchamia uwalnianie CRH (stymulacja kortykotropiny) przez podwzgórze. Hormony te pojawiają się w oddzielnym układzie krążenia, łączącym podwzgórze i przedni płat przysadki mózgowej, powodując wydzielanie ACTH (kortykotropina)- 15 sekund od wydzielenia CRH. ACTH przedostaje się do ogólnego układu krążenia i stymuluje uwalnianie glikokortykoidów przez gruczoł nadnerczy.

Dodatkowo w trakcie sytuacji stresowej trzustka jest stymulowana do uwalniania hormonu o nazwie glukagon. Glikokortykoidy, glukagon i współczulny UN podnoszą stężenie krążącego we krwi cukru- glukozy. Hormony te odgrywają kluczową rolę w mobilizowaniu energii podczas stresu. Zarówno mózg jak i przysadka uwalniają pewną klasę endogennych substancji morfinopodobnych- endorfiny i enkefaliny, które pomagają między innymi stłumić doznania bólowe. Dodatkowo przysadka uwalnia także wazopresynę (hormon antydiuretyczny), która uczestniczy w naczyniowo-sercowej odpowiedzi na stres. W sytuacjach stresowych hamowane jest uwalnianie hormonów: estrogenu, progesteronu i testosteronu oraz hormonów wzrostu GH czy insuliny, która informuje organizm o konieczności magazynowania energii na zapas.

D. Kilka komplikacji Cannon jako pierwszy rozpoznał znaczenie adrenaliny, noradrenaliny i współczulnego UN. Ukuł on pojęcie walki-ucieczki, które jest jednym ze sposobów rozumienia reakcji stresowej

jako przygotowującej organizm do nagłego, zwiększonego zapotrzebowania na energię. Selye zapoczątkował rozważania o roli glikokortykoidów. Przesunięcia w zakresie wydzielania i aktywacji tworzą pierwotna reakcję stresową. Reakcja stresowa ma głównie przygotowywać organizm na wielki wydatek energetyczny związany z kanonem ucieczki-walki. Jednakże badania Schelley Taylor zmuszają do ponownego przemyślenia tego założenia. Uważa ona, że reakcja walki-ucieczki charakterystyczna jest dla samców- w długoletnich badaniach pomijano samice. Taylor w przekonujący sposób argumentuje, że fizjologia radzenia sobie ze stresem może być odmienna u samic, co wynika z faktu, że u większości gatunków samice są zazwyczaj mniej agresywne, a posiadanie potomstwa często uniemożliwia ucieczkę. Wychodzi ona z założeniem, że żeńska reakcja na stres jest reakcją opieki-zaprzyjaźniania wspieraną przez hormon oksytocyny. Różne są również reakcje hormonalne organizmu w odpowiedzi na stres. Wydawałoby się, że drogi w mózgu są identyczne dla wszystkich rodzajów transakcji stresowych. Istnieją jednak dowody, że określonemu stresorowi można przypisać coś w rodzaju hormonalnego podpisuzespołu hormonów uwalnianych charakterystycznych dla danego stresora. Każdy stresor wywołuje więc nieco inną reakcję stresową.

Rozdział 13. Dlaczego stres psychologiczny jest stresujący? Dziesięciolecia po tym jak powstała fizjologia stresu, dyscyplinę tę zalała fala specjalistów. Bioinżynierowie zastanawiali się czy mózg w jakiś sposób mierzy ilość krążących w krwi glikokortykoidów. Udowodnili oni, że istnieją obszary wielokrotnego sprzężenia zwrotnegoprzez pewien czas mózg mierzy ilość glikokortykoidów w krwiobiegu, a czasami szybkość, z jaką zachodzą zmiany poziomu tych hormonów. Zastanawiali się oni także nad inną kluczową kwestią: czy reakcja stresowa ma przebieg liniowy, czy działa na zasadzie wszystko-albo-nic? Nie wszystkie stresory oddziałują na człowieka w ten sposób. Owa zmienność przejawia się w ilości wydzielanych hormonów stresu. Organizm nie tylko potrafi wyczuć czynnik stresujący, ale jest także niezwykle dokładny w mierzeniu, jak dalece i jak szybko stresor wytrąca go z równowagi allostatycznej (Selye). Począwszy od późnych lat 50. XX wieku zaczęto przeprowadzać nowy rodzaj badań eksperymentalnych w dziedzinie fizjologii stresu, które rozerwały mechanistyczną bioinżynieryjną bajkę o tym jak za pomocą zmian fizjologicznych można zmierzyć siłę

