ULUSLARARASI İLİŞKİLERE GİRİŞ.pdf PDF

Preview

Summary

Scanned with CamScanner ULUSLARARASI İLİŞKİLERE GİRİŞ PROF. DR. TAYYAR ARI 5. BASKI ULUSLARARASI İLİŞKİLERE GİRİŞ Prof. Dr. Tayyar ARI [email protected] www.tayyarari.com 0 532 331 36 18 5.Basım: Ekim 2018 ISBN: 978-975-253-378-3 © 2018 Bursa Aktüel 16 Basım Yayım Dağıtım Ltd. Şti. Dumlupınar Ma...

Description

Scanned with CamScanner

ULUSLARARASI İLİŞKİLERE GİRİŞ PROF. DR. TAYYAR ARI

5. BASKI

ULUSLARARASI İLİŞKİLERE GİRİŞ Prof. Dr. Tayyar ARI [email protected] www.tayyarari.com 0 532 331 36 18

5.Basım: Ekim 2018

ISBN: 978-975-253-378-3

© 2018 Bursa Aktüel 16 Basım Yayım Dağıtım Ltd. Şti. Dumlupınar Mah. Cevizli Caddesi No:3D/D Görükle Nilüfer BURSA Kitabın tüm yayın hakları Aktüel 16 Basım Yayım Dağıtım Ltd. Şti. Yayınevinden yazılı izin alınmadan kısmen ya da tamamen alıntı yapılamaz, hiçbir şekilde kopya edilemez, çoğaltılamaz ve yayımlanamaz.

Yayıncı Aktüel 16 Basım Yayım Dağıtım Ltd. Şti. Dumlupınar Mah. Cevizli Caddesi No: 3D7D Görükle Nilüfer BURSA Tel: 0 224 223 60 16 email: [email protected] www.aktuel16.com

Baskı ve Cilt Star Ajans Alaaddin Bey Mah 634 sk.Ayaz Plaza No: 24 Nilüfer / BURSA Tel: 0224 249 33 20 Sertifika No:15366

3

ÖNSÖZ Uluslararası ilişkiler, günümüzde hepimizin günlük hayatını doğrudan etkileyen ve zamanımızın önemli bir kısmını kendisiyle meşgul eden bir alan haline gelmiştir. Nerdeyse bir günde izlediğimiz veya dinlediğimiz haberlerin üçte ikisi dış politika veya dünya sorunlarıyla ilgili. Bunların bazıları, Türkiye ile bir komşu ülke arasındaki ilişkilere ilişkin, bazıları, Türkiye ile ABD ya da Avrupa Birliği ülkeleriyle ilişkiler konusunda, bazıları ise bölgemizde ya da uluslararası alanda meydana gelen gelişmeler hakkında olabiliyor. Ancak pek çoğumuz ya bu konularda sorunun geri planını bilmediğimizden ya da pek takip etmediğimizden olaylarla ilgili yapılan açıklama ve analizlerden fazla tatmin olmuyoruz. Oysa gelişmelerin çoğu geleceğe ilişkin kendi mesleğimizle ilgili doğru kararlar almamızı gerektirecek gelişmelerdir. Ekonomik ve mali sorunlar gibi görünen sorunların arkasında bir siyasal sorunun olduğunu ya da siyasal bir soruna yol açma ihtimalinin bulunduğunu fark etmeyiz. Elinizdeki çalışma hem uluslararası ilişkilere merak duyan ve alt yapı eksikliği çekenler için iyi bir başlangıç kitabı hem de özellikle Uluslararası İlişkilere Giriş dersleri için temel oluşturmayı amaçlayan bir kitaptır. Konular, fazla ayrıntıya girmeden ortaya konmaya çalışılmış ve fazla teknik terimler kullanmamaya özen gösterilmiştir. Çalışmanın ilk bölümünde kavramsal bir çerçeve sunulmuş, ikinci bölümde dış politikayı belirleyen içsel ve dışsal faktörler analiz edilmiş, üçüncü bölümde uluslararası ilişkilerin tarihsel süreci özetlenmeye çalışılmış, dördüncü bölümde belli başlı uluslararası örgütler hakkında kısaca bilgi verilmiş, beşinci bölümde küresel ve bölgesel sorunlara işaret edilmiş, altıncı ve son bölümde ise Türkiye’nin dış politika sorunları ana hatlarıyla incelenmiştir. Emeği geçen herkese teşekkür ederim.

