Terminologia Z Zakresu Sztuk Pięknych PDF

Preview

Summary

Najważniejsze pojęcia z zakresu historii sztuki wraz z definicjami. Od prehistorii po sztukę współczesną....

Description

TERMINOLOGIA Z ZAKRESU SZTUK PIĘKNYCH - POMOC DYDAKTYCZNA DO EGZAMINU DYPLOMOWEGO I MATURY Z HISTORII SZTUKI

PREHISTORIA: megality (architektura megalityczna) – budowle z wielkich brył kamiennych niezwiązanych zaprawą lub pojedyncze obeliski; służyły celom kultowym, sepulkralnym (grobowym, pogrzebowym); dzielą się na menhiry, dolmeny i kromlechy; menhiry – obeliski kamienne; występujące pojedynczo bądź w grupach; niekiedy osiągały gigantyczne rozmiary; dolmeny – konstrukcje z pionowych płyt kamiennych przykrytych głazem; najczęściej służyły jako grobowce; kromlechy – budowle w kształcie okręgu utworzona z menhirów, często łączonych górą poziomymi belkami; np. Stonehenge, Wlk. Brytania;

SZTUKA MEZOPOTAMII (SZTUKA SUMERYJSKA): ziggurat – monumentalna budowla na planie kwadratu w kształcie kilku kondygnacyjnej wieży zwieńczona świątynią; poszczególne piętra zwężały się schodkowo ku górze tworząc tarasy; poszczególne piętra połączone były zewnętrznymi rampami lub schodami; np. Ziggurat z Ur; adorant – figurka modlącego się Sumeryjczyka; w postawie adoracji, miała wysokość ok. kilku-kilkunastu centymetrów, inkrustowane oczy; ustawiani byli w świątyniach; bordiura – ozdobny pas obramowujący tkaninę, kompozycję malarską, graficzną, płaskorzeźbiarską, tekst w książce, itp.; stela – rodzaj pomnika nagrobnego; stele przechodziły ewolucję kształtu (od prostokątnej płyty zwieńczonej palmetą do imitacji kolumnowego frontonu świątyni) i formy przedstawień (od płaskiego konturu poprzez wypukły relief do rzeźby pełnej, niekiedy polichromowanej).

STAROŻYTNY EGIPT: mastaba – nazwa grobu składającego się z części nadziemnej – trapezoidalnej budowli wykonanej z suszonej cegły bądź kamienia na planie prostokąta połączonej pionowym szybem z podziemną komorą grobową – miejscem pochówku; były to grobowce dostojników, a w okresie archaicznym także władców; cenotaf – pusty grobowiec, bez ciała, wykonany dla uczczenia pamięci zmarłego; w czasach nowożytnych nazwą tą określa się pomnikigrobowce o znaczeniu kommemoratywnym (np. ku czci); hypostyl – wielka sala wsparta na równomiernie rozstawionych kolumnach; jedna z zasadniczych części świątyń egipskich; pylon – wieża kamienna, stawiana parami, flankująca wejście do świątyni; na planie prostokąta, o kształcie trapezoidalnym; zwykle zdobiona reliefami i inskrypcjami; we wnętrzu mogły znajdować się schody prowadzące na taras; obelisk – wysoki słup, przeważnie czworoboczny, zwężający się ku górze, ścięty u szczytu, zakończony ostrosłupem; zwykle zdobiony reliefami, inskrypcjami; monolit – jednolity blok kamienny, także rzeźba lub element architektoniczny wykonany w takim bloku; uszebti – niewielkie figurki w kształcie mumii, które wkładano, od okresu Średniego Państwa, do grobów; często trzymające narzędzia rolnicze, pokrywane reliefami; miały one zastępować zmarłego wzywanego do prac w Państwie Umarłych; klaft (nemes) – nakrycie głowy królów egipskich; usztywniana, kwadratowa chusta płócienna przytrzymywana na czole metalową opaską z przymocowanym uresusem na środku; często zdobiona plisowaniem i kolorowymi pasami; kanon – wzorce, metody tworzenia obowiązujące w danym okresie w odniesieniu do przedstawiania ludzkiej postaci, stylu architektonicznego, itp.; w S.Grecji np. kanon Polikleta; alternacja – układ elementów konstrukcyjnych bądź dekoracyjnych występujących na przemian w rzędzie; np. zmienny system podpór (kolumna, filar); polichromia – wielobarwne malowidła zdobiące ściany, sklepienia, stropy; też ozdoba malarska rzeźby; enkaustyka – technika malarska, w której spoiwem jest wosk pszczeli; pigmenty nakładane były za pomocą podgrzewanych szpachel lub na gorąco pędzlami; obrazy wykonane tą techniką cechuje trwałość barwy, odporność na wilgoć, źle znoszą zaś wysokie temperatury; zarzucona w średniowieczu, choć próbowano do niej wrócić w renesansie, bez pozytywnego rezultatu;

