Galicyjskie wybory. Działalność Centralnego Komitetu Wyborczego dla Galicji Wschodniej w latach 1867-1906 PDF

Preview

Summary

Galicyjskie wybory.indd 1 1.  WYDRUK 2014-05-06 14:49:54 Galicyjskie wybory.indd 2 1.  WYDRUK 2014-05-06 14:49:54 Galicyjskie wybory.indd 3 1.  WYDRUK 2014-05-06 14:49:54 strona redakcyjna Galicyjskie wybory.indd 4 1.  WYDRUK 2014-05-06 14:49:54 Wykaz skrótów AGAD –  Archiwum Główne Akt Dawnych b.d....

Description

Galicyjskie wybory.indd 1

1.  WYDRUK

2014-05-06 14:49:54

Galicyjskie wybory.indd 2

1.  WYDRUK

2014-05-06 14:49:54

Galicyjskie wybory.indd 3

1.  WYDRUK

2014-05-06 14:49:54

strona redakcyjna

Galicyjskie wybory.indd 4

1.  WYDRUK

2014-05-06 14:49:54

Wykaz skrótów

AGAD b.d. b.d.d. b.d.w. Bibl. Ossol. b.m.w. b.p. br. c.k. CDIAL CKW CWJG fasc. f. GTG hr. HRWK K k. k.k. / k.u.k. KK KL KM kn.

–  Archiwum Główne Akt Dawnych –  bez daty –  bez daty dziennej –  bez daty wydania –  Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu –  bez miejsca wydania –  bez paginacji –  baron –  cesarsko-królewski –  Państwowe Historyczne Ukraińskie Archiwum we Lwowie –  Centralny Komitet Wyborczy –  Central Wahlcomite der Juden In Galizien –  fascykuł –  fond (ukr. zespół) –  Galicyjskie Towarzystwo Gospodarskie –  hrabia –  Hołownyj Ruśkij Wyborczyj Komitet (Główny Ruski Komitet Wyborczy) –  korona (waluta) –  karta –  cesarsko-królewski –  Kodeks Karny –  Komitet Ludowy –  Komitet „metropolitalny” pod auspicjami metropolity Sylwestra Sembratowycza (1885 r.) –  kniaź

5

Galicyjskie wybory.indd 5

1.  WYDRUK

2014-05-06 14:49:54

KPMiM KPP KR KRPR KRWK

–  Komitet Przedwyborczy Miast i Miasteczek –  Klub Postępowy Polski –  Komitet Ruski ks. Kuzemskiego 1867 r. –  Komitet Ruskiej Partii Radykalnej w 1895 r. –  Krajowyj Ruśkyj Wyborczyj Komitet (narodowców opozycyjnych w 1897 r.) ks. –  książę / ksiądz KZRL –  Katolicki Związek Rusko-Ludowy LDNBU Stef. –  Lwowska Narodowa Naukowa Biblioteka Ukrainy im. Wasyla Stefanyka mkf. –  mikrofilm NR –  Narodna Rada op. –  opis (inwentarz) PON –  Polskie Organizacje Narodowe PPSD –  Polska Partia Socjalno-Demokratyczna PSB –  Polski Słownik Biograficzny PSD –  Polskie Stronnictwo Demokratyczne RGBl. –  Reichsgesetzblatt Österreich (Biuletyn Ustaw Austrii) RKN –  Russko-Narodnyj Nezawisymyj Wyborczyj Komitet RPL –  Russka Partia Ludowa Rps. BJ –  Rękopis ze zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie Rps. Ossol. –  Rękopis ze zbiorów Biblioteki Narodowego Zakładu im. Ossolińskich RR –  Rada Russka RURP –  Russko-Ukraińska Partia Radykalna SChL –  Stronnictwo Chrześcijańsko-Ludowe (ks. S. Stojałowski) SDPG –  Socjalno-Demokratyczna Partia Galicji SKN –  Stronnictwo Katolicko-Narodowe SL –  Stronnictwo Ludowe SNA –  Stronnictwo Narodowo-Antysemickie spr. –  sprawa TKR –  Towarzystwo Kółek Rolniczych TKZ –  Towarzystwo Kredytowe Ziemskie TND –  Towarzystwo Narodowo-Demokratyczne TSL –  Towarzystwo Szkoły Ludowej UNDP –  Rusko-Ukraińska Partia Narodowo-Demokratyczna USDP –  Ukraińska Partia Socjalno-Demokratyczna v. –  verte złr. –  złoty reński (waluta) ZSCh –  Związek Stronnictwa Chłopskiego