Prof. Dr. Tayyar ARI Ekim 2018

İÇİNDEKİLER BİRİNCİ BÖLÜM KAVRAMSAL VE TEORİK ÇERÇEVE A. KAVRAMSAL ÇERÇEVE.......................................................................................................... 3 B. TEORİ VE YAKLAŞIMLAR ................................................................................................... 14 1. İDEALİZM ........................................................................................................................................... 14 2. REALİZM ............................................................................................................................................. 17

3. LİBERALİZM...................................................................................................................................... 26

4. GLOBALİZM ....................................................................................................................................... 32 5. POST-MODERNİZM VE POST-YAPISALCILIK.................................................................... 35 İKİNCİ BÖLÜM DIŞ POLİTİKA A. İÇSEL FAKTÖRLER .............................................................................................................. 43 1. SİYASAL SİSTEM VE YÖNETİM ŞEKLİ .................................................................................. 45

2. YASAMA .............................................................................................................................................. 50 3. HÜKÜMET .......................................................................................................................................... 54 4. DIŞİŞLERİ BAKANLIĞI ................................................................................................................. 56 5. ULUSAL KAMUOYU........................................................................................................................ 59 6. ULUSAL GÜÇ UNSURLARI .......................................................................................................... 64

B. DIŞSAL FAKTÖRLER ............................................................................................................ 73

1. ULUSLARARASI SİYASAL SİSTEM .......................................................................................... 73

2. DÜNYA KAMUOYU ......................................................................................................................... 82 3. ULUSLARARASI HUKUK .............................................................................................................. 83

6

ULUSLARARASI İLİŞKİLERE GİRİŞ - TAYYAR ARI

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

ULUSLARARASI İLİŞKİLERDE TARİHSEL SÜREÇ A. İLKÇAĞLARDA ULUSLARARASI İLİŞKİLER ........................................................... 89 B. XVI. YÜZYILA KADAR ULUSLARARASI İLİŞKİLER .............................................. 94 C.XVI. YÜZYILDAN XIX. YÜZYILA ULUSLARARASI İLİŞKİLER ............................. 98 D. XIX. YÜZYILDA ULUSLARARASI İLİŞKİLER ....................................................... 101 E. XX. YÜZYILDA ULUSLARARASI İLİŞKİLER ......................................................... 105 F. SOĞUK SAVAŞ SONRASI ULUSLARARASI İLİŞKİLER ....................................... 110

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ULUSLARARASI VE ULUSLARAŞIRI ÖRGÜTLER A.ULUSLARARASI ÖRGÜTLER ............................................................................................ 119 1. EVRENSEL VE GLOBAL ULUSLARARASI ÖRGÜTLER .................................................121

2. BÖLGESEL ÖRGÜTLER ...............................................................................................................127

B. ULUSLARAŞIRI ÖRGÜTLER/DEVLET DIŞI AKTÖRLER ......................................... 141

1. ULUSLARARASI HÜKÜMET DIŞI ÖRGÜTLER.................................................................. 142

2. ÇOKULUSLU ŞİRKETLER........................................................................................................... 144 3. ULUSLARARASI SİLAHLI GRUPLAR VE TERÖR ÖRGÜTLERİ .................................. 145 BEŞİNCİ BÖLÜM KÜRESEL VE BÖLGESEL SORUNLAR A. KÜRESEL SORUNLAR........................................................................................................ 149 1.SİLAHLANMA, SİLAHLARIN DENETİMİ VE SİLAHSIZLANMA .................................149

2. ULUSLARARASI TERÖRİZM ....................................................................................................161 3. ULUSLARARASI İNSAN HAKLARI SORUNLARI..............................................................167

