Jugoslovenska književnost kao postimperijalna konstelacija PDF

Preview

Summary

Objavljeno u: Marčetić, Adrijana; Bojana Stojanović-Pantović, Vladimir Zorić i Dunja Dušanić (ur.): Jugoslovenska književnost: prošlost, sadašnjost i budućnost jednog spornog pojma/Yugoslav Literature: The Past, Present and Future of a Contested Notion. Beograd: Čigoja, 2019, 109-123. Stijn Vervaet ...

Description

Objavljeno u: Marčetić, Adrijana; Bojana Stojanović-Pantović, Vladimir Zorić i Dunja Dušanić (ur.): Jugoslovenska književnost: prošlost, sadašnjost i budućnost jednog spornog pojma/Yugoslav Literature: The Past, Present and Future of a Contested Notion. Beograd: Čigoja, 2019, 109-123.

Stijn Vervaet Univerzitet u Oslu

JUGOSLOVENSKA KNJIŽEVNOST KAO POSTIMPERIJALNA KONSTELACIJA: KA TRANSNACIONALNOJ I VIŠEJEZIČKOJ ISTORIJI JUGOSLOVENSKE KNJIŽEVNOSTI Ključne reči: jugoslovenska književnost, Svetozar Petrović, višejezičnost, imperijalno nasleđe, skalarni pristup, transnacionalna književnost, Ilirski pokret, standardni (književni) jezik, Miroslav Krleža, modernizam Apstrakt Tokom šezdesetih godina 20. veka u Jugoslaviji se vodila živa debata o mogućnosti pisanja istorije jugoslovenske književnosti. Teze jednog od učesnika u toj debati, Svetozara Petrovića, čine se relevantnim i danas, naročito njegove primedbe o višestrukoj isprepletenosti, bilingvizmu i perifernom položaju jugoslovenskih književnosti. U ovom radu se pokazuje kako se ispitivanjem dveju međusobno povezanih konstelacija – imperijalnog nasleđa i višejezičnosti – može baciti novo svetlo na višestruku isprepletenost jugoslovenskih književnosti. Ukazuje se, prvo, na potrebu da se razvije jednu „višejezičku filologiju“ (Dembeck 2014), tj. da se razvijaju čitalačke strategije koje bi omogućile otkrivanje i tumačenje književnih tekstova pisanih „s one strane maternjeg jezika“ (Yildiz 2012). Drugo, ukazuje se na potrebu za jednim „(trans)skalarnim pristupom“ (up. Ram 2015) koji će posvetiti pažnju onim razinama koje se nalaze ispod i iznad nacionalnog i omogućiti da se promišljaju odnosi između tih nivoa. Na taj način se mogu osvetliti preplitanja i ukrštanja jugoslovenske književnosti koja kako nacionalne književne istorije, tako i novije teorije „svetske književnosti“ (Casanova, Moretti) prikrivaju. Nakon uvodnih razmatranja o značaju skale u savremenim teorijama svetske književnosti, navode se dva primera kojima se ilustrira teza o jugoslovenskoj književnosti kao postimperijalnoj konstelaciji: (1) povezanost kulturnog nacionalizma, standardizacije jezika i pojave nacionalne književnosti na slovenskom jugu i (2) višejezičnost jugoslovenskih modernista. Zbog ograničenog prostora, primeri nisu razrađeni u detalje već su predstavljeni kao nacrt jednog planiranog istraživačkog programa. Uvod Tokom šezdesetih godina 20. veka u Jugoslaviji se vodila živa debata o prirodi jugoslovenske književnosti. Tako se na skupu u Sarajevu 1964. raspravljalo o tome može li se govoriti o (jednoj) jugoslovenskoj književnosti ili pak o više (nacionalnih) jugoslovenskih književnosti, kao i o pitanju da li je moguće i potrebno pisati istoriju (zajedničke) jugoslovenske književnosti. Pogled na referate pročitane na tom skupu kao i na raspravu koja je usledila posle njih govori nam da se većina govornika i dalje čvrsto držala već u to vreme 1