inkrustacja – barwne zdobienie powierzchni twardego materiału (kamień, drewno, metal) różnymi (zwykle cenniejszymi) materiałami (np. kość słoniowa, kamienie szlachetne); intarsja – dekoracja ornamentowa przedmiotów drewnianych uzyskana przez zastosowanie różnobarwnego drewna (np. innego gatunku, podbarwianego) lub innych materiałów (np. metalu, kości, kamieni półszlachetnych);

SZTUKA EGEJSKA: fresk – technika malarstwa ściennego bądź obraz nią namalowany. Polegała na malowaniu na mokrym tynku, pokrytym zaprawą,farbami odpornymi na alkaiczne działanie wapnia; technika trudna, ponieważ nie pozwala na dokonywanie poprawek bądź zmian, jest jedną najtrwalszych technik malarstwa ściennego; np. freski Masaccia z kaplicy Brancacchich Al secco – technika malarstwa ściennego polegająca na nakładaniu farby na suchy tynk farbami zmieszanymi z wodą; idole – figurki kultowe o uproszczonych bądź zgeometryzowanych formach, zazwyczaj przedstawiające postać kobiecą; wykonywane głównie z marmuru, gliny, kości słoniowej; ryton – naczynie do picia, gliniane bądź metalowe zazwyczaj w kształcie rogu bądź głowy zwierzęcej; zdobione reliefami bądź malarstwem; można było je odłożyć tylko po wypiciu zawartości; pithos – duże naczynie w kształcie beczki, gliniane, używane do przechowywania żywności (zboża, oliwy, owoców); czasem zdobione;

STAROŻYTNA GRECJA: gimnazjon – zespół budowli przeznaczonych do ćwiczeń, częściowo krytych; początkowo budowane z drewna, a po IVw p.n.e. z kamienia; w jego skład wchodziły, m.in. park z alejami stanowiącymi bieżnie, boiskami, areną zapasów oraz stadion (w kształcie elipsy), szatnie, łaźnie; 5ol – osiedle lub część miasta położona na wzgórzu; wcześniej gród warowny z siedzibą władcy, później zazwyczaj miejsce kultu; najsłynniejszy jest akropol ateński; pinakoteka – galeria obrazów; za najstarszą uznawana jest pinakoteka w jednym ze skrzydeł Propylejów Akropolis ateńskiego. Była to kwadratowa sala z przedsionkiem, w której od końca V w p.n.e. do schyłku starożytności przechowywano obrazy; w późniejszym okresie funkcje pinakoteki spełniały świątynie czy domy prywatne;