7

4.ULUSLARARASI İNSANİ SORUNLAR ....................................................................................171

A. GÖÇ VE MÜLTECİ SORUNLARI ...................................................................................... 171 B. IRK, ETNİK GRUP, DİL, DİN VE MEZHEP SORUNLARI .......................................174

C. ULUSLARARASI YOKSULLUK SORUNU......................................................................175

5. ULUSLARARASI ENERJİ SORUNLARI..................................................................................176 6. ULUSLARARASI ÇEVRE SORUNLARI ..................................................................................183

B. BÖLGESEL SORUNLAR ..................................................................................................... 185

1. ORTA DOĞU .....................................................................................................................................185 2. ASYA-PASİFİK-ÇİN-JAPONYA .................................................................................................216

3. KITA AMERİKASI ..........................................................................................................................223

4. KAFKASYA........................................................................................................................................224 5. ORTA ASYA ......................................................................................................................................228

6. BALKANLAR ....................................................................................................................................235 7. AVRUPA .............................................................................................................................................241 ALTINCI BÖLÜM TÜRKİYE’NİN DIŞ POLİTİKASI A.TÜRK DIŞ POLİTİKASININ TEMEL İLKELERİ ............................................................ 250 B.TÜRKİYE’NİN JEOPOLİTİK VE JEOSTRATEJİK ÖNEMİ ........................................... 252 C. 1923–1939 DÖNEMİ ......................................................................................................... 253 1.YUNANİSTAN’LA İLİŞKİLER: ETABLİ SORUNU ..............................................................255

2.İNGİLTERE İLE İLİŞKİLER: MUSUL SORUNU ...................................................................255

3.FRANSA İLE İLİŞKİLER: OSMANLI BORÇLARI VE YABANCI OKULLARI SORUNU .................................................................................................256

4.SOVYETLERLE İLİŞKİLER ..........................................................................................................257

5.ABD İLE İLİŞKİLER........................................................................................................................257 6.ORTA DOĞU İLE İLİŞKİLER.......................................................................................................257 7.MONTRÖ SÖZLEŞMESİ................................................................................................................258

8.HATAY SORUNU .............................................................................................................................262

8

ULUSLARARASI İLİŞKİLERE GİRİŞ - TAYYAR ARI

D. 1939–1945: II. DÜNYA SAVAŞI YILLARI.................................................................... 263 1.SOVYETLER BİRLİĞİ İLE İLİŞKİLER .....................................................................................266

2.ABD İLE İLİŞKİLER........................................................................................................................268

E. SOĞUK SAVAŞ YILLARI .................................................................................................... 268

1.KIBRIS SORUNU .............................................................................................................................272 2.ÇOK TARAFLI DIŞ POLİTİKA ARAYIŞI .................................................................................274 3.ORTA DOĞU İLE YAKINLAŞMA ÇABASI..............................................................................277

4.TÜRKİYE-ABD İLİŞKİLERİ .........................................................................................................279 5.ERMENİ SORUNU VE ASALA TERÖRÜ ................................................................................279

6.1980’Lİ YILLAR...............................................................................................................................280

F. SOĞUK SAVAŞ SONRASI DÖNEM ................................................................................... 283

1.BİRİNCİ IRAK KRİZİ VE TÜRK-ABD İLİŞKİLERİ .............................................................283 2.İKİNCİ IRAK KRİZİ VE TÜRK-AMERİKAN İLİŞKİLERİ .................................................286

3.TÜRKİYE-AVRUPA BİRLİĞİ İLİŞKİLERİ ..............................................................................287

4.TÜRKİYE-RUSYA İLİŞKİLERİ ...................................................................................................290

5.TÜRKİYE-SURİYE İLİŞKİLERİ ..................................................................................................292

6.TÜRKİYE-IRAK İLİŞKİLERİ .......................................................................................................295

7.TÜRKİYE-İRAN İLİŞKİLERİ .......................................................................................................297

8.TÜRK-YUNAN İLİŞKİLERİ..........................................................................................................299

SÖZLÜK..........................................................................................................................................................325 HARİTALAR ................................................................................................................................................341