Objavljeno u: Marčetić, Adrijana; Bojana Stojanović-Pantović, Vladimir Zorić i Dunja Dušanić (ur.): Jugoslovenska književnost: prošlost, sadašnjost i budućnost jednog spornog pojma/Yugoslav Literature: The Past, Present and Future of a Contested Notion. Beograd: Čigoja, 2019, 109-123.

prilično zastarelih, pozitivističkih načela pisanja književne istorije, te razmišljala o književnosti u strogo nacionalnim kategorijama.1 Jedan od upadljivih izuzetaka bio je Svetozar Petrović, koji je tu predstavio svoje poglede u obliku devet teza. Neke od njegovih teza, naravno, uz određene revizije i dopune, i dalje su relevantne, naročito u svetlu savremenih debata o svetskoj, odnosno transnacionalnoj književnosti.2 Zato bih počeo ovaj rad kratkim pogledom na Petrovićeve teze iz 1964, objavljene pod naslovom „Metodološka pitanja specifična za proučavanje naših nacionalnih književnosti“ u knjizi Filologija u vremenu (11972, 2003). Umesto detaljne parafraze svih teza, izdvojiću ovde samo one koje su od značaja za moj rad. Skrenuvši pažnju na posebnosti jugoslovenskih književnosti, Petrović je u prvoj tezi naglasio potrebu za jasnim artikulisanjem metodoloških pitanja specifičnih za „studij[e] jugoslavenske literature, a osobito literature srpskohrvatskog jezičnog područja“ (2003: 193); pitanja koja u to vreme nisu bila predmet književne teorije u svetu i zato zahtevala pažnju lokalnih [„naših“] teoretičara. Ovu tezu će dalje u radu pojasniti, dodajući da postoje naravno izvesne paralele u drugim evropskim književnostima, te navodi tri primera: o većini slovenskih književnosti [se] može takođe govoriti kao o književnosti malog a nedržavnog naroda; posledice ekonomskog zaostajanja u privrednom i društvenom razvoju iskusila je […] gotovo svaka evropska literatura; najzad, i problem skupine samostalnih a srodnih i djelomično prepletenih nacionalnih književnosti javlja se i drugdje u Evropi – na način dosta različit od našeg, u književnosti švicarskoj ili u književnostima engleskog jezika, ali koji put i na način našemu vrlo srodan, npr. u skupini skandinavskih književnosti (2003: 197).

Ipak, zaključuje Petrović, „prave paralele [se] mogu tražiti samo izvan kruga evropskih književnosti“ (2003: 197) – ne specificirajući na koje zapravo misli, čini se da bi Petrović, s obzirom na njegovu biografiju, mogao imati u vidu indijske književnosti, a drugi prikladan primer bi verovatno bila latinoamerička književnost. Na kraju, valja napomenuti kako Petrović ističe da su jugoslovenske književnosti upravo zbog te svoje specifičnosti teorijski izvanredno zanimljive. Ono što se meni – pored zaključka o teorijskoj zanimljivosti jugoslovenskog kazusa – čini najzanimljivije u Petrovićevoj prvoj tezi jeste ideja o višestrukoj isprepletenosti jugoslovenskih književnosti, o kojoj se može razmišljati kao o međusobnoj povezanosti na nacionalnoj, regionalnoj ali i jezičkoj razini, nastaloj kao posledica imperijalne vladavine. Tvrdnja o književnosti nedržavnih malih naroda i o 1

Videti Putevi, god. 11, br. 3 (1965). Zato i ne čudi da su ovi Petrovićevi tekstovi proteklih nekoliko godina privukli znatnu pažnju; videti, na primer, Lešić 2011, Beganović 2016, Marčetić u ovom zborniku. 2

2

Objavljeno u: Marčetić, Adrijana; Bojana Stojanović-Pantović, Vladimir Zorić i Dunja Dušanić (ur.): Jugoslovenska književnost: prošlost, sadašnjost i budućnost jednog spornog pojma/Yugoslav Literature: The Past, Present and Future of a Contested Notion. Beograd: Čigoja, 2019, 109-123.

