H3-De articulatie van vocalen PDF

Preview

Summary

Deel fonetiek: hoofdstuk 3...

Description

Basisbegrippen fonetiek en fonologie Hoofdstuk 3: De articulatie van vocalen Indelingscriteria 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Plaats van articulatie Sluitingsgraad Nasaliteit Lipronding Lengte Spanning Dynamiek

Plaats van articulatie 

Driedeling op basis van welk deel van de tong we bewegen in de richting van het verhemelte

Voor Bijna-voor Tegenover hard verhemelte

  



Centraal Tegenover overgang van hard naar zacht verhemelte

Bijna-achter Achter Tegenover zacht verhemelte

Voorkant tong ≠ tongpunt of tongblad  Is palataal Achterkant tong ≠ tongwortel  Is velair Groot verschil qua bereik plaats articulatie medeklinkers en klinkers  Medeklinkers: helemaal vooraan tot helemaal achteraan  Klinkers: centrale stuk mondholte ter hoogte van palatum en velum Bijna-voor/ bijna-achter vocalen: vocalen die zich qua articulatie bevinden in het overgangsgebied tussen ‘voor’ en ‘centraal’ of tussen ‘centraal’ en ‘achter’

Sluitingsgraad = de mate of de graad waarin we de tong bewegen in de richting van het verhemelte Hoog Midden-hoog Midden Midden-laag Laag

Gesloten Bijna gesloten Half-gesloten Midden Half-open Bijna open Open

1

    

Terminologie verwijst ofwel naar positie van de tong, ofwel naar de resterende opening tussen tong en verhemelte Hoge tongpositie: kleine opening (‘gesloten’) Lage tongpositie: grote opening (‘open’) Half-gesloten vocale: meer gesloten (hogere tongpositie) dan half-open vocalen Middenvocalen: vocalen die een sluitingsgraad hebben tussen de ‘half-gesloten’ en de ‘half-open’ vocalen  ‘Bijna gesloten’ vocalen  ‘Bijna open’ vocalen

Nasaliteit Hangt samen met positie zacht verhemelte  Velum opgetrokken: sluit toegang tot neusholte af  Orale vocalen  Velum omlaag: luchtstroom kan langs neusholte naar buiten  Neusholte fungeert ook als actieve resonator  Genasaliseerde vocalen Lipronding = aard van de opening van de lippen  Neutrale, gespreide stand: ongeronde vocalen  Lippen uitstulpen of tuiten: geronde vocalen (spraakkanaal wordt langer gemaakt) Lengte  

Lange vocalen: +/- 200 milliseconden Korte vocalen: +/- 100 milliseconden

Spanning = graad van articulatorische spanning in de relevante spieren  Gespannen vocalen  Ongespannen vocalen  Onderscheid moeilijker waar te nemen of te manipuleren dan vorige parameters  Kunnen we alleen met erg nauwkeurige meetapparatuur registreren Dynamiek  

Monoftongen: vocalen waarbij de stand van de articulatoren tijdens de productie niet verandert Diftongen: vocalen waarbij de stand van de articulatoren tijdens de productie wel verandert  Onderscheid maken tussen begin- en eindtoestand en tussen vertrek- en eindpunt van de articulatorische beweging

2

Enkelvoudige/ zuivere klinker Tweeklank

Monoftong Diftong

 

 

Stabiel

Statisch

Mobiel

Dynamisch

Beschrijving vocalen IPA-systeem is gebaseerd op het ‘Cardinal Vowel System’ (Daniel Jones) Klinkerruimte in kaart brengen  Klinkerdiagram  Gebaseerd op combinatie van: o Articulatorische o Akoestische o Auditorische onderdelen en observaties Referentiepunten klinkerdiagram geen echte vocalen, maar abstracte entiteiten Fungeert als referentiekader

Korte versus lange vocalen  

Intrinsiek korte vocalen Intrinsiek lange vocalen

 Vocalen in de inheemse Germaanse woordenschat die respectievelijk altijd kort of altijd lang zijn De intrinsiek korte vocalen Plaats Bijna-voor Bijna-voor

Nasaliteit Oraal

Ronding Ongerond

IPA [ɪ]

Voorbeeld Vis

Oraal

Gerond

[ʏ]