BİRİNCİ BÖLÜM

KAVRAMSAL VE TEORİK ÇERÇEVE

A. KAVRAMSAL ÇERÇEVE Uluslararası İlişkiler alanında sıkça kullanılan bazı kavramları tanımlayarak başlamakta yarar var. Bunlar Uluslararası İlişkiler, Uluslararası Politika, Dış Politika, Diplomasi Tarihi, Uluslararası Ekonomi ve Uluslararası Hukuk kavramlarıdır. Bunlardan özellikle Uluslararası İlişkiler ve Uluslararası Politika kavramlarını tanımlamadan önce "Uluslararası" kavramını tanımlamak gerekir. Uluslararası: Bu kavram ilk defa XVIII. yüzyılın sonlarına doğru kullanılmaya başlamıştır. Kavram ilk başlarda, hatta uzunca bir zaman egemen ulus devletlerarasındaki ilişkileri düzenleyen uluslararası hukuktan esinlenerek sadece egemen devletler arası ilişkileri ifade etmek için kullanılırken, devletlerarasında resmi düzeyde sürdürülen hukuksal ve diplomatik ilişkilerin dışında başka ilişkilerin de bulunduğu zaman içinde kabul edilmiştir. Özellikle XX. yüzyıla kadar dış politika esas olarak devletlerin tek başlarına verdikleri bir karardı ve savaşa ve barışa büyük ölçüde devletin başında bulunan küçük bir grup ya da kişi karar veriyordu. Ayrıca devletler büyük ölçüde dışa kapalıydılar ve ekonomi, finans, ticaret, iletişim ve ulaşım devletin kontrolünde cereyan etmekteydi. Devlet, sınırları üzerinde tam egemen durumdaydı. Para akışını kontrol edebilmekteydi. Yabancı yayınlara ülkesini kapayabilir; ülkesinin neyi bilmesi gerektiğine kendisi karar verebilirdi. Hatta bunun büyük bir kısmı elli yıl öncesine, bir kısmı on yıl öncesine kadar dünyada geçerli olan şeylerdi. Gerçi yirminci yüzyıla kadarki dönemde de ticaret vardı ve ticaret adamları bir ülkeden diğerine gidip gelebiliyorlardı. Misyoner faaliyetleri de ülkelerin birbirini etkilemesi için kullanılabilmekteydi. Ama bu durum, günümüzde ulaşım ve iletişim teknolojisinin sağladığı etkileşim imkânlarıyla karşılaştırıldığında ihmal edilebilir düzeydeydi. Dolayısıyla “uluslararası” kavramının sadece devletler arası ilişkileri ifade etmesi o günün koşullarına uygun bir tanımlamaydı. Günümüzde uluslararası ekonomik ilişkiler çerçevesinde sürdürülen ticari ve mali ilişkilerin bir kısmı resmi kanallarla yürütülmekteyse de pek çoğu gayri resmi olarak sürdürülmektedir.