ekonomskoj i društvenoj „zaostalosti“ može se takođe povezati sa dugogodišnjim imperijalnim nasleđem u celom jugoistočnom i centralnoevropskom prostoru. Ovo nas dovodi do četvrte Petrovićeve teze, u kojoj naglašava da navedena metodološka pitanja „izrastaju iz specifičnih historijskih uvjeta u kojima su se te književnosti razvijale ovdje, na rubu jedne civilizacije kojoj danas pripadaju, i to kao književnosti jedne istovremeno male, nerazvijene i višenacionalne zemlje“ (2003: 194), te do pete, šeste i sedme teze, u kojima će ovu četvrtu razložiti i dalje razraditi. U petoj tezi, Petrović se vraća ideji da su „naše literature nastale u jednoj maloj zemlji, ujedno u zemlji koja je najveći dio svoje historije provela u uvjetima političke potčinjenosti ili zavisnosti“ (2003: 204). U ovom kontekstu pominje i značaj višejezičnosti za razvoj jugoslovenskih književnosti: „što znači, na primjer, bilingvizam, česta faktička situacija našeg pisca iz prošlih stoljeća, za njegovo djelo; šta znače za našu literaturu djela naših pisaca na stranim živim jezicima […]?“ (Petrović 2003: 204–205). Šestu tezu, o uticaju ekonomske i društvene zaostalosti na razvoj književnosti, obrazlaže ukazivanjem na koncept bugarskog istoričara književnosti Georgija Gačeva o „ubrzanom razvitku“ [„ускоренное развитие“] (Petrović 2003: 205). Prema Gačevu, bugarska književnost, kao „mlada“ i „periferna“ literatura, „trebalo“ je početkom 19. veka ubrzanim tempom da prođe kroz razvojne faze kroz koje su zapadnoevropske književnosti prošle u mnogo većem vremenskom rasponu kako bi nadoknadila propušteno. Jedan od sporednih efekata bi bio da se u takvim perifernim književnostima stilske odlike različitih stilskih formacija mogu javljati istovremeno (Гачев 1964). Danas se zbog njegove nepokolebive vere u univerzalan i linearno shvaćen napredak Gačevljev model čini odveć teleološki koncipiranim, u duhu sovjetskog sistema u čijem je okrilju radio. Takođe, njegov model je veoma evrocentričan; polazeći od pretpostavke o postojanju jedinstvene, normativne modernosti u kojoj se jasno zna koje su vodeće kulture koje periferne moraju dostići, on u suštini reproducira hijerarhiju moći svojstvenu binarnim opozicijama poput Zapad/ne-Zapad, centar/periferija. Višejezičnosti se Petrović vraća i u sedmoj tezi, u kojoj govori o kontingentnom karakteru bilo koje, pa i jugoslovenske, istorije književnosti, usput pominjući da se kontinuitet koji istoričar jugoslovenskih nacionalnih literarnih tradicija traži „ostvaruje preko reskih promjena jezičnog medija“ (2003: 195). Takođe, on ovde ukazuje na činjenicu da je „prošlost naših književnosti puna […] promjenljivih nacionalnih identifikacija; u njima je sve do naših dana čest slučaj pisaca koji svoje književno djelovanje započinju unutar jedne i završavaju unutar

3

Objavljeno u: Marčetić, Adrijana; Bojana Stojanović-Pantović, Vladimir Zorić i Dunja Dušanić (ur.): Jugoslovenska književnost: prošlost, sadašnjost i budućnost jednog spornog pojma/Yugoslav Literature: The Past, Present and Future of a Contested Notion. Beograd: Čigoja, 2019, 109-123.

