Macbeth. Informatie voor de leerkracht PDF

Preview

Summary

Opgave...

Description

1

WILLIAM SHAKESPEARE, MACBETH. Informatie voor de leerkracht. Inleiding Macbeth (1606) is het kortste toneelstuk van Shakespeare. Het wordt ook genoemd The Scottish Play. Het wordt beschouwd als Shakespeares meest klassieke drama, wegens de eenvoud van de actie en de geconcentreerde eenheid. Het wordt ook zeer gewaardeerd als het ‘meest intense toneelstuk’ van Shakespeare, dankzij het krachtige taalgebruik, de concentratie van de aandacht op de twee half-demonische hoofdfiguren en de enkelvoudigheid van het thema. Historische achtergronden • Gebaseerd op de waargebeurde geschiedenis van de Schotse koning Macbeth van Schotland (1005 - 1057), die op de troon kwam door koning Duncan te doden. • Geschreven tijdens het koningschap van Jacobus I van Engeland, die als Jacobus VI al koning van Schotland was vooraleer hij de Engelse troon besteeg. • Bedoeld als hommage aan de Schotse afkomst van Jacobus en legitimatie van zijn koningsschap. • De heksen voorspellen in de verre toekomst: twee rijksappelen en een driedubbele scepter. Dit is een allusie op het dubbele koningsschap in Engeland en Schotland, terwijl de driedubbele scepter verwijst naar zijn heerschappij in Engeland, Schotland en Ierland. • Ook de figuur van Banquo in het toneelstuk is een verwijzing naar de historische Banquo. De familie van Jacobus I beweerde af te stammen van deze Banquo, de legendarische stamvader van het huis Stuart. Shakespeare toont in het stuk duidelijk sympathie voor Banquo. Wie was James (Jacobus) I?

• • •

In 1567 op de Schotse troon als James VI. Zijn beide ouders waren achterkleinkinderen van Henry VII. In 1587 maakt James’ moeder Mary Stuart aanspraak op de Engelse troon. Een samenzwering van katholieken om de protestantse Elizabeth te vermoorden en de katholieke Mary op de troon te plaatsen wordt verijdeld. Mary wordt terechtgesteld op bevel van Elizabeth.

2

• •

De protestant James bestijgt in 1603 de Engelse troon als James I. Het Buskruitverraad (Gunpowder Plot) was een poging van een groep Engelse katholieken om James I op 5 november 1605 te vermoorden door een bom te plaatsen in het paleis van Westminster (Guy Fawkes).

Dramatis Personae Duncan I van Schotland - Koning van Schotland Malcolm III van Schotland - Duncans oudste zoon Donalbain - Duncans jongste zoon Macbeth - Generaal in het leger van koning Duncan I, eerst heer van Glamis, dan van Cawdor, dan koning Lady Macbeth - Macbeths vrouw Banquo - Macbeths vriend en generaal in het leger van koning Duncan I Fleance - Zoon van Banquo Macduff - Heer van Fife De drie Heksen

Eerste bedrijf Opdracht 1. Wie zien we verschijnen in de eerste scène? Welke verwachtingen roepen die personages op? Wat zijn de weersomstandigheden, die deel uitmaken van de dramatische ruimte’? Opdracht 2. Wanneer Macbeth met zijn vriend Banquo terugkeert van de slag ontmoeten zij de drie heksen, die voor elk van hen voorspellingen in petto hebben. Welke voorspellingen? Hoe reageren zij op die voorspellingen? Opdracht 3. Wat voor iemand is Macbeth in het begin van het stuk.? Wat betekenen zijn eerste woorden: ‘Dit was een goede en een kwade dag.’? Opdracht 4. Welke rol spelen de heksen in de gebeurtenissen? Hedendaagse regisseurs kiezen er soms voor om de heksen niet op te voeren als personages, maar om alleen hun stemmen te laten horen. Met welke bedoeling zouden ze dat doen?Wat is het effect daarvan? Opdracht 5. Lady Macbeth wordt vaak beschouwd als de vierde heks. Verklaar.