4

ULUSLARARASI İLİŞKİLERE GİRİŞ - TAYYAR ARI

Ayrıca, bir ülkeden diğerine öğretmen, öğrenci ve turistlerin seyahatlerinin, yine bir ülkeden diğerine söz konusu olan göçlerin ve basın, radyo ve filmler aracılığıyla gelişen uluslararası kültürel ilişkilerin pek çoğunun gayri resmî kanallardan yürütüldüğü bilinmektedir. Dolayısıyla XX. yüzyılın başından itibaren, hükümetler veya çeşitli gruplar arasında artarak devam eden haberleşme, ticaret, maliye, tarım, sağlık, spor, bilim, felsefe, eğitim, silahsızlanma ve barış gibi konularda söz konusu olan ilişkiler, "uluslararası" kavramının anlamını genişletmiştir. Çünkü uluslararası toplumun her kesimi bu sürece katılmakta ve bundan faydalanmaktadır. Bu nedenle, modern uluslararası ilişkiler yazarları, devletlerin özerk birimler olduklarını reddetmemekle beraber, bunların bütünün sadece bir kısmını ifade ettiğini belirtmekten de geri kalmıyorlar. Buradan yola çıkarak, "uluslararası" kavramının sadece ulusları değil, bunun yanında devletler, hükümetler ve halklar arasındaki ilişkileri de kapsadığını belirtebiliriz. Bu bağlamda, genellikle aynı anlamda kullanılan "uluslararası ilişkiler", "uluslararası politika" ve "dış politika" kavramlarına gelince bunlardan en geniş anlama sahip olan ve büyük ölçüde diğer ikisini de kapsadığı düşünülen kavram “uluslararası ilişkiler” kavramıdır. Gerçi bu üç kavram genellikle birbiri yerine kullanılmakta ve bundan dolayı bir anlam karışıklığı varmış gibi de anlaşılmaktadır. Çünkü bu alanda yapılan birçok araştırmada aynı konuların zaman zaman her üç kavramla da ifade edildiği dikkati çekmektedir. Bazen bu benzerlik kavramı kullanan kişinin kavrama yüklediği anlamdan da kaynaklanmaktadır. Uluslararası İlişkiler: Uluslararası ilişkileri, yukarıda “uluslararası” kavramının dar ve geniş anlamına göre, yani sadece devletler arasını ifade etmesi veya devletlerin dışındaki aktörleri de içine almasına bağlı olarak dar ve geniş bir şekilde tanımlamak mümkündür. Bu çerçevede Uluslararası İlişkilerin, uluslararası alanda devlet ve devlet dışı tüm aktörler arasındaki her tür ilişkiyi kapsayan oldukça zengin ve geniş bir içeriğe sahip olduğunu söyleyebiliriz. Her tür ilişkiyle anlatılmak istenen, siyasal, askeri, güvenlik, ekonomik, mali, ticari ve finansal ilişkilerin yanında, kültürel, eğitim, bilim, spor, sanat ve benzeri tüm toplumsal ilişki-

I. BÖLÜM: ULUSLARARASI İLİŞKİLERİN TEORİK ÇERÇEVESİ

5

lerdir. Dolayısıyla Uluslararası İlişkiler, devlet dışı aktörleri de dâhil ederek bunlar arasındaki tüm ilişkileri kapsayan bir kavram olarak görülebileceği gibi, sadece devletlerarasındaki ilişkileri ifade eden bir kavram olarak da görülebilir. Ancak yukarıda da ifade edildiği gibi günümüzde uluslararası yapıyı çok aktörlü bir yapı olarak görme eğilimi ağırlık taşıdığı için uluslararası ilişkileri devletlerin dışındaki aktörlerin de dâhil edildiği çok daha karmaşık bir ilişki ağı olarak tanımlamak mümkündür. Uluslararası Politika: Uluslararası politika, uluslararası siyasal etkileşim sürecidir ve bu genellikle devletlerarasındaki siyasal ilişkileri ifade eder. Yukarıda “Uluslararası” kavramını tanımından hareket ederek uluslararası politikanın da iki farklı şekilde tanımlanabileceğini ifade etmek gerekir. Uluslararası dendiğinde buradaki uluslar kavramı sadece devletler olarak alındığında uluslararası politika, egemen ulus devletlerarasındaki siyasal ilişkiler olarak anlaşılır. Ancak buradaki uluslararası kavramı geniş şekilde ele alınırsa uluslararası politika, devlet ve devlet dışı tüm aktörler arasındaki siyasal etkileşimi ifade eder. Kaldı ki, günümüzde artık uluslararası kavramının anlamına yalnız egemen devletler girmemektedir. Buna, ulusal çıkar grupları veya sivil toplum örgütleri, özel firmalar, uluslararası örgütler ve uluslararası sivil toplum örgütleri de dâhil edildiğinden haliyle uluslararası politika da sadece devletlerarasındaki bir siyasal etkileşim olmaktan çıkmakta ve adları geçen bu aktörlerin de dâhil edilmesiyle tüm bunlar arasındaki siyasal etkileşimi kapsayan daha geniş bir anlama sahip olmaktadır. Bununla b...