6

Galicyjskie wybory.indd 6

1.  WYDRUK

2014-05-06 14:49:54

Wstęp

W 1861 roku kraje koronne Cesarstwa Austriackiego, w tym również Królestwo Galicji, otrzymały prawo do zwoływania sejmów krajowych i reprezentatywnego − a od 1873 roku opartego na wyborach bezpośrednich − udziału w  austriackiej Radzie Państwa. Wraz z  narodzinami epoki konstytucyjnej pojawiły się nowe obyczaje polityczne. Jednym z nich były wybory posłów do obu wymienionych ciał przedstawicielskich. Przez następne pół wieku pokolenia mieszkańców Galicji uczestniczyły w „gorączce wyborczej”, niemającej jeszcze nic wspólnego z demokracją, jednak silnie oddziaływującej na rozwój stosunków politycznych, społecznych i  narodowościowych na tym terenie. Okresy kampanii wyborczych obnażały aktualne problemy społeczne, stanowiły soczewkę, w której skupiała się cała zawiłość galicyjskich stosunków, były barometrem nastrojów i zarazem polem bitwy dla politycznych oponentów. Od 1867 roku polskimi kampaniami wyborczymi w Galicji kierowały dwie bliźniacze instytucje, powoływane z woli Sejmu Krajowego: Centralne Komitety Wyborcze (CKW) dla zachodniej i wschodniej części kraju. Przez prawie pół wieku CKW nadzorowały działalność komitetów prowincjonalnych, opracowywały programy wyborcze, typowały, a w późniejszym okresie również zatwierdzały kandydatury poselskie. Ich działalność miała konkretny cel: wybory przeprowadzone pod auspicjami CKW miały wyłonić odpowiednich, tzw. narodowych, kandydatów, minimalizując tym samym obecność w krajowych i państwowych organach ustawodawczych osób o odmiennych poglądach lub niepożądanym pochodzeniu społecznym. Przedmiotem niniejszej książki jest wschodni oddział CKW: zarys jego organizacji i  działalności, a  także próba przedstawienia programów politycznych i motywów, jakimi się kierowali działacze tej instytucji, w kontekście ówczesnych problemów narodowościowych, społecznych i politycznych. 7