Dus

Voor Voor

Sluiting Bijnagesloten Bijnagesloten Half-open Half-open

Oraal Oraal

Ongerond Gerond

[ɛ] [œ]

Bed Fruit#

Achter

Half-open

Oraal

Gerond

[ɔ]

Zon

Achter

Open

Oraal

Ongerond

[ɑ]

Bad

Nasaliteit Oraal

Ronding Ongerond

IPA [e]

Voorbeeld Veel

Oraal

Gerond

[ø]

Deur

Oraal

Gerond

[o]

Boot

De intrinsiek lange vocalen Plaats Voor Voor Achter

Sluiting Halfgesloten Halfgesloten Half-

3

Voor

  





gesloten Open

Oraal

Ongerond

[a]

Zaal

Vocalen komen bijna systematisch per twee voor  Precies dezelfde tongpositie en velumpositie, passen lipronding aan #: klank komt alleen voor als de eerste helft (beginpositie) van een tweeklank Nauwe verwantschap tussen twee groepen intrinsieke vocalen blijkt uit stamklinkerwisseling bij meervoudsflexie Bv. Schip [ɪ]  Schepen [e] Echte gesloten voorklinkers maken geen deel uit van de intrinsiek korte of intrinsiek lange vocalen  Vertonen alternantie tussen korte en lange versie  Zelfde symbool, lange klank krijgt diacritisch teken [ ː] Lange variant komt in twee specifieke contexten voor: o Voor een ‘r’ bij inheemse woorden o In uitheemse woorden

De korte gesloten vocalen Plaats Voor Voor

Sluiting Gesloten Gesloten

Nasaliteit Oraal Oraal

Ronding Ongerond Gerond

IPA [i] [y]

Voorbeeld Ziek Duw

Achter

Gesloten

Oraal

Gerond

[u]

Boek

De lange gesloten vocalen Plaats Voor Voor

Sluiting Gesloten Gesloten

Nasaliteit Oraal Oraal

Ronding Ongerond Gerond

IPA [iː] [yː]

Voorbeeld Vier, analyse Vuur, centrifuge

Achter

Gesloten

Oraal

Gerond

[uː]

Boer, rouge



Fundamentele verschil tussen intrinsiek korte en intrinsiek lange vocalen: korte kunnen als kern van een lettergreep fungeren zonder dat er nog een consonant moet op volgen  Neutrale vocaal sluit perfect aan bij de korte gesloten vocalen  Neemt horizontaal een centrale positie in  Ook wat sluitingsgraad betreft situeert deze middenklinker zich halverwege tussen de half-open en half-gesloten positie. (Centraal)

De korte neutrale vocaal

4

Plaats Centraal

Sluiting Midden

Nasaliteit Oraal

Ronding Gerond

IPA [ə]

Voorbeeld De, het



Nog twee subtypes van vocalen in het Nederlands o Korte vreemde vocalen  Alle 4 genasaliseerd [~] o Lange vreemde vocalen  [ː]  Beiden gevormd op basis van de half-open en korte vocalen De korte vreemde vocalen (tilde tekenen zie P.84) Plaats

Sluiting

Nasaliteit

Ronding

IPA

Voorbeeld

Voor

Half-open

Nasaal

Ongerond

[ɛ]

Enfin

Voor

Half-open

Nasaal

Gerond

[œ]

Parfum

Achter

Half-open

Nasaal

Gerond

[ɔ]

Chanson

Achter

Open

Nasaal

Ongerond

[ɑ]

Restaurant

De lange vreemde vocalen Plaats Voor Voor

Sluiting Half-open Half-open

Nasaliteit Oraal Oraal

Ronding Ongerond Gerond

IPA [ɛ ː] [œ ː]

Voorbeeld Enquête Œuvre

Achter

Half-open

Oraal

Gerond

[ɔ ː]

Zone

Achter

Open

Oraal

Ongerond

[ɑ ː]

Basketbal

Alle lange en korte vocalen van het Nederlands in het klinkerdiagram (tekenen zie P.85) 

Voorklinkers: 2 of 4 symbolen bij hetzelfde knooppunt  Linker symbolen: ongeronde vocalen  Rechter symbolen: geronde vocalen

5

Korte vocalen

Lange vocalen

Geronde versus ongeronde vocalen Ongeronde vocalen

 