3

• De openingsscène speelt zich af tijdens een hevig onweer op de heide. Op een open plek tussen donder en bliksem spreken drie heksen af dat hun volgende ontmoeting met Macbeth zal zijn. • De slogan van de heksen is: ‘Fair is foul and foul is fair’ (goed is kwaad en kwaad is goed). Ze hebben de boosheid tot hun goed gemaakt. Ze zijn instrumenten van de boosheid. • In de volgende scène rapporteert een gewonde sergeant aan koning Duncan dat zijn generaals, Macbeth en Banquo, de vijanden hebben verslagen. Duncan kondigt aan dat hij Macbeth een nieuwe titel zal verlenen: heer van Cawdor. • Wanneer Macbeth met zijn vriend Banquo terugkeert van de slag ontmoeten zij de drie heksen die voor elk van hen voorspellingen in petto hebben. Zo krijgt Macbeth te horen dat hij heer van Cawdor zal worden en later zelfs koning. Aan Banquo wordt voorspeld dat hij zelf geen koning zal worden, maar dat zijn nageslacht het wel zover zal brengen. De eerste woorden van Macbeth zijn: ‘Dit was een goede en een kwade dag.’ Die woorden hebben een onheilspellende klank: ze zijn een echo van de woorden van de heksen: ‘goed is kwaad’. Er bestaat van in het begin een band tussen de machten van de duisternis en de ziel van Hamlet. Als de heksen hem begroeten als ‘gij die eens koning zult worden’, schrikt Hamlet. Het is alsof zijn heimelijkste gedachten door de heksen verraden worden. Wat voor iemand is Macbeth bij het begin van het stuk? De eigenschap die nadrukkelijk gehuldigd wordt, is zijn moed. Hij is een dappere veldheer. Iedereen denkt dat hij eerlijk is en trouw. Maar hij heeft een grenzeloze ambitie en dat is zijn zwakke plek. Die ambitie zal het mogelijk maken, dat hij een moordenaar wordt. Als de eerste voorspelling voor Macbeth al snel in vervulling gaat, wordt zijn ambitie gewekt voor de vervulling van de tweede. Maar zijn ambitie is niet sterk genoeg om hem tot de misdaad te drijven. Daarvoor is de invloed van de heksen en vooral de invloed van zijn vrouw Lady Macbeth nodig. Aangespoord door zijn eerzuchtige vrouw zal Macbeth een plan beramen om een plan om koning Duncan te doden. Over de heksen zouden we nog het volgende willen zeggen. Heksen waren rond 1600 geen fantasie, maar realiteit. Heksen waren vrouwen die een verbond gesloten hadden met de duivel om zoveel mogelijk kwaad te

4

stichten. Overal in Europa waren er heksenvervolgingen in de tweede helft van de 16de eeuw. In Engeland bestond the Elizabethan Witchcraft Act (1563). We weten dat James I veel belangstelling had voor hekserij. Hij publiceerde in 1597 Daemonologie, een studie over heksen. Welke rol spelen de heksen in de gebeurtenissen? Ze worden door Macbeth een paar keer ‘the Weird Sisters’ genoemd, de Noodlotzusters of de Schikgodinnen. Maar het is duidelijk dat ze de gebeurtenissen niet kunnen bepalen. Ze kunnen die alleen beïnvloeden. Macbeths noodlot wordt niet van tevoren door hen vastgelegd. Macbeth kiest zelf wat hij doet. De voorspelling van de heksen, dat hij eenmaal koning zal worden, betekent dus niet dat hij de koning eerst moet vermoorden om zelf koning te worden. Hedendaagse regisseurs kiezen er soms voor om de heksen niet op te voeren als personages, maar om alleen hun stemmen te laten horen. Op die manier lijkt het alsof die stemmen alleen de belichaming zijn van Hamlets gedachten. Het lijkt dan alsof de stemmen van de heksen alleen maar de expressie zijn van Hamlets eigen ambitie en machtshonger. Maar dan kunnen we niet verklaren waarom ze zaken kunnen voorspellen die Hamlet niet had kunnen weten of vermoeden. Ze voorspellen bovendien ook de toekomst van Banquo’s nageslacht. De heksen zijn dus meer dan alleen maar spiegel van de duistere ziel van Macbeth en zijn vrouw. Lady Macbeth wordt vaak beschouwd als de vierde heks: zij zegt dat ze gedeseksualiseerd wil worden (unsex me here!). Ze wil geen vrouw meer zijn, maar een monster. Ze wil ook dat het bloed in haar aderen stolt en dat haar borsten gal in plaats van melk geven.

