Wykład 1 - Farmacja galenowa PDF

Preview

Summary

Wykład 1 - Farmacja galenowa...

Description

REGULAMIN ZAJĘĆ DYDAKTYCZNYCH Z TECHNOLOGII POSTACI LEKU I Plan zajęć z Technologii Postaci Leku I (TPL I) przewiduje dla studentów III roku, kierunek farmacja. - w semestrze V: 20 godzin wykładów z TPL I, 30 godzin ćwiczeń z preparatyki galenowej, z wprowadzeniem do receptury aptecznej (poznanie metod sporządzania leków płynnychi półstałych). - w semestrze VI: 70 godzin ćwiczeń (45 godzin z receptury aptecznej i 25 godzin z receptury aseptycznej). Z wykładów i ćwiczeń przeprowadzane są kolokwia a sprawdzianem końcowym jest egzamin w semestrze letnim. Egzamin obejmuje materiał wykładów i ćwiczeń. WYKŁADY Wykłady obejmują zagadnienia z technologii postaci leku recepturowego przewidziane ramowym programem studiów. Mają one na celu ułatwienie studentom opanowania wielu zagadnień przydatnych w działaniu praktycznym (praktyki wakacyjne w aptekach ogólnodostępnych). Wykłady są odpowiednio dostosowane do specyfiki Wydziału Farmaceutycznego (kierunek farmacja) poprzez rozszerzenie i podkreślenie wybranych działów: zasad dawkowania, zasady dobrej praktyki w wytwarzaniu leków lege

artis,

wymagań

farmakopealnych

odnośnie

preparatów

i

substancji

pomocniczych. Zakres omawianych zagadnień jest dostosowany do obowiązującego programu zajęć Ćwiczenia składają się z części teoretycznej (opisowej) i z wykonania praktycznego. Studenci przygotowują wiadomości teoretyczne z odpowiednich działów do każdego kolejnego ćwiczenia na podstawie dostarczonego przez Zakład skryptu z preparatyki galenowej, receptury aptecznej i receptury aseptycznej. Po instruktażu wykonania preparatu/recepty

każdy

student

indywidualnie

wykonuje

część

praktyczną,

a następnie sposób wykonania preparatu opisuje w swoim zeszycie do ćwiczeń i wraz z preparatem przedstawia do zaliczenia. Po sprawdzeniu poprawności wykonania preparatów i opisu ich wykonania oraz przeprowadzonych obliczeń (kontrola dawek, przeliczanie ilości i stężeń substancji leczniczych) prowadzący ćwiczenia wpisuje zaliczenie.

Każde ćwiczenie powinno być zaliczone na bieżąco, w dniu jego wykonania. W razie usprawiedliwionej nieobecności termin odrobienia i zaliczenia należy uzgodnić z prowadzącym ćwiczenia. Podczas ostatniego ćwiczenia przeprowadzany jest praktyczny i pisemny sprawdzian wiadomości. Ocena z zaliczeń wpływa na wysokość końcowej oceny otrzymywanej z przedmiotu TPL I. Uzyskanie zaliczenia z ćwiczeń warunkuje możliwość przystąpienia do egzaminu z TPL I.

EGZAMIN Do egzaminu z „Technologia postaci leku I” (TPL I) mogą przystąpić studenci, którzy zaliczyli kolokwium wykładowe i ćwiczenia z tego przedmiotu: „Preparatyka Galenowa”, „Receptura Apteczna”, „Receptura Aseptyczna”. Egzamin z TPL I składa się z części opisowej (pytania otwarte) oraz recepturowej. Student otrzymuje do rozwiązania 6 recept, w tym 2 z receptury aseptycznej. Powinien wykazać się znajomością synonimów i skrótów stosowanych w receptach. Ocena końcowa z TPL I ustalana jest w oparciu o wynik egzaminu pisemnego oraz wyniki z ćwiczeń i wykładów.