stresora- badania o działaniu bodźca bólowego (przytulenie się do mamy i płakanie jest słabszą reakcją na stresora). Wnioski z badania nad bólem: Fizjologiczna reakcja na stres może być modulowana przez czynniki psychologiczne (zmienne psychologiczne mogą modulować reakcję stresową). Dwa identyczne stresory zakłócające równowagę allostatyczną w równym stopniu mogą być spostrzegane i oceniane inaczej. Tak więc reakcja stresowa może być większa lub mniejsza, w zależności od czynników psychologicznych. Istnieje także możliwość, że przy żadnym zakłóceniu allostazy zmienne wyłącznie psychologiczne mogą wywołać reakcję stresową (fizjolog Yale, John Mason).Selye upierał się jednak, że nie wszystkie reakcje stresowe muszą mieć podłoże psychologiczne np. reakcja stresowa człowieka będącego pod narkozą wywołana na skutek cięcia chirurgicznego.

A. Klocki, z których zbudowane są stresory psychologiczne- zmienne

psychologiczne mające kluczowe znaczenie dla powstania transakcji stresowej Większość badan na temat stresorów psychologicznych przeprowadził fizjolog Jay Weiss z Uniwersytetu Rockefellera. Bohaterem jego eksperymentów był szczur otrzymujący łagodne szoki elektryczne. Po serii takich kopnięć u szczura wykształcała się przedłużająca się reakcja stresowa co może stać się podstawą powstania wrzodów. Drugi szczur natomiast po serii kopnięć miał możliwość pobiegnięcia do drewnianej barierki i jej pogryzienia- ryzyko powstania wrzodów zmalało.

 Możliwość rozładowania frustracji i napięcia Pozwolenie szczurowi, by pogryzł drewnianą barierkę, napił się lub coś zjadł dało mu możliwość rozładowania frustracji i napięcia. Wpływając na mniejsze prawdopodobieństwo pojawienia się wrzodów. Ludzie także radzą sobie lepiej ze stresorem, jeżeli mogą rozładować swoje napięcie- uderzyć w ścianę, przebiec się, znaleźć pociechę w hobby. Mamy wystarczające możliwości intelektualne, żeby jedynie wyobrazić sobie takie ujście i doznać ulgi. Centralna właściwość takiej możliwości rozładowania napięcia polega na tym, czy faktycznie odwraca ona naszą uwagę od stresora. Ważne jest także to, czy niesie coś pozytywnegoprzypomina, że w życiu są jeszcze inne sprawy, niż ta, która właśnie nas gnębi i stresuje. Istotne są także ćwiczenia fizyczne. Pozwalają one na rozładowanie całej skumulowanej energii w ramach reakcji przystosowawczej ciała w stosunku do transakcji stresowej. Wariant eksperymentu Weissa odkrył szczególną właściwość reakcji związanej z rozładowaniem napięcia- wywołane stresem przemieszczenie agresji. Zjawisko to polega na

agresji skierowanej wobec osobnika obojętnego w celu rozładowania frustracji (np. szczur po serii szoków gryzie innego szczura, który przebywał w klatce; pawian po przegranej walce zaatakuje innego naczelnego, który nie jest niczemu winien). Wyżywanie się na kimś innym świetnie sprawdza się w obniżaniu skutków stresora: „On jest jednym z tych, którzy nie mają wrzodów, ale wywołują je u innych”.