Galicyjskie wybory.indd 7

1.  WYDRUK

2014-05-06 14:49:54

Obszar działania CKW dla Galicji Wschodniej definiuje zakres geograficzny podjętych badań. Pokrywa się on z umownym, utrwalonym od 1850 roku podziałem kraju na część wschodnią i zachodnią, związanym z ustanowieniem oddzielnych sądów apelacyjnych drugiej instancji dla Krakowa i  Lwowa. Cezury chronologiczne pracy odpowiadają okresowi działalności komitetu, przy czym z badań wyłączono lokalne kampanie przeprowadzane podczas wyborów uzupełniających. Centralny Komitet Wyborczy po raz pierwszy zorganizowano przed wyborami w  roku  1867, następnie jego działalność wznawiano podczas trzynastu kolejnych kampanii wyborczych: siedmiu sejmowych (1867, 1870, 1876, 1883, 1889, 1895, 1901) oraz sześciu do Rady Państwa (1873, 1879, 1885, 1891, 1897, 1900). W grudniu 1906 roku, po prawie czterdziestu latach aktywności i kilkukrotnych próbach reform w miejsce komitetu powołano Radę Narodową z siedzibą we Lwowie. Należy podkreślić, że w  Galicji Wschodniej XIX-wieczne przemiany społeczne zyskały nieco inny wymiar niż w zachodniej części kraju, ponieważ poza kwestiami socjalnymi (konflikt pomiędzy dworem i  wsią) istotnym w ich rozwoju okazał się czynnik etniczny, a w szczególności rozwój relacji polsko-ukraińskich. Zanim jednak wspomniane problemy otrzymały miano walki klasowej i  konfliktu narodowościowego, społeczeństwo Galicji opierało się na modelu hierarchicznym. Władza, w  tym udział w  organach ustawodawczych, była utożsamiana z jego wyższymi warstwami, a problem ukraiński sprowadzał się do polemiki z tezami o odrębności narodowej Rusinów1. Tradycyjnie do roli przywódczej, a  także opiekuńczej wobec reszty społeczeństwa aspirowały arystokracja, ziemiaństwo oraz coraz liczniejsza inteligencja. Przemiany ustrojowe, które dokonały się w  Cesarstwie Austriackim w wyniku reform rozpoczętych w połowie XIX wieku, w naturalny sposób otworzyły tym grupom możliwość aktywniejszego niż dotychczas włączenia się w działalność na niwie polityki wewnętrznej Galicji. W drugiej połowie XIX wieku, za sprawą kształtowania się nowoczesnych nurtów społeczno-politycznych, miejsce luźnych koterii i  stronnictw zajęły   Autorka przyjęła  w  książce zasadę wymiennego posługiwania się terminami „Rusini” i „Ukraińcy”, zgodnie z kontekstem źródłowym bądź też źródłowo potwierdzoną samoidentyfikacją (endoetnonimem) danych grup czy osób. Niewątpliwie przełom stanowi schyłek XIX wieku i forsowanie wśród narodowców galicyjskich terminu „Ukraińcy” jako m.in. podkreślenia wspólnoty z narodem ruskim zamieszkującym terytorium rosyjskie. Zob.: J. Moklak, W walce o tożsamość Ukraińców. Zagadnienie języka wykładowego w szkołach ludowych i średnich w pracach galicyjskiego Sejmu Krajowego, Kraków 2004, s. 21–24. 1

8

Galicyjskie wybory.indd 8

1.  WYDRUK

2014-05-06 14:49:54

partie polityczne w  nowoczesnym tego słowa znaczeniu. Na prowincji pojawili się agitatorzy występujący w imieniu niższych warstw społeczeństwa: ludowcy, socjaliści, działacze ukraińscy. Do roli politycznych przywódców zaczęły aspirować osoby z szeregów partyjnych, rugując tym samym dotychczasowych mentorów: duchownych i szlachtę. Szczególną siłę procesy te zyskały w Galicji Wschodniej, gdzie zróżnicowanie etniczne i zaostrzające się problemy ekonomiczne na wsi spotęgowały wzrost zainteresowania ruchami alternatywnymi dla polityki reprezentowanej przez dominujących w składzie CKW konserwatystów. Ich światopogląd, coraz częściej utożsamiany z zacofaniem, stał się obiektem krytyki ze strony nowych politycznych oponentów. Wraz z  zarzutami o  egoizm i  kastowość pojawiły się także takie, które bezpośrednio dotyczyły sposobu wyboru reprezentacji sejmowej i  parlamentarnej. Zgodnie z programem CKW poza obozem narodowym znaleźli się Rusini (moskalofile i narodowcy), syjoniści, socjaliści, ludowcy i wszyscy ci, którzy reprezentowali poglądy odmienne od wyznawanych przez konserwatywną większość, bądź też ci, którzy nie chcieli podporządkować się woli komitetu. Stąd też hasło powszechnych i tajnych wyborów splotło się z  atakami na dotychczasową działalność  CKW. Z  instytucją tą zaczęto utożsamiać gwałty i  fałszerstwa wyborcze, a  słynne „galicyjskie wybory” przeszły do historii jako pogardliwy idiom. Również dziś na kartach książek poświęconych dziejom zaboru austriackiego dominuje negatywna ocena działalności CKW, utrwalona we wspomnieniach i  pracach politycznych oponentów. Opinia ta sprowadza rolę komitetu do anachronicznego czy wręcz reakcyjnego narzędzia, mającego – jak pisał Ignacy Daszyński: „kryć względami narodowymi zbrodnie wyborcze”2. W pewnym więc sensie historia tej instytucji przybliża uniwersalny konflikt z przełomu XIX i XX wieku: spór „starego”, konserwatywnego świata z nowym, reprezentowanym przez emancypujące się niższe warstwy społeczeństwa. *** Do książki dołączono aneks w postaci spisu członków CKW dla Galicji Wschodniej oraz zestawienie kandydatów pretendujących do mandatów sejmowych i parlamentarnych w kurii gmin mniejszych posiadłości (kuria IV) oraz w kurii powszechnej (kuria V). Zrezygnowano z dołączenia podobnego zestawienia dotyczącego pozostałych kurii, ponieważ to właśnie w okręgach 2