dr hab. n. farm. prof. nadzw. UM Kazimiera Henryka Bodek

Farmacja galenowa - preparatyka galenowa

Farmacja

galenowa

jest

działem farmacji

stosowanej, która

zajmuje się

sporządzaniem preparatów roślinnych (nalewki, wyciągi, intrakty, soki), syropów, roztworów leczniczych (w tym spirytusów i wód aromatycznych), plastrów, maści. Nazwa pochodzi od Claudiusa Galenusa – lekarza i aptekarza rzymskiego, żyjącego w II w. naszej ery, uważanego za ojca farmacji. Preparaty galenowe dzieli się na farmakopealne - przygotowywane wg przepisów zawartych w farmakopeach, niefarmakopealne – preparaty otrzymywane ze świeżych roślin (intrakty, soki)

Etanol i jego rozcieńczenia stosowane w preparatyce galenowej

Ethanolum 96%, Ethanol (96 per cent), Ethanolum760 g/l Stężenie etanolu podawane jest w procentach objętościowych (%v/v) czyli stopniach (°). Podczas mieszania wody z etanolem objętość zmieszanych cieczy zmniejsza się np. po zmieszaniu 95 cm3 etanolu bezwodnego z 6,2 cm3 wody otrzymujemy 100 cm3 roztworu etanolowego. W celu sporządzenia wielu preparatów galenowych konieczna jest znajomość przeliczeń rozcieńczeń etanolu (zarówno w % m/m, jak i % v/v). Do

przeprowadzenia

przeliczeń

niezbędne

są

tabele

alkoholometryczne

przedstawione w Farmakopei.

Roztwory jodu Iodi solutio spirituosa pro usu interno – spirytusowy 10% (1 + 9) roztwór jodu w etanolu 95° (FP IV) do użytku wewnętrznego (wolny od jodku potasowego). Stosuje się go doustnie w terapii jodowej, niekiedy w chorobach tarczycy.

Roztwór ma ograniczoną trwałość, dlatego należy go przyrządzać na okres nie dłuższy niż 15 dni, gdyż w normalnych warunkach aptecznych po tym czasie ilość jodowodoru wzrasta powyżej normy (0,3%). Na zimno jod w obecności wody zawartej w etanolu reaguje powoli według schematu: I2 + H2O

HI + HIO

Powstaje jodowodór, który jest drażniący dla tkanek oraz kwas podjodawy, który z kolei utlenia etanol do aldehydu i kwasu octowego. Iodi solutio spirituosa pro usu externo - spirytusowy 3% roztwór jodu w etanolu ok. 90° (FP VI) do użytku zewnętrznego, zwany pospolicie jodyną. Jodyna ma wygląd ciemnobrunatnej, przezroczystej cieczy o zapachu jodu. Jest to lek stosowany do odkażania skóry, do dezynfekcji pola operacyjnego.

Otrzymywanie preparatu polega na rozpuszczeniu 1 cz. jodku potasu w 6 cz. wody, dodaniu 3 cz. jodu i stopniowo 90 cz. etanolu 95°. Jod reaguje z wodą zawartą w etanolu według wcześniej podanej reakcji. Dodatek KI przesuwa reakcję w lewo, powstaje mniej drażniącego jodowodoru. Jodek potasu rozpuszczony w niewielkiej ilości wody ułatwia także rozpuszczenie jodu i stabilizuje roztwór. W wyniku reakcji jodu cząsteczkowego (I 2) z jonem jodkowym (I-) powstaje jon kompleksowy I3-, co zapobiega tworzeniu się większych ilości jodowodoru. Przykład zapisu recepty na otrzymanie jodyny:

Rp. Sol. Iodi spirituosae

50,0

M.f. sol. D.S. Zewnętrznie 0,5 g jodku potasu rozpuścić w 3 g wody, dodać 1,5 g jodu i stopniowo, mieszając, 45,0 g etanolu 760 g/l (96%).