krepidoma – zewnętrzna, widoczna część fundamentów, która składała się z trzech stopni oraz obiegała cały budynek; entazis – lekkie wybrzuszenie trzonu kolumny doryckiej, zwykle w 1/3 wysokości; zabieg ten likwidował złudzenie optyczne powodujące wrażenie wklęsłości kolumn; kanelury (żłobki) - pionowe, równoległe do siebie rowki, pokrywające trzon kolumny bądź pilastrów w celu nadania im smukłości i lekkości; architraw – belka spoczywająca na kolumnach, pilastrach, filarach; najniższy człon belkowania; występuje we wszystkich porządkach kolumnowych; jego pierwotną funkcją było podtrzymywanie belek stropu ukrytych za fryzem; fryz – poziomy pas dekoracyjny stosowany w architekturze (płaskorzeźbiony, ceramiczny, malarski) i innych sztukach; dekoracja fryzu zmieniała się zależnie od epok: w romanizmie przeważały motywy geometryczne, w gotyku – roślinne, figuralne, w renesansie – antyczne; tryglif – prostokątna płytka, z trzema żłobkowaniami między metopami i w narożach we fryzie belkowania doryckiego; umieszczane były nad każdą kolumną oraz w interkolumnium (przestrzeni między kolumnami); metopa – kwadratowa lub prostokątna płytka między tryglifami we fryzie belkowanie doryckiego; w budownictwie kamiennym były płaskorzeźbione; woluta (ślimacznica) – element architektoniczny i motyw ornamentowy w kształcie spirali lub zwoju; występuje w kapitelach kolumn, wszelkiego rodzaju zwieńczeniach; w okresie manierystycznym i barokowym charakterystyczne są tzw. spływy wolutowe – woluty wypełniające przestrzeń narożną między wyższą, szerszą kondygnacją, a niższą i węższą; akroteria (akroterion) – dekoracyjny element architektoniczny szczytowy, wieńczący wierzchołek i boczne narożniki; miał różne formy, np. palmety, wolut, liści akantów, trójnogów, niekiedy grup figur; fronton (przyczółek) – szczyt, którego pole wewnętrzne wypełnia tympanon; stosowany w architekturze klasycznej lub posługującej się formami klasycznymi; początkowo miał formę trójkątną, potem występował, np. półowalny, przerwany, załamany w górnej części; tympanon – wewnętrzne pole frontonu; może być gładki lub wypełniony płaskorzeźbą; w architekturze romańskiej i gotyckiej nazywane jest tak także pole wypełniające przestrzeń między nadprożem a archiwoltą portalu; cella (naos) – główna część starożytnej świątyni, w której mieścił się posąg bóstwa; w dużych świątyniach dzielony był często na trzy nawy; zazwyczaj poprzedzał go pronaos, a od strony tylenej często był opistodomos; naos – Starożytna Grecja, cella – Starożytny Rzym; pronaos – przedsionek świątyni Starożytnej Grecji; poprzedzał on naos; zawierał się pomiędzy wysuniętymi, przedłużonymi bocznymi ścianami;

opistodomos – pomieszczenie w świątyni greckiej znajdujące się w tylnej części naosu, oddzielone od niego murem, a od strony tylnej otwarte portykiem na zewnątrz; agora – główny plac w miastach Starożytnej Grecji stanowiący ośrodek polityczny, administracyjny, religijny, czasem handlowy; początkowo była zwykle czworokątna, z przebiegającą ulicą pośrodku, z budowlami świeckimi, czasem straganami (agora archaiczna). W V w p.n.e. rozpowszechniła się agora jońska – na planie prostokąta, reprezentatywna, zamknięta portykami z co najmniej trzech stron, z budowlami cywilnymi i sanktuariami, często z monumentalnym wejściem; najbardziej znana jest agora ateńska; prostylos – typ świątyni greckiej; przed pronaosem ustawione są cztery kolumny; peripteros – typ świątyni greckiej; otoczona pojedynczą kolumnadą; kariatyda – posąg kobiecy stanowiący podporę architektoniczną; dźwigał on na głowie element architektoniczny (belkowanie, balkon, itp.); atlant – posąg mężczyzny w postawie stojącej (rzadziej siedzącej bądź klęczącej) stanowiący podporę architektoniczną; herma – element architektoniczny w formie czworokątnego słupa, zazwyczaj zwężającego się ku dołowi, zwieńczonego głową bądź popiersiem; kuros – posąg stojącego młodzieńca; przedstawiony frontalnie, z szerokimi barkami, wąskimi biodrami, dłońmi zaciśniętymi w pięści opuszczonymi wzdłuż torsu, jedną nogą wysuniętą; z czasem dochodzi tzw. archaiczny uśmiech, a kompozycja staje się bardziej rozbudowana; kora – posąg stojącej, ubranej dziewczyny; jest to żeński odpowiednik kurosa; chryzelefantyna – technika rzeźbiarska polegająca na stosowaniu złota i kości słoniowej w posągach montowanych z drewnianej konstrukcji; złota blacha (np. inkrustowana, polichromowana) stanowiła okładzinę szat, włosów i akcesoriów zaś płytki z kości słoniowej – twarzy i obnażonych elementów ciała; w tej technice został wykonany m.in. „Posąg Zeusa w Olimpii”, Fidiasz; akrolit – typ posągu kultowego wykonanego z dwóch materiałów: głowa, ręce, stopy z kamienia, korpus i części nóg okryte szatą – z drewna; kontrapost (zasada ponderacji) – zasada kompozycji polegająca na ustawieniu postaci ludzkiej tak, aby ciężar jej ciała spoczywał na jednej nodze i na lekkim wygięciu tułowia i ramienia w stronę odwrotną; np. „Doryforos” Polikleta; moschoforos – typ przedstawienia w star. rzeźbie greckiej; mężczyzna niosący na barkach młodego byczka; terakota – wyrób ceramiczny, nieszkliwiony, z glin bez domieszek wapiennych, o