 Wsparcie społeczne Dodatkowy sposób interakcji z innym organizmem, pozwalający obniżyć wpływ stresora, jest zdecydowanie bardziej zachęcający niż przemieszczanie agresji. Naczelne posługują się nim często, w odróżnieniu od sporadycznego zastosowania przez szczury- sieci wsparcia społecznego:    

Ktoś, komu można się wypłakać Ktoś, kto poda pomocną dłoń Ktoś, kto wysłucha/ przytuli Ktoś, kto powie że wszystko będzie dobrze

Sapolsky prowadził badania w Kenii na pawianach. Im samiec był niżej położony w hierarchii lub gdy była ona niestabilna, tym wyższe było stężenie glikokortykoidów. Jednak, gdy zauważał, że pawian ma wsparcie ze strony przyjaciół (np. zabawa z dziećmi) tym stężenie hormonu we krwi było mniejsze. Badanie z udziałem ludzi: Osoby miały za zadanie wystąpić publicznie, rozwiązać skomplikowane zadanie arytmetyczne w pamięci oraz dokonać dyskusji z dwiema obcymi osobami. Osoby w towarzystwie swoich przyjaciół wykazywały zdecydowanie słabszą reakcję stresową ze strony układu sercowo-naczyniowego. Osoby, które posiadają przyjaciół i trwają w związkach statystycznie żyją dłużej. Kiedy partner umiera, wzrasta ryzyko zgonu (rodzice poległych żołnierzy izraelskich w wojnie z Libanem mieli większe szanse na zachorowanie jeśli byli rozwiedzeni lub owdowiali). Osoby osamotnione (wyobcowane społecznie) mają nadaktywne układy współczulne co wpływa na podwyższenie ciśnienia krwi i większego gromadzenia się płytek w naczyniach krwionośnych. Tym samym ludzie ci mają większe szanse na chorobę serca (2 do 5 razy). Redford Wiliams odkrył, że osoby cierpiące na chorobę wieńcową zmarły szybciej jeżeli nie miały wsparcia ze strony przyjaciół lub partnera. Badanie z osobą, która jeździła samochodem do pracy i codziennie stała w korkach- wsparcie ze strony ekipy filmowej, która chciała udokumentować reakcje stresową, stała się dla badanego wsparciem w tej sytuacji, dlatego też poziom glikokortykoidów spadł. Członkowie mniejszości etnicznej mają większe ryzyko choroby psychicznej, hospitalizacji na oddziale psychiatrycznym czy samobójstwa, jeżeli mniej rodaków żyje w ich sąsiedztwie.

 Przewidywalność Szczury, które doznawały tego samego wzorca szoków elektrycznych, ale bezpośrednio przed nim słyszały dzwonek ostrzegawczy, miały mniej wrzodów. Przewidywalność sprawia, że stresor jest mniej stresujący. Ostrzegany szczur dostaje dwie informacje. Dowiaduje się, kiedy stanie się coś okropnego. Przez resztę czasu wie, że nic okropnego się nie stanie. Może się odprężyć. Informacja zwiększająca przewidywalność mówi, że są złe wiadomości, ale jednocześnie uspokaja, że nie będzie gorzej. Ludzkie odpowiedniki: zapewnienie dentysty o następnych dwóch borowaniach i końcu pracy, adaptowanie się do permanentnego stresora który pojawiając się ciągle już na nas nie działa np. skoki ze spadochronem (antycypacja stresu w czasie). Utrata przewidywalności wyzwala reakcję stresową nawet gdy nie pojawia się stresor negatywny- schemat wzmocnienia przerywanego kiedy szczur dostawał jedzenie w równych odstępach czasu, zaś zmiana tego schematu (niestałość karmienia) powodowała wzrost poziomu glikokortykoidów. Prace zoologa Johna Wingfielda- ptak wędrujący z Arktyki do tropików dozna większego stresu będąc w tropikach gdzie normalna temperatura 30 stopni spadnie do 15, niż jak jest na Arktyce o stałej temp. -15 stopni (spodziewalność). W trakcie II wojny światowej wrzody pojawiły się w większej ilości u osób, które doznawały bombardowania rzadziej, ale w nieprzewidywalny sposób, niż osoby o stałym, częstym atakowaniu. Różnice: przewidywalność ma na nas różny wpływ. Inaczej zareagujemy (inną strategią radzenia sobie) jeśli usłyszymy od dentysty „Jeszcze dwa razy” niż gdy powie „Jeszcze dziesięć razy”- optymalizacja strategii zaradczych.  Kontrola Istotną zmienną modulacyjną sytuacji stresowych jest poczucie kontroli nad sytuacją. Dowiodły tego badania na szczurach, które nauczono zapobiegania szoków elektrycznych poprzez naciskanie dźwigni. Implikacją eksperymentu było umieszczenie dwóch osób w pomieszczeniu, w którym panował hałas. Osoba z guzikiem regulującym częstotliwość nieprzyjemnego dźwięku miała niższe ciśnienie krwi i doznawała słabszej reakcji stresowej.