Preparaty z roślin świeżych Succi – soki otrzymuje się przez wyciśnięcie soku komórkowego ze świeżych ziół i owoców. Succi stabilisatae – soki stabilizowane otrzymuje się ze świeżych surowców roślinnych po wstępnym unieczynnieniu enzymów parami etanolu 95. Są to m.in.: Betulae succus – sok z liści brzozy, stosowany w przewlekłych chorobach nerek Hyperici succus – sok z dziurawca, stosowany w osłabieniu czynności wątroby oraz nieżytach przewodu pokarmowego. Taraxaci succus – sok z korzenia mniszka lekarskiego, stosowany w chorobach wątroby i złej przemiany materii. Alcoholaturae – alkoholatury są to preparaty otrzymane przez wytrawienie świeżych surowców roślinnych stężonym etanolem (80 - 96 ). Sporządza się je macerując zmiażdżony surowiec przy użyciu etanolu w ilości odpowiadającej 80 - 120% masy materiału wyjściowego. Alkoholatury sporządza się z takich surowców roślinnych, w których podczas suszenia substancje czynne mogłyby ulec całkowitemu lub częściowemu rozkładowi. Alkoholatury stabilizowane (intrakty) otrzymuje się ze świeżych roślin po uprzednim unieczynnieniu enzymów, występujących w żywych komórkach. Zabieg ten przeprowadza się zwykle parami wrzącego etanolu. W skali laboratoryjnej przeprowadza się w tym celu ogrzewanie surowca z wrzącym etanolem w kolbie, pod chłodnicą zwrotną.

Intrakty Crataegi intractum – intrakt z kwiatostanu głogu, zalecany w przewlekłej niewydolności serca Hippocastani intractum – intrakt z niedojrzałych owoców kasztanowca, środek pomocniczy w leczeniu schorzeń żył Hyperici intractum – intrakt z ziela dziurawca, stosowany w chorobach wątroby i dróg żółciowych Melissae intractum – intrakt z ziela melisy, działa uspakajająco, stosowany w trudnościach w zasypianiu i nerwicach

Visci albi intractum – intrakt z ziela jemioły, stosowany pomocniczo w leczeniu nadciśnienia. Valerianae intractum – intrakt z korzenia kozłka, o działaniu uspakajającym, stosowany w stanach ogólnego pobudzenia nerwowego Aetherolea - olejki eteryczne Olejki są to produkty posiadające zapach, zwykle o złożonym składzie, uzyskane z botanicznie zdefiniowanego roślinnego materiału wyjściowego, otrzymane przez destylację z parą wodną, suchą destylację (destylacja rozkładowa bez dodatku wody lub pary wodnej) lub odpowiednie procesy mechaniczne (wytłaczanie) bez ogrzewania - olejek „tłoczony na zimno”. Olejki eteryczne są zwykle wyodrębniane z fazy wodnej za pomocą procesów fizycznych, które nie wpływają znacząco na ich skład. Olejki mogą być poddane odpowiednim późniejszym procesom – pozbawiony terpenów (odterpenowany), pozbawiony seskwiterpenów, rektyfikowany, bądź wolny od związku „x”. Zależnie od wymagań monografii roślinny materiał wyjściowy może być świeży, zwiędnięty, wysuszony, nierozdrobniony, połamany lub zmielony. Olejki eteryczne w wodzie rozpuszczają się słabo, mieszają się w każdym stosunku z etanolem (760 g/l), toluenem, chloroformem.

Wody aromatyczne (Aquae aromaticae) Wody aromatyczne są to bezbarwne, przezroczyste, niekiedy lekko opalizujące, rozcieńczone, wodne roztwory olejków eterycznych lub przepisanych substancji wonnych, o zapachu i smaku właściwym dla substancji rozpuszczanych (FP IV). Ze względu na niejednorodny skład chemiczny olejków eterycznych, stanowią one układ o częściowej dyspersji molekularnej i koloidalnej. Otrzymuje się je przez poddanie olejkowych surowców zielarskich destylacji z parą wodną lub przez rozpuszczenie olejku eterycznego w świeżo przegotowanej (zmniejszenie ilości tlenu), ostudzonej do 40 – 50 °C wodzie oczyszczonej z reguły w stosunku 1:1000 obj./obj. (wyższa temp. mogłaby spowodować ulotnienie olejku eterycznego).