Geronde vocalen

Open vocalen: ongerond  Onderkant diagram blijft leeg Niet-open vocalen: gerond  Achterkant blijft leeg

Gespannen versus ongespannen vocalen Vocalen Intrinsiek kort Intrinsiek lang Kort/ lang gesloten

Ongespannen ɪ, ʏ, ɛ, ə, œ, ɔ, ɑ

Kort/ lang vreemd

ɛ, œ, ɔ, ɑ (tildes) ɛː, œː , ɔː , ɑː

  

Gespannen e, ø, o, a i, y, u iː, yː, uː

Eerste 2 rijen: klassieke correlatie: intrinsieke korte vocalen zijn ongespannen en  Intrinsiek lange vocalen kunnen als kern van een lettergreep fungeren zonder dat er een consonant op moet volgen Gesloten vocalen wijken af: zowel lange als korte varianten zijn gespannen

6





Korte gesloten en gespannen vocalen: kunnen alleen op einde lettergreep voorkomen, wanneer ze in een lettergreep met slotconsonant voorkomen dan worden ze met twee lettertekens geschreven Bv. bit  biet, fut  fuut Vreemde vocalen wijken in omgekeerde richting af: zowel de korte genasaliseerde als de lange vocalen zijn ongespannen

Tweeklanken versus “vocaal + semi-vocaal”- combinaties 

 

Diftongen: nasaliteit en lente worden buiten beschouwing gelaten  Diftongen zijn zuiver oraal en bestaan uit twee korte(re) bouwstenen die samen even lang zijn als een gewone vocaal Onglide: eerste deel van de diftong, duurt langer dan tweede deel Offglide: tweede deel van de diftong

Van Naar

Plaats Voor Voor

Sluiting Half-open Gesloten

Ronding Ongerond Ongerond

Van Naar

Voor Voor

Half-open Gesloten

Gerond Gerond

Van Naar

Achter Achter

Half-open Gesloten

Gerond Gerond

 

 

Spanning Ongespanne n Gespannen Ongespanne n Gespannen Ongespanne n Gespannen

IPA [ɛi]

Voorbeeld Mei

[œy]

Tuin

[ɔu]

Oud

Plaats en ronding blijven stabiel Dynamiek hangt alleen samen met sluitingsgraad en spanning  Begintoestand is telkens half-open en ongespannen en verandert tijdens de productie naar een eindtoestand die gesloten en gespannen is  Pijl in diagram geeft articulatorische beweging weer Ongemarkeerde extremen Gemarkeerde tweeklank: kruising van de andere twee  Bestaat net als [ɛi] uit twee voorklinkers  Bestaat net als [ɔu] uit twee geronde vocalen

Ongeronde diftongen Nederlands Nederlands

Geronde diftongen

7

[uj] boei

[oj] gooi

[aj] gaai

[iw] nieuw

[yw] duw

[ew] leeuw

Combinaties die lijken op de diftongen (semi-diftongen)   

Voorklinkers: palatale plaats Achterklinkers: velaire plaats Er veranderen veel meer parameters mee dan bij de gewone diftongen

 Tussen ongeronde gesloten voorklinker [i] en palatale semi-vocaal [j] slechts een minimaal verschil  Semi-vocaal: palatale vernauwing iets sterker  Er ontstaat lichte wrijving  Zelfde verschil tussen geronde gesloten achterklinker [u] en labio-velaire semi-vocaal [w] 

Semi-vocalen vallen buiten klinkerdiagram

Combinaties van vocaal en semi-vocaal (semi-diftongen)

8



[j] en [w] gedragen zich vanuit fonologisch perspectief als consonanten en niet als de vocalische tweede helft van een diftong = Semi-diftongen

Overzicht

    

Alleen gesloten vocalen vertonen systematische alternantie tussen korte en lange variant binnen de inheemse woordenschat Alle open vocalen zijn per definitie ongerond Alle niet-open achterklinkers zijn gerond, niet-open voorklinkers kennen zowel geronde als ongeronde variant Korte (half-)open vocalen hebben een nasale en lange pendant binnen de vreemde woordenschat Intrinsiek lange vocalen vormen een driehoek van stabiele punten waar alternanties op basis van lengte of nasaliteit geen rol spelen