zabarwieniach naturalnych; odporny na wpływy atmosferyczne, dlatego często stosowany w architekturze; używany również w rzeźbie; gliptyka – sztuka rzeźbienia i rytowania reliefów w kamieniach szlachetnych i półszlachetnych; obrobione tak kamienie noszą nazwę gemm; mozaika – technika dekoracyjna wykonana przez układanie wzoru z drobnych kamieni, szkieł, ceramiki w różnych kolorach; używana głównie jako dekoracja architektoniczna (posadzek, sklepień, kopuł, ścian); astragal – ornament ciągły w formie pół wypukłego pasma z pałeczek rozdzielonych pojedynczymi bądź podwójnymi krążkami lub perełkami; też profil zdobiony perełkow aniem występujący między trzonem kolumny a jego głowicą;

STAROŻYTNY RZYM: forum – plac lokowany zazwyczaj na przecięciu głównych ulic miasta rzymskiego; centrum miasta; początkowo miejsce handlu, spotkań, sądów, później ośrodki władzy administracyjnej, ośrodki kultu; zwykle prostokątny, obudowywany od 3 bądź 4 stron portykiem kolumnowym; np. Forum Romanum; impluvium – czworokątny basen w atrium domu rzymskiego; woda deszczowa wpadała do niego przez otwór w dachu (compluvium); atrium – centralne, reprezentacyjne pomieszczenie w domu, w którym koncentrowało się życie rodzinne; prostokątne, oświetlane przez compluvium, znajdowało się w nim impluvium; triclinium – sala jadalna zamożnego domu rzymskiego; miała szerokie wejście przysłonięte kotarą, niekiedy otwarta na ogród; tablinum – pomieszczenie, które znajdowało się w domu rzymskim pomiędzy atrium (z którym było połączone) a hortusem (ogrodem); początkowo było tam łoże małżeńskie, potem pracownia pana domu, z czasem zamienione na salę recepcyjną; portyk – zewnętrzna część budynku, otwarta przynajmniej z jednej strony kolumnadą bądź rzędem filarów, sięgających jednej lub dwóch kondygnacji; zazwyczaj osłaniająca główne wejście; często zwieńczona frontonem; wysunięta ku przodowi bądź wgłębna; termy – łaźnie publiczne; z łaźniami łączono często także sale gimnastyczne, boiska, sale z ławkami do rozmów; pomieszczenia miały bogatą dekorację (freski, stiuki, mozaiki, fontanny, posągi); tambur (bęben) – część budowli o rzucie koła, wielokąta, wieloboku stanowiąca podstawę kopuły; jego ściany zwykle przeprute są oknami;