Rozpuszczanie olejku eterycznego: -

bez korzystania z substancji pomocniczych – np. woda różana (Rosae aqua)

-

po roztarciu z talkiem* (10 krotna ilość talku) – np. woda koprowa (Foeniculi aqua, woda miętowa – Menthae piperitae aqua) * Ucieranie z talkiem ma na celu rozwinięcie powierzchni olejku, co ułatwia rozpuszczanie składników hydrofilnych

-

za pomocą pośredników rozpuszczania (solubilizatorów – np. polisorbat 80) otrzymuje się wodę o 10- krotnie większym stężeniu (Aqua aromatica concentrata)

Sirupi - syropy Syropy są preparatami wodnymi, należą do płynnych preparatów doustnych (Preparationes Liquidae Peroraliae), charakteryzują się słodkim smakiem oraz zwiększoną lepkością i gęstością. Są to stężone roztwory sacharozy, (co najmniej 45% m/m), innych alkoholi wielowodorotlenowych lub substancji słodzących w wodzie, wyciągach roślinnych, sokach owocowych lub ich mieszaninach. Mogą zawierać substancje lecznicze w postaci rozpuszczonej lub zawieszonej. Syropy zwykle zawierają substancje aromatyzujące lub inne poprawiające smak i zapach. Syropy najczęściej sporządza się przez rozpuszczenie cukru w gorącym płynie, po doprowadzeniu do wrzenia roztwór jest filtrowany i uzupełniany świeżo przegotowaną gorącą wodą do przepisanej masy. Nie należy przegrzewać otrzymanego roztworu ze względu na właściwości sacharozy. Po ochłodzeniu syropy rozlewa się do jałowych opakowań. Syropy przeznaczone do długotrwałego przechowywania powinny zawierać środki konserwujące. Syropy umieszcza się w pojemnikach wielodawkowych wyposażonych w odpowiednie miarki, umożliwiające dozowanie zazwyczaj objętości 5 mL lub wielokrotności. Syropy z owocni pomarańczy gorzkiej i tymiankowy złożony muszą być przygotowywane na zimno ze względu na olejki eteryczne znajdujące się w nalewce pomarańczowej, wyciągu pomarańczowym płynnym i wyciągu tymiankowym płynnym, które mogłyby w wysokiej temperaturze ulotnić się. Gęstość syropów na pracowni galenowej mierzona jest przy pomocy areometru! Farmakopealne syropy wg FP X:

Sirupus simplex – syrop prosty Preparatem jest roztwór sacharozy w wodzie. Zawartość sacharozy w preparacie powinna być nie mniejsza niż 63% i nie większa niż 65%. Przy stężeniu 64% wysokie ciśnienie osmotyczne syropu uniemożliwia rozwój mikroorganizmów. Zastosowanie: jako corrigens do przygotowania preparatów farmaceutycznych. Althaeae sirupus – syrop prawoślazowy Preparatem jest wyciąg wodno-alkoholowy z korzenia prawoślazu utrwalony przez rozpuszczenie w nim cukru. Ze względu na małą trwałość dodaje się do niego środek konserwujący – kwas benzoesowy. Działanie: przeciwkaszlowe, osłaniające. Aurantii amari epicarpii et mesocarpii sirupus – syrop z owocni pomarańczy gorzkiej. Do syropu prostego dodaje się nalewki pomarańczowej oraz płynnego wyciągu z owocni pomarańczy. Zawartość sacharozy w preparacie 56-59% Działanie i zastosowanie: jako środek poprawiający smak ( corrigens), do sporządzania innych syropów np. pomarańczowego. Inne syropy poprawiające smak (corrigens): Sirupus Creosoti compositus – syrop kreozotowy złożony (FP VI) Preparat przygotowywany na zimno metodą perkolacji. Zawiera obok innych składników

mieszaninę

fosforanu

wapnia

z

mleczanem

wapnia

zwaną

mleczanofosforanem wapnia. Roztwór substancji czynnych przepuszcza się przez cukier umieszczony w perkolatorze. Syropy owocowe (FP VI) Cerasi sirupus – syrop wiśniowy Rubi idaei sirupus – syrop malinowy

Uwaga! Syropy owocowe zaliczane są do syropów kwaśnych ze względu na wysokie stężenie naturalnych kwasów organicznych. W związku z niskim pH należy pamiętać o możliwych niepożądanych interakcjach po wprowadzeniu do syropów owocowych substancji leczniczych o charakterze soli słabych kwasów.