druge nacionalne literature“ (Petrović 2003: 206).3 Ukazujući na tadašnje komparatističke prakse i u svetu i u Jugoslaviji, Petrović konstatuje da „proučavanje veza i dodira među književnostima jugoslavenskih naroda“ uopšte nije razvijeno (2003: 206). U osmoj i devetoj tezi Petrović ukazuje na širu teorijsku relevantnost proučavanja jugoslovenskih književnosti te na potrebu da istoričari književnosti ostave za sobom evrocentričan pristup. Danas se Petrovićeve teze mogu čitati kao teorijski promišljen poziv da istoričari književnosti ostave za sobom „metodološki nacionalizam“ (Beck 2000) i da počnu pisati istorije književnosti koje neće biti tek u službu izgradnje nacije – poziv koji, kad pogledamo raspravu koja je usledila nakon Petrovićevog izlaganja, većina njegovih kolega nije baš dobro primila (Petrović 2003: 183–191).4 Petrovićeve teze o „bilingvizmu“ se danas mogu čitati kao zahtev za „višejezičkom filologijom“ (Dembeck 2014, 2017), tj. kao isticanje potrebe da se razvijaju čitalačke strategije koje bi dozvoljavale otkrivanje i tumačenje eksplicitnih ili implicitnih tragova drugih jezika u tekstu i u delu jednog pisca. U isto vreme, Petrovićeve opaske o perifernom položaju jugoslovenskih književnosti ukazuju na potrebu za promišljanjem imperijalnog nasleđa u jugoistočnoj Evropi te za jednim „multiskalarnim pristupom“ (up. Ram 2015) koji bi uzeo u obzir razine koje se nalaze ispod i iznad nacionalnog, i promišljao odnose između njih. Nastojaću pokazati kako se, na tragu Petrovića, ispitivanjem dveju međusobno povezanih čvorišta – imperije i višejezičnosti – može baciti novo svetlo na višestruka preplitanja jugoslovenskih književnosti. Za razumevanje i tumačenje te isprepletenosti potrebno je voditi računa o povezanosti i interakciji različitih skala: supranacionalne (imperijalne), nacionalne i lokalne/regionalne. Promišljanje skale u komparativnoj književnosti U jednom nedavno objavljenom radu američki slavista i komparatista Harša Ram (2015) ukazao je na to da jedan od većih izazova za postojeće modele svetske književnosti jeste promišljanje značaja skale u komparativnoj književnosti.5 Savremene teorije svetske književnosti, poput Moretijeve (Moretti 2013) ili Kazanovine (Casanova 11999, 2004),6 piše Ovde dodaje, zanimljivo, „a naša literarna historija, kad se takvim slučajevima i zanimala, proučavala je redovito samo idejni aspekt takvih prijelaza ali ne i literarni, ne i pitanje što je literarno značilo, šta je za djelo jednog pisca, za njegov stil, za odnos prema građi, za razvoj njegove poetike, značilo prijeći iz jedne nacionalne literature u drugu“ (2003: 206). 4 Za detaljan pregled diskusije na osnovu stenograma, videti Putevi 3 (1965). 5 O pitanju skale u komparativnoj književnosti, videti takođe Tanoukhi (2008), kao i tematski broj časopisa Modern Language Quarterly 77.3 (videti English i Underwood 2016). 6 O problemima Moretijevog i Kazanovinog modela iz perspektive jugoslovenske i srpske književnosti (Kiš, Andrić, Pavić), videti Milutinović (2014), Ribnikar (2016). 3

4

Objavljeno u: Marčetić, Adrijana; Bojana Stojanović-Pantović, Vladimir Zorić i Dunja Dušanić (ur.): Jugoslovenska književnost: prošlost, sadašnjost i budućnost jednog spornog pojma/Yugoslav Literature: The Past, Present and Future of a Contested Notion. Beograd: Čigoja, 2019, 109-123.