oculus – okrągły otwór w ścianie, sklepieniu (najczęściej na szczycie kopuły) przepuszczający światło i powietrze do wnętrza; kaseton (skrzyniec) – zagłębienie w stropie, sklepieniu, itp.; stosowane dla celów dekoracyjnych; zazwyczaj kwadratowe; czasem zdobione rzeźbami, malarstwem we wnętrzu bądź przez profilowanie listew otaczających; arkada – element architektoniczny składający się z dwóch podpór (filarów, kolumn) zamkniętych górą łukiem; pełniły funkcję dekoracyjną oraz konstrukcyjną (odciążanie); często występuje w rzędzie; stosowana, np. w akweduktach, loggiach, partiach międzynawowych; akwedukt – kanał podziemny, naziemny bądź wzniesiony na arkadach, doprowadzający wodę z odległych źródeł rurami; często monumentalne konstrukcje; np. Pont du Gard, Francja (wybudowany przez Rzymian); spiętrzony porządek (superpozycja) – wprowadzenie do jednego budynku, na kilku kondygnacjach, kilku rodzajów porządków w kolejności od „najlżejszego” (toskański, dorycki, joński, koryncki, kompozytowy); np. Koloseum (toskański, joński, koryncki); krenelaż (blankowanie) – element architektoniczny zwieńczający budynek w postaci tzw. zębów, pomiędzy którymi znajduje się wolna przestrzeń; stosowany początkowo w budynkach obronnych (osłona dla łuczników), potem stosowany także ozdobnie (też w kształcie jaskółczego ogona), głównie we Włoszech; bukranion – motyw dekoracyjny o kształcie czaszki byka; zazwyczaj płaskorzeźbiony, stosowany głównie w arch. rzymskiej, popularny też w arch. renesansu i klasycyzmu;

SZTUKA WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKA: katakumby – cmentarze podziemne; sieć drążonych korytarzy, przeważnie nieregularnych; groby mieściły się w zagłębieniach ścian (locus); ściany zdobione były często malowidłami; bazylika – kościół wielonawowy, którego nawa środkowa jest wyższa od bocznych; posiada ona okna nad nawami bocznymi (gdy ich nie ma, mówimy o pseudo bazylice); zazwyczaj założona na planie prostokąta (podłużna); nawy oddzielone są od siebie kolumnami, filarami bądź słupami; baptysterium – budynek przeznaczony do obrzędu chrztu; zazwyczaj stawiany przy większych kościołach, wolnostojący; zwykle budowle centralne, kryte kopułą; np. Baptysterium we Florencji; sarkofag – ozdobna trumna, zwykle w kształcie skrzyni, pokrywana dekoracją malarską bądź rzeźbiarską; w Egipcie miały formy antropoidalne;

SZTUKA BIZANTYJSKA: ikona – obraz kultowy wyobrażający osoby święte, sceny biblijne; ich wykonywanie miało ściśle określone reguły; malowane były zwykle na desce, techniką enkaustyczną, a potem temperową (ze spoiwem z żółtka kurzego); mogły być też np. rzeźbione w drewnie, wykonywane w mozaice; popularne szczególnie w chrześcijańskich kościołach wschodnich; ikonostas – w cerkwiach, ściana dzielaca nawę od przestrzeni ołtarzowej; wysoka, pokryta ikonami w odpowiednim układzie, z drzwiami; Eleusa – typ ikonograficzny przedstawiający Matkę Boską z Dzieciątkiem ukazujący Marię obejmującą małego Jezusa, którzy przytula jej się do policzka; Hodegetria – typ ikonograficzny przedstawiający Matkę Boską z Dzieciątkiem ukazujący Marię, która prawą dłonią wskazuje na siedzącego na jej lewym ramieniu Chrystusa, który zwraca się w stronę widza z gestem błogosławiącym; Deesis – przedstawienie Chrystusa Pantokratora (władcy i sędziego świata) razem z Matką Boską po prawej stronie i św. Janem Chrzcicielem w pozach modlitewnych (Mała Deesis); z czasem pojawiało się także poszerzone o postaci Archaniołów Gabriela i Michała, apostołów Piotra i Pawła oraz św. Bazylego Wielkiego i św. Jana Chryzostoma (Wielka Deesis); postacie ustawione parami, symetrycznie; Maiestas Domini – wyobrażenie Chrystusa ukazującego go jako boskiego władcę, w tronie, w mandorli, w otoczeniu symboli Ewangelistów; prawą ręką błogosławi, lewą trzyma na Ewangelii; empora – rodzaj galerii lub trybuny mającej na celu powiększenie przestrzeni dla uczestników nabożeństw lub stworzenie osobnego pomieszczenia; w bazylikach najczęściej nad nawami bocznymi, w halowych umieszczana na własnych podbudowach, w centralnych – nad obejściem; czasem obiega cały kościół; eksedra – półokrągła nisza przesklepiona konchą (półkopułą), otwarta do wnętrza; izokefalizm – rodzaj kompozycji wielofigurowej, gdzie głowy postaci znajdują się na tej samej wysokości; został zarzucony od okresu pełnego renesansu; pendentyw (żagielek) – narożny wycinek sklepienia stosowany w budowlach na planie czworobocznym stosowany pod kopułą; umożliwia przejście z rzutu czworobocznego do okrągłego; narteks – kryty przedsionek w bazylikach wczesnochrześcijańskich, bizantyjskich, wczesnośredniowiecznych w formie prostokątnej bądź owalnej przybudówki, poprzedzającej