Syropy o działaniu wykrztuśnym ( FP X): Sulfogaiacoli sirupus – syrop z sulfogwajakolem Zawartość sulfogwajakolu w preparacie 5,7 - 6,3%. Sulfogwajakol rozpuszcza się w ogrzanym syropie z owocni pomarańczy. Thymi sirupus compositus – syrop tymiankowy złożony Preparat powinien zawierać nie mniej niż 0,01% tymolu Skład: wyciąg tymiankowy zmieszany z wodorotlenkiem amonowym, rozpuszczony w etanolu tymol i syrop prosty.

Mydła (Sapones) – sole wyższych kwasów tłuszczowych o 12-18 atomach węgla, m.in.: palmitynowego, stearynowego, oleinowego, linolowego lub linolenowego. W technologii farmaceutycznej znalazły zastosowanie mydła rozpuszczalne w wodzie – sole sodowe, potasowe i trietanoloamoniowe oraz mydła nierozpuszczalne w wodzie – sole metali wielowartościowych (wapnia, magnezu, glinu) Mydła alkaliczne – metale alkaliczne jednowartościowe (potas, sód) i grupa amonowa. Konsystencja mydeł alkalicznych zależy od rodzaju reszty węglowodorowej kwasów tłuszczowych (typu wiązań) i od kationu. Mydło potasowe (Sapo kalinus) – konsystencja półstała (wiele wiązań podwójnych np. w kwasie linolowym i linolenowym, kation K+. Mydło lecznicze (Sapo medicatus) – konsystencja stała (przeważają wiązania pojedyncze, kation – Na+)

Farmakopealne mydła Mydła twarde, miękkie (maziste) i ciekłe.

Im jest wyższa temperatura krzepnięcia kwasów tłuszczowych zawartych w surowcu użytym do wyrobu mydła, tym mydło twardsze. Mydło miękkie: Sapo kalinus – mydło potasowe (FP X) syn. Sapo viridis Mydło potasowe jest preparatem zawierającym mieszaninę soli potasowych kwasów tłuszczowych w wodzie. Zawartość kwasów tłuszczowych nie mniej niż 40% (m/m). Mydło potasowe otrzymuje się w procesie zmydlenia oleju lnianego wodorotlenkiem potasu. Olej lniany z roztworem wodorotlenku potasu ogrzewa się na łaźni wodnej w temperaturze 70 °C, dodaje przeliczoną ilość etanolu w celu przyspieszenia procesu zmydlenia, miesza i ogrzewa do całkowitego zmydlenia. Działanie

i

zastosowanie:

zewnętrznie,

do

sporządzania

preparatów

farmaceutycznych. Mydło twarde: Sapo medicatus – mydło lecznicze (FP IX) Syn.: Sapo medicinalis, Sapo durus. Mydło lecznicze jest preparatem zawierającym mieszaninę soli sodowych kwasów tłuszczowych. Zawartość kwasów tłuszczowych nie mniej niż 86% i nie więcej niż 90% (m/m) Postać: biały lub żółty proszek. Mydło sodowe otrzymuje się przez zmydlenie wodorotlenkiem sodu tłuszczów (smalec wieprzowy i olej rzepakowy) Mieszanina smalcu wieprzowego i oleju rzepakowego stopiona na łaźni wodnej, etanol (w celu przyspieszenia reakcji), świeżo przygotowany roztwór wodorotlenku s odu. Do wysolenia chlorek sodu i węglan sodu. Działanie

i

zastosowanie:

zewnętrznie,

do

sporządzania

preparatów

farmaceutycznych jako emulgator w maściach i mazidłach.