  I. Daszyński, Pamiętniki, t. I, Warszawa 1957, s. 155.

9

Galicyjskie wybory.indd 9

1.  WYDRUK

2014-05-06 14:49:54

gmin miała miejsce najbardziej zacięta walka wyborcza i na tym polu koncentrowała się działalność komitetu3. Za szereg cennych rad i wskazówek udzielonych mi podczas pracy nad książką dziękuję prof. Adamowi Wątorowi i Recenzentowi prof. Stanisławowi Grodziskiemu. Za umożliwienie skorzystania z  trudno dostępnych w  Polsce publikacji dziękuję dr  Ołenie Arkuszy. Słowa podziękowania należą się także prof. Ryszardowi Tomczykowi, prof. Januszowi Farysiowi i  prof.  Eugeniuszowi Koce, a  także pracownikom Centralnego Państwowego Historycznego Archiwum we Lwowie oraz pracownikom Center for Urban History of the Eeast-Central Europe, którego miałam przyjemność być stypendystką. 3   Spisy posłów wybranych w poszczególnych kuriach do Sejmu Krajowego zob.: S. Grodziski, Sejm Krajowy Galicyjski 1861–1914, t. II: Źródła, Warszawa 1993; do Rady Państwa: J. Buszko, Polacy w parlamencie wiedeńskim 1848−1918, Warszawa 1996.

Galicyjskie wybory.indd 10

1.  WYDRUK

2014-05-06 14:49:54

Rozdział I

Polityczne, społeczne i narodowościowe uwarunkowania galicyjskich kampanii wyborczych

1. Autonomia galicyjska na tle przemian ustrojowych monarchii Habsburgów Genezą parlamentaryzmu w  monarchii austriackiej były przemiany, których przyczynami stały się zarówno klęski militarne ponoszone na europejskich frontach, jak również zmiany społeczne, wynikające z dynamiki rozwoju nowych prądów politycznych i myślowych drugiej połowy XIX wieku1. 1   Literatura dotycząca autonomii galicyjskiej i  przemian ustrojowych w  monarchii Habsburgów jest bardzo bogata, stąd też w  rozdziale ograniczono się do zasygnalizowania najważniejszych faktów związanych przede wszystkim z ukształtowanym wówczas modelem wyborczym. Zob. np.: F.  d’Abancourt, Era konstytucyjna Austro-Węgierskiej Monarchii od 1848 do 1881 r. omówiona z uwzględnieniem walki autonomistów z centralistami, Kraków 1881; O. Balzer, Historya ustroju Austryi w zarysie, Lwów 1899; W. Feldman, Stronnictwa i programy polityczne w Galicji 1846–1906, t. I i II, Kraków 1907; W. Feldman, Dzieje polskiej myśli politycznej w  okresie porozbiorowym, t.  II: Od  1863 do  końca XIX  wieku, Warszawa 1919; K.  Bartoszewicz, Dzieje Galicji, jej stan przed wojną i  „wyodrębnienie”, Kraków–Warszawa 1917; I. Pannenkowa, Walka Galicji z centralizmem wiedeńskim. Dzieje rezolucji Sejmu Galicyjskiego z 24 września 1868, Lwów 1919; K. Wyka, Teka Stańczyka na tle historii Galicji w  latach 1849−1869, Wrocław 1951; K.  Grzybowski, Galicja 1848−1914. Historia ustroju politycznego na tle historii ustroju Austrii, Kraków 1959; H. Wereszycki, Pod berłem Habsburgów. Zagadnienia narodowościowe, Kraków 1975; J.  Buszko, Polacy w  parlamencie wiedeńskim 1848−1918, Warszawa 1996; A.  Dziadzio, Monarchia konstytucyjna w Austrii (1867−1914): władza, obywatel, prawo, Kraków 2001; A. Dziadzio, Austria wobec Galicji i Czech w dobie przemian ustrojowych monarchii habsburskiej (1861−1871), „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1998, t. L, z. 1, s. 83−114; H. Binder, Galizien in Wien. Parteien, Wahlen, Fraktionen und Abgeordnete im Übergang zur Massenpolitik, Wien 2005; S. Grodziski, Studia galicyjskie. Rozprawy i przyczynki do historii ustroju Galicji, Kraków 2007; D. Litwin-Lewandowska, O polską rację stanu w Austrii. Polacy w życiu politycznym Austrii w okresie monarchii dualistycznej (1867−1918), Lublin 2008; W. Łazuga, Monarchia habsburska – między idealizacją a alienacją, Poznań 2010, W. Łazuga, Kalkulować... Polacy na szczytach c.k. monarchii, Poznań 2013.