wejście do nawy;

SZTUKA ISLAMU: meczet – kultowa budowla muzułmańska pełniąca funkcję domu modlitwy; główną jego częścią jest sala modlitewna z mihrabem, który wskazuje wiernym kierunek Mekki; przykryte kopułą, często otoczoną mniejszymi; do wnętrza prowadzi iwan (przesklepione pomieszczenie otwarte na zewnątrz); meczet otoczony jest minaretami; np. Wielki Meczet w Kordobie (Hiszpania); mihrab – wnęka w sali modlitwy w meczecie wskazująca kierunek Mekki; zwykle na planie półokrągłym lub wielobocznym, ujęta po bokach kolumnami; często bogato zdobiona; minaret – wieża przy meczecie, z której wzywani są wierni do modlitwy; miały różne kształty (wieloboczne, okrągłe), zakończone jedną lub kilkoma galeriami; mukarnas – forma dekoracyjno-konstrukcyjna złożona ze spiętrzonych elementów nisz, głównie pryzmatycznych; swoją konstrukcją przypomina stalaktyty; spełnia rolę trompy bądź pendentywu; lamassu – skrzydlaty byk lub lew z głową ludzką; jego rzeźbione przedstawienia ustawiano symetrycznie, po obu stronach wejść do pałaców, sal, świątyń, by pełniły rolę strażników; jego głowę zdobi tiara, posiada brodę; wykonywane były w technice reliefu przechodzącego w rzeźbę pełną; były przedstawiane z pięcioma nogami, tak, aby od przodu wyglądały na stojące, zaś od boku na kroczące;

SZTUKA KAROLIŃSKA: iluminatorstwo – proces zdobienia książki rękopiśmienniczej; np. ilustracje, inicjały, bordiury; bogato iluminowana była, np. „Księga z Kells” (VII-VIII w); westwerk – rozbudowana zachodnia część bazyliki; budowane były na planie kwadratu lub prostokąta; w górnej elewacji były empory otwarte arkadami do wnętrza kościoła; całość wieńczyła jedna lub dwie wieże; architektura klasztorna (Sankt Gallen: dormitorium, wirydarz, kapitularz, refektarz) klasyczny układ klasztoru (wg wzoru benedyktyńskiego) przewidywał jako ośrodek założenia kościół, do którego przylegał wirydarz z otaczającymi go krużgankami i traktem pomieszczeń, z których starannością opracowania wyróżniał się od wsch. kapitularz, a naprzeciw kościoła - refektarz. Inne budynki (dom opata, szpital, szkoła, zabudowania gosp.) znajdowały się w dalszych partiach terenu klasztornego, ale w obrębie otaczających całość

murów; plan klasztoru w Sankt Gallen uważany jest za wzorcowy plan zabudowy klasztornej, sporządzony według wzo...