Spirytus mydlany (Saponis kalini spiritus) FP X Syn.: Solutio Saponis spirituosa Spirytus mydlany jest etanolowym roztworem mydła potasowego. Zawartość : kwasy tłuszczowe nie mniej niż 20,0% (m/m). Rozpuszczenie mydła potasowego w etanolu 96% i dodanie roztworu olejku lawendowego rozpuszczonego w części etanolu.

Działanie i zastosowanie: zewnętrznie do zmywania i dezynfekcji skóry, wchodzi w skład – mazideł, np. spirytusu mydlano-kamforowego. Mydło krezolowe ciekłe Fp IV Syn.: Sapo Cresoli, Lizol Otrzymywanie przez ogrzewanie równych części mydła potasowego i krezolu w temp. 50 °C. – środek odkażający, działanie bakteriobójcze. Mydła metaliczne (mydła metali wielowartościowych) W technologii postaci leku praktyczne znaczenie jako substancje pomocnicze w licznych postaciach leku: tabletkach, pudrach, kremach, maściach, emulsjach, zawiesinach mają tylko sole wapnia, magnezu i glinu. Rodniki węglowodorowe w tych mydłach stanowią kwasy tłuszczowe o 10 - 20 atomach węgla. Mydła metaliczne nie rozpuszczają się w wod zie. Mają słabe właściwości emulgujące, tworzą emulsje typu w/o. Mydła trietanoloamoniowe Otrzymywane przez zobojętnienie wolnych kwasów tłuszczowych słabą zasadą organiczną – trietanoloaminą. Emulgatory dla emulsji typu o/w. Wchodzą w skład niektórych preparatów kosmetycznych, są mniej alkaliczne.

Półstałe preparaty do stosowania na skórę – Preparationes molles ad usum dermicum Półstałe preparaty do stosowania na skórę wg FP X przeznaczone są do miejscowego lub przezskórnego podania substancji czynnych albo do uzyskania działania zmiękczającego lub ochronnego. Składają się z prostego lub złożonego podłoża, w którym zwykle jest rozpuszczona lub rozproszona jedna lub kilka substancji leczniczych. Zależnie od charakteru podłoża preparat może mieć właściwości hydrofilowe lub hydrofobowe.

Wyróżnia się kilka rodzajów półstałych preparatów do stosowania na skórę: - maści (Unguenta),

- kremy (Cremores) - pasty (Pasata) - plaster na skórę. Maść (Unguentum) składa się z jednofazowego podłoża, w którym mogą być rozproszone cząstki stałe lub ciecze. Kremy (Cremores) są preparatami wielofazowymi składającymi się z fazy lipofilowej i fazy wodnej. Pasty (Pasta) są półstałymi preparatami do stosowania na skórę zawierającymi duże ilości cząstek stałych dobrze rozproszonych w podłożu. Plastry na skórę są elastycznymi preparatami zawierającymi jedną lub kilka substancji czynnych. Przeznaczone są do stosowania na skórę. Zadaniem plastrów jest utrzymanie substancji czynnej (czynnych) w bliskim kontakcie ze skórą w celu wywołania efektu miejscowego. Maści (Unguenta) Półstała postać leku przeznaczona na skórę, błony śluzowe, do oka lub ucha w celu uzyskania działania miejscowego substancji leczniczych lub działania ogólnego w wyniku ich przezskórnego przenikania, a także uzyskania efektu nawilżającego lub ochronnego. Majoranae unguentum - maść majerankowa (FP X) Syn.: maść zielona Maść majerankowa jest preparatem półstałym otrzymanym przez wytrawienie ziela majeranku wazeliną. Działanie słabe przeciwbakteryjne, zewnętrznie. Ziele majeranku Majoranae herba, średnio rozdrobnione (sito o wielkości oczek 3,15 mm) zwilża się etanolem i po ok 1 h dodaje stopioną wazelinę białą Vaselinum album

ogrzewa na łaźni wodnej do ulotnienia się zapachu etanolu. Etanol