Klank versus schrift

9

Overzicht van de spelling van de Nederlandse vocalen

Intrinsiek

Gesloten

Kort [ɪ] [ɛ] [ɑ] [ʏ] [œ] [ɔ] [i] [y] [u]

Vis, Egypte Bed, Camping Bad Dus Fruit Zon Ziek, fiche Duw, fuut Boek, scooter

Lang [e] [ø] [o] [a]

Geven, veel Therapeut, foetus Horen, boot Water, zaal

[uː]

Vier, analyse Vuur, centrifuge Boer, rouge

[iː] [yː]

Vreemd (tildes nog tekenen)

Neutraal/ diftong

[ɛ]

Enfin

[ɛː]

Enquête, fair

[ɑ]

Restaurant

[ɑː]

Basketbal

[œ]

Parfum

[œː]

[ɔ]

Chanson

[ɔː]

œuvre, service Zone

[ə]

Het, een

[ɛi] [œy] [ɔu]



Mei, mij Tuin, therapeut Oud, auto

Spellingsregel ‘verenkeling van de klinker’ heeft geen invloed op kwaliteit klinker of IPA-symbool Bv. hoor  horen

Vocalen in dialecten en andere talen Engelse versus Nederlandse monoftongen 

Korte vocalen: o Engelse [ʊ] ‘oe’ meer naar voren en meer open dan Nederlandse [u] Bijna achter en bijna gesloten klinker Bv. boek  book o In tegenstelling tot Nederlandse [ɔ] is Engelse [ɒ] helemaal open  Geronde pendant van Nederlandse [ɑ] Bv. kot  cod o Engelse [æ] ligt qua sluitingsgraad tussen de half open [ ɛ] en de open [a] Bijna open klinker Bv. men  man o Engelse [ ʌ] meer open en meer naar achter dan Nederlandse [ ʏ] of [ ə]  Ongeronde pendant van Nederlandse [ɔ] 10



Lange vocalen o Nederlandse [a] (open, voor)  Engelse [ɑː] Bv. vader  father o Franse [œ ː] (gerond, voor)  Engelse [ɜː] (ongerond, midden)  Meer open dan Nederlandse neutrale vocaal [ə] o Engelse [ɔː] = Franse of Noord-Nederlandse uitspraak zoals bv. zone

Engelse versus Nederlandse diftongen 

Engels: veel grotere verzameling diftongen, 3 subtypes 1. Voor-diftongen o Verwant met Nederlandse [ɛi] want ongeronde voorklinker als 2de bouwsteen o [a ɪ] (like), [ ɔɪ] (join), [e ɪ] (stay) 2. Achter-diftongen o Lijken op Nederlandse [ɔu] want tweede component is een geronde achterklinker o Eindpunt articulatorische beweging bij 1ste twee subtypes van Engelse diftongen minder extreem dan de Nederlandse pendanten. Zowel dimensie voor-achter als de sluitingsgraad. o Lipronding verandert ook bij bepaalde Engelse diftongen o [a ʊ] (now), [ əʊ] (go) 3. Centrale/ centraliserende diftongen o Neutrale [ə] als tweede bouwsteen (pijl naar midden klinkerdiagram) o Nauwelijks/ helemaal geen sluitbeweging van de articulatoren (pijl naar boven in klinkerdiagram)

Noord-Nederlandse diftongen 

Verschil standaardtaal Nederland  Vlaanderen: uitspraak drie half-gesloten lange vocalen (in Noord-Nederland met minimale diftongering) o [ei]: heel o [øy]: leuk o [o]: ook

11



Lange vocalen: tongpostitie verschuift van half-gesloten naar gesloten  Klank gaat heel fel lijken op gewone diftongen Bij gewone diftongen is sluitbeweging veel groter want beginpunt is niet halfgesloten, maar half-open

Diftongering en monoftongering in de Vlaamse dialecten 

West-Vlaams verwant met Noord-Nederlands: proces van diftongering van klanken die we normaal gezien als monoftong uitspreken

 

Diftongering van de korte, gesloten [u] en [i] Diftongering van de lange, half-gesloten [e] en [o]

12

 Gaat niet gepaard met sluitbeweging , maar met centralisering  Verwant met Engelse centraliserende diftongen

Overzicht van de vocaalsystemen in de Vlaamse dialecten

13

 

Laatste 3: worden monoftongen Toont autonomie vocaalsysteem van dialecten

14...