11

Galicyjskie wybory.indd 11

1.  WYDRUK

2014-05-06 14:49:54

Rok 1848 przyniósł wielonarodowej monarchii hasła reformy władzy ustawodawczej i  oparcia jej na zasadzie reprezentacji społecznej. Konstytucja kwietniowa (25 kwietnia 1848 roku), wprowadzając współrządy cesarza i sejmu państwowego (Reichstag), oznaczała de facto kres absolutyzmu2. W ciągu następnych kilkudziesięciu lat monarchia naddunajska utraciła hegemoniczną pozycję wśród państw niemieckich, a  każde kolejne niepowodzenie na arenie międzynarodowej zmuszało dom cesarski do szukania wewnętrznych kompromisów. Zmiany otwierały drogę do prawnopolitycznej przebudowy statusu Galicji, która nie miałaby miejsca bez wykształcenia się (i dominacji) proaustriackiej orientacji wśród tamtejszych kręgów politycznych. W efekcie Polacy mogli korzystać ze swobód politycznych, których nie znali ich rodacy w zaborze pruskim i rosyjskim. W 1859  roku Austria przegrała wojnę z  Francją i  Piemontem. Była to pierwsza z serii porażek militarnych i politycznych, które w następnej dekadzie zdeterminowały przeobrażenia ustrojowe w monarchii Habsburgów. Galicyjska droga do autonomii stała się wypadkową sporu pomiędzy dwiema dominującymi w tym okresie wizjami państwa: konserwatywno-autonomiczną (federalistyczną) i centralistyczno-liberalną. Pierwsza zakładała przekształcenie monarchii w  federację krajów o szerokiej autonomii, powiązanych ze sobą osobą cesarza, wspólną polityką zagraniczną, militarną i skarbową. Jej zwolennikami były niemieckie kręgi konserwatywne, Czesi dążący (zgodnie z obietnicą złożoną w 1848 roku przez cesarza Ferdynanda I) do uznania praw Korony św. Wacława oraz przeważająca część ziemiańskich i inteligenckich kręgów polskich w Galicji. Z kolei zwolennicy drugiej opcji, wśród których przeważało niemieckie liberalne mieszczaństwo i przedstawiciele sfer przemysłowo-handlowych, pragnęli zachować hegemonię żywiołu niemieckiego w Austrii, czemu miał służyć daleko posunięty centralizm w sprawowaniu władzy w państwie. Wybór pomiędzy tymi dwiema koncepcjami będzie przez następne lata kluczowym dylematem cesarza Franciszka Józefa. W procesie decyzyjnym sprawa Galicji nie odgrywała pierwszorzędnej roli. Z punktu widzenia Wiednia najważniejszą kwestią było zawarcie porozumienia z Węgrami. Dopiero rezultat rokowań austriac2   O. Balzer, Historya ustroju Austryi..., s. 426 i n.; E. Fischer, Rok 1848 w Austrii, Warszawa 1951; M.  Głuszko, Kształtowanie się programów politycznych w  prasie galicyjskiej w 1848 r., „Prace Historyczno-Archiwalne” 2004, t. XIV, s. 57−64; W. Borys, Wybory w Galicji i debaty nad zniesieniem pańszczyzny w parlamencie wiedeńskim w 1848 r., „Przegląd Historyczny” 1967, t. LVIII, z. 1, s. 28−45.