Ważne jest także, nie samo faktyczne wykorzystanie posiadanej kontroli, ale również przekonanie, że takową kontrolę się posiada (guzik mógł nie wpływać na natężenie hałasu). Przykładem może być stosunek ludzi do latania- mimo, że samoloty są bezpieczniejsze od samochodów, brak kontroli nad sytuacją podczas lotu powoduje większy stres. Dostrzeżono związek między wysokim ryzykiem chorób sercowo-naczyniowych i metabolicznych a stresem u osób, których praca wiąże się ze stawianymi wysokimi wymaganiami przy równoczesnym niskim poczuciu kontroli. Stres wynikający z braku kontroli w pracy zawodowej dotyczy jednak tylko określonych obszarów np. brak kontroli nad samym procesem wytwarzanych produktów (a nie rodzaju wytworu)- autorytarna kadra zarządzająca, normy wykonawcze itp. czy zawodowi muzycy w orkiestrze podporządkowani woli maestro. Utrata kontroli i brak informacji pozwalających na przewidywanie ściśle się ze sobą wiążepobudzenie i czujność. Wspólnym wątkiem jest skonfrontowanie organizmu z nowością np. spadek odporności u małp, które umieszczano w nowych klatkach.

 Spostrzeżenie, że sprawy się pogarszają Przy zakłóceniu równowagi allostatycznej spostrzeganie, że sprawy idą ku lepszemu, niezmiernie pomaga. Przykład: Dwa szczury dostają serię szoków elektrycznych. Jeden 10, drugi 50. Następnego dnia oba szczury dostają po 25 szoków. Szczur, któremu zmniejszyła się ilość drażnieni z 50 na 25 był mniej zestresowany. Zasada ta często pojawia się w obszarze ludzkich chorób- remisje chorób raka. Pawiany, które w niestabilnej hierarchii podnoszą swoją pozycję mają mniejsze stężenie glikokortykoidów, niż te małpy, których pozycja się obniża.

B. Nie tak szybko Omawiane czynniki psychologiczne są w stanie samodzielnie wywołać reakcję stresową lub sprawić, by inny stresor wyglądał groźniej: utrata kontroli czy przewidywalności, utrata możliwości rozładowania napięcia czy brak wsparcia społecznego, spostrzeganie, że sprawy zmierzają w złym kierunku. Znaczenia tych czynników trochę się zazębiają np. kontrola i przewidywalność ściśle się ze sobą wiążą. Joan Silk podkreśliła, jak doskonałą metodą utrzymania dominacji zwierzęcia alfa w grupie małp naczelnych jest przypadkowe wymierzanie brutalnych ciosów.

Czasami te różne zmienne wzajemnie się wykluczają i pojawia się pytanie, które z nich są bardziej istotne. To często zakłada podział na problemy kontroli/przewidywalności oraz spostrzegania, czy sytuacja się ...