Ram, polaze od jedne, doduše nejednake, planetarne skale. Prednost ovog pristupa jeste da priznaje strukturalnu nejednakost sveta koja „proizilazi iz teritorijalne podele zemaljske kugle od strane imperijalnih sila tokom poslednjih decenija 19. veka i njenog simultanog ujednačavanja kao posledica ubrzane trgovine i novih infrastruktura transporta i komunikacije“ (2015: 1372). Ipak, premisa jedinstvene modernosti (koja se postulira, manje ili više implicitno, u Moretijevom i Kazanovinom radu) problematična je jer pretpostavlja obrazac „linearnog ili faznog istoricizma i prostornog difuzionizma“ (Ram 2015: 1372). Fazni istoricizam sam već pomenuo u diskusiji o Gačevljevom modelu ubrzanog razvitka; „prostorni difuzionizam“ pak situira izvor književne modernosti na Zapadu, odakle se onda proteže ili čak nameće „odozgo“ u udaljenijim krajevima sveta; privilegovani primer difuzionističkih teorija svetske književnost jeste roman, koji po tom modelu nastaje kao žanr u zapadnoj Evropi odakle se širi preko ostatka sveta. Valerštajnova teorija modernog svetskog sistema donekle je ublažila ovu kritiku, piše Ram, jer predstavlja svet kao nejednaku celinu i dopušta da se uoče različite prostorno-vremenske jedinice koje postoje simultano u globalnoj sadašnjosti i koji su proizvod neuravnoteženosti svetskog sistema kao takvog. Ipak, pretpostavka jedne singularne modernosti ostavlja neka bitna pitanja bez odgovora. Prvo, ona svodi nekapitalističke načine proizvodnje, razmene i predmoderne kulturne formacije na status arhaičnih preostataka i vidi ih kao rezultat jedne regresivne modernizacije koja kombinuje nerazvijenost na periferiji sa napretkom u centru. Ovo objašnjava zašto modeli koji polaze od analize svetskih sistema, poput Moretijevog, pokazuju veliko zanimanje za proučavanje romana i tu mogu doneti zanimljive uvide. Međutim, ti modeli potpuno ignorišu žanrove poput poezije ili usmenih predanja, koje su svojstvene narodnoj kulturi, te čiji opstanak i dugovečnost ne mogu objasniti. Takođe, dominantni narativ globalnog kapitala sklon je da previdi alternativni put ka modernosti koji je državni socijalizam nudio mnogim delovima sveta, od Sovjetskog saveza do Kine, tokom velikog dela 20. veka (Ram 2015: 1372-1373). Po Ramovom mišljenju, eksplikativna moć, kao i intelektualne granice sistemskih teorija svetske književnosti, dolaze velikim delom od tri povezane prostorne dinamike čiji je globalni domet navodno postignut u 20. veku: od teritorijalne logike nacionalne države, tržišne logike deteritorijalizacije i propratne podele rada, kao i porasta diferenciranih struktura znanja po kojima se humanističke nauke kao privilegovani prostor kulturne specifičnosti (u našoj oblasti garantirane praksama pomnog čitanja) razlikuju od univerzalnih ambicija socijalnih nauka (2015: 1373).

Alternativni pristup bio bi model cirkulisanja (circulation), odnosno mreže (network) koji poslednjih decenija dobija na značaju u antropologiji i studijama svetske istorije, a u 5

Objavljeno u: Marčetić, Adrijana; Bojana Stojanović-Pantović, Vladimir Zorić i Dunja Dušanić (ur.): Jugoslovenska književnost: prošlost, sadašnjost i budućnost jednog spornog pojma/Yugoslav Literature: The Past, Present and Future of a Contested Notion. Beograd: Čigoja, 2019, 109-123.

poslednje vreme i u studijama modernizma (videti Friedman 2012: 511–516).7 Suzan Fridman sažeto opisuje glavne odlike ovog pristupa: Cirkulacija podrazumeva veze, povezanost, mreže, prilike na tržištu, prevođenje, transkulturaciju; jednom rečju: policentričnost. Kao čitalačka praksa, cirkulacioni pristup svetskim modernizmima se fokusira na prirodu i politiku međusobne povezanosti i relacionalnosti na globalnom terenu. Razlikuje se od modela centar/periferija tako što naglašava interaktivnost i dinamičnost; tako što pretpostavlja mnogobrojne aktere i centre po celom svetu, različita čvorišta modernističke kulturne produkcije i dodirne zone i mreže koje ih spajaju. Takođe, ovaj pristup polazi od policentričnog modela globalnih modernosti i modernizama zasnivanih na kružnim ili višesmernim pre nego na linearnim tokovima. (Friedman 2012: 511)