12

Galicyjskie wybory.indd 12

1.  WYDRUK

2014-05-06 14:49:54

ko-węgierskich, a także rozwój sytuacji międzynarodowej miały zadecydować o koncesjach politycznych na rzecz Czechów i Polaków. Kilkukrotna zmiana gabinetów ministerialnych na przestrzeni lat 1860−1867 i towarzysząca im ewolucja koncepcji ustrojowych od federalizacji po centralizm i wreszcie dualizm świadczyły jak niestabilna była to droga. Pierwszym sygnałem reform ustrojowych w  Austrii było ogłoszenie 20 października 1860 roku tzw. Dyplomu Październikowego (Oktoberdiplom)3, przygotowanego pod okiem ministra stanu, zwolennika federalizacji Agenora hr. Gołuchowskiego. Dyplom gwarantował „historyczno-polityczne indywidualności” krajów Austrii w duchu federacyjnym, dzieląc władzę ustawodawczą pomiędzy cesarza, Radę Państwa (Reichsrat) i sejmy krajowe (Landtag), którym przypisano zasadę domniemania kompetencji, tzn. że do ich zakresu działania miały należeć wszelkie nowe sprawy niezastrzeżone dla parlamentu wiedeńskiego, powiększając tym samym ich autonomię4. Dokument ten został entuzjastycznie przyjęty przez przedstawicieli elit politycznych w Galicji, prowokując hasła natychmiastowej polonizacji administracji i szkolnictwa. Szczególnie optymistycznie witano punkt mówiący o powołaniu sejmów krajowych5. Aprobatę dla kierunku przebudowy wewnętrznej monarchii, zarysowanego w  październikowym dokumencie, wyrażono w Adresie do cesarza, który został uchwalony na zjeździe w Krakowie dnia 31 grudnia 1860 roku6. Koncepcja Gołuchowskiego została jednak skrytykowana przez niemieckich centralistów, a także − co najistotniejsze − przez Węgrów domagających się przywrócenia praw wynikających z konstytucji roku 1848, i w rezultacie przyniosła polskiemu ministrowi stanu dymisję. Jego następca, centralista Anton von Schmerling (1860−1865), przeforsował nowy dokument, tzw. Patent Lutowy (Februarpatent, Statut o reprezentacji państwa, 26  lutego 1861  rok), formalnie będący aktem wykonawczym do Dyplomu 3   Kaiserliches Diplom vom 20 Oktober 1860 zur Regelung der inneren staatsrechtlichen Verhältnisse der Monarchie, Reichsgesetzblatt Österreich [dalej: RGBl.] 1860, nr LIV; „Czas” z 23 października 1860 r. 4   S.  Grodziski, Sejm Krajowy Galicyjski 1861–1914, t.  I, Warszawa 1993, s.  36−37; A. Dziadzio, Austria wobec Galicji i Czech..., s. 85; I. Pannenkowa, Walka Galicji z centralizmem wiedeńskim..., s. 16−20; O. Balzer, Historya ustroju Austryi..., s. 485−487. 5   „Czas” z 4 stycznia 1861 r. 6   Galicja w dobie autonomicznej (1850−1914). Wybór tekstów źródłowych, oprac. S. Kieniewicz, Wrocław 1952, s.  28−31; K.  Wyka, Teka Stańczyka na tle..., s.  79; I.  Pannenkowa, Walka Galicji z centralizmem wiedeńskim..., s. 23.

13

Galicyjskie wybory.indd 13

1.  WYDRUK

2014-05-06 14:49:54

Październikowego7. W  formie załączników do patentu cesarz oktrojował również statuty dla poszczególnych krajów monarchii oraz ordynację wyborczą do sejmów krajowych8. W  przeciwieństwie do Dyplomu Październikowego Patent Lutowy przenosił ciężar spraw ustawodawczych i zasadę domniemania kompetencji na dwuizbowy parlament austriacki, określając w załączonych statutach w sposób enumeratywny wąskie kompetencje siedemnastu sejmów krajowych. Ordynacja wyborcza miała przede wszystkim zapewnić przewagę warstw uprzywilejowanych w  składzie parlamentu austriackiego. W  połowie XIX  wieku była to cecha charakterystyczna reprezentacji parlamentarnych, nieodbiegająca od standardów elekcyjnych innych państw. Podobne, nieproporcjonalne z  punktu widzenia współczesnych standardów demokratycznych ordynacje wyborcze ob...