Svaki model ima svoje prednosti i nedostatke, piše Ram: efikasnost modela centar/periferija jeste u tome što može vrlo dobro osvetliti neravnomerne odnose moći koji su karakteristični za period u kojem se razvija modernizam, dok model cirkulisanja bolje prepoznaje snagu individualne kreativnosti i istorijske kontingentnosti, tako da ne treba birati jedan od njih, već ih kombinovati i tražiti relativan domet svakog modela u zavisnosti od skale na kojoj se krećemo (Ram 2015: 1373–1374). U svojoj diskusiji o skali Ram se oslanja na noviji konsenzus u oblasti geografije da geografska skala nije nipošto unapred data dimenzija društva, već da je potrebno razmatrati je kao socijalni konstrukt (Ram 2015: 1374). Ovaj koncenzus implicira, prvo, da značaj, pa i čak postojanje različitih skala nisu stabilni ili unapred utvrđeni, već relativni, jer zavise od socijalnih procesa. Drugo, ovo znači da skale same po sebi nisu nužno hijerarhijske tj. da veće skale ne određuju nužno ono što se dešava na nižim nivoima, već da, recimo, lokalni pokreti ili gradovi mogu da preskoče regionalnu ili nacionalnu skalu („scale jumping“, up. Smith 2004) unutar koje se nalaze i tako utiču na globalne procese. Treće, ovaj konsenzus osporava ranija uverenja da su skale „ugnežđene“ tj. da su prostorne jedinice na nižoj geografskoj skali u potpunosti obuhvaćene prostornim jedinicama koje konstituišu veće skale. Na kraju, različite skale ne podrazumevaju nužno prostorne jedinice određene veličine koje dele istu granicu (McMaster i Sheppard 2004: 19; Ram 2015: 1374). Sledeći Nila Smita (Smith 2000, 2004), Ram razlikuje kartografsku, metodološku i geografsku skalu. Kartografska skala bi bila vezana za tradicionalne teritorijalne celine poput imperije ili nacionalne države; dok bi se geografska skala mogla dovesti u vezu sa Lefevrovim „prostorima reprezentacije“, odnosno sa „mestima utelovljenih rituala, dokolice, i kreativnih praksi“ (Ram 2015: 1374). Metodološka skala, pak, implicira određene metodološke izbore: „Koja je prikladna analitička skala za određeno istraživanje?

Model cirkulisanja/mreže prepoznaje se i u teorijama o svetskoj književnosti koje se vraćaju Geteovom i Marksovom razumevanju svetske književnosti, poput Damrošove (Damrosch 2003). 7

6

Objavljeno u: Marčetić, Adrijana; Bojana Stojanović-Pantović, Vladimir Zorić i Dunja Dušanić (ur.): Jugoslovenska književnost: prošlost, sadašnjost i budućnost jednog spornog pojma/Yugoslav Literature: The Past, Present and Future of a Contested Notion. Beograd: Čigoja, 2019, 109-123.

Na kojoj skali treba da se skupljaju podaci?“ (Smith 2004: 194) – drugim rečima, skala određuje i šta je merilo (i merodavno), a samim tim i šta se sa čime valja uporediti. Iako se Ram i Friedman bave modernizmom, njihov pristup se može, po mom mišljenju, primeniti i na književnu produkciju koja prethodi modernizmu; to je, štaviše, i poželjno, jer se upravo tu kreiraju pretpostavke (kulturne, jezičke) koje će generisati modernizam. Zato ću u sledećim odlomcima dati dva primera kako u jugoslovenskom kontekstu promišljanje skale (lokalne/regionalne, nacionalne i imperijalne/transnacionalne) može osvetliti višestruku isprepletenost književnosti i višejezičnost o kojima je Pe...