Tweede bedrijf Opdracht 6. Welke moord plannen Macbeth en Lady Macbeth? Opdracht 7. Hoe verloopt het plan? Opdracht 8. Welke rol speelt Lady Macbeth in de planning en de uitvoering van de moord? • Duncan brengt een bezoek aan het kasteel van Macbeth in Inverness. Macbeth en Lady Macbeth plannen een moord op Duncan: de twee

5

schildwachten van Duncan zullen dronken gemaakt worden en het zal lijken alsof zij Duncan hebben gedood. • Terwijl Macbeth wacht op een teken van lady Macbeth om tot actie over te gaan, heeft hij een visioen van een dolk: ‘Is this a dagger which I see before me…?’ • Macbeth komt op, bedekt met bloed en met de twee dolken van de moord nog in de hand. Lady Macbeth zegt hem dat hij terug moet gaan om de dolken bij de schildwachten te leggen. Hij reageert niet en daarom doet Lady Macbeth het zelf. Ze haasten zich naar hun kamer om hun handen te wassen en andere kleren aan te trekken. • Macduff vindt de dode koning. Macbeth doodt meteen de twee schildwachten en Lady Macbeth doet alsof ze flauwvalt. Duncans zoons Malcolm en Donalbain weten bijtijds te ontkomen naar Engeland, evenals de trouw gebleven Macduff. In de eerste helft van het stuk is Lady Macbeth de leidende figuur. Ze heeft evenveel ambitie als haar man, maar omdat ze een vrouw is, denkt ze het eerst aan haar man. Ze weet dat ze haar roem alleen via hem kan ontvangen. Haar belangrijkste eigenschap is haar wilskracht. Zonder haar doorzettingsvermogen en haar scherpe tong zou Macbeth de moord niet gepleegd hebben. Met haar scherpe, ophitsende woorden heeft ze hem opgestookt, totdat hij ophoudt met aarzelen. Ze heeft haar man volledig in haar macht. En als de moord gepleegd is, bewaart ze haar koelbloedigheid. Ze spoort hem aan om zijn handen zo vlug mogelijk te gaan wassen en zegt dat het water hen beiden rein kan wassen. We zullen later de tragische ironie van die woorden beseffen.

Derde bedrijf Opdracht 9. Macbeth herinnert zich de voorspelling van de heksen over het koningschap voor het nageslacht van Banquo. Wat is zijn conclusie? Opdracht 10. Macbeth ziet tijdens het banket de geest van Banquo, overdekt met bloed, in de lege stoel zitten. Wat is zijn reactie? Hoe komt zijn vrouw hem te hulp?

•

Banquo komt het toneel op voor een korte monoloog: Macbeth is nu koning en hij heeft alles wat de heksen hem hadden beloofd.

•

Macbeth herinnert zich de voorspelling van de heksen over het koningschap voor het nageslacht van Banquo. Uit veiligheid wil hij Banquo

6

en zijn zoon Fleance laten doden. Dat lukt maar gedeeltelijk: Banquo wordt gedood, maar zijn zoon Fleance kan ontkomen.

•

Macbeth nodigt zijn hof uit om plaats te nemen aan tafel voor een banket. Er is één lege stoel: die van Banquo. Macbeth ziet tijdens het banket de geest van Banquo, overdekt met bloed, in de lege stoel zitten. Geen van de anderen op het toneel kan Banquo zien.

•

Macbeth raakt helemaal van streek. De geest verdwijnt en lady Macbeth maakt vlug een einde aan het feestmaal.

•

Macbeth maakt nu plannen om Macduff te doden, maar hij wil eerst de heksen raadplegen.

Na de moord op koning Duncan zou je kunnen verwachten dat zijn ambitie bevredigd is. Hijzelf had ook rust en tevredenheid verwacht, maar de innerlijke onrust blijft. Hij heeft zijn doel ten koste van bloed bereikt en zijn positie kan alleen maar gehandhaafd worden ten koste van nog meer bloed. Hij is zelf een verrader geworden en daarom verdenkt hij iedereen van verraad, in de eerste plaats zijn vriend Banquo. Na de eerste moord op koning Duncan, waartoe Lady Macbeth hem heeft moeten aanzetten, neemt Macbeth zelf het initiatief voor de moord op Banquo. Daaraan is zijn vrouw niet medeplichtig. Het lijkt wel alsof hij vanaf nu zijn vrouw niet meer nodig heeft. Lady Macbeth komt nu op de achtergrond te staan. Alleen tijdens het feestmaal, als de geest van Banquo tweemaal verschijnt, komt de zwakheid van Macbeth nog even aan de oppervlakte en wordt hij gered worden door de wilskracht en de zelfbeheersing van zijn vrouw. Maar dit is de laatste uiting van haar energie. Als de edelen vertrokken zijn, keert haar onverschilligheid terug.

Vierde bedrijf Opdracht 11. De heksen komen opnieuw tevoorschijn. Wat delen ze mee aan Macbeth? Opdracht 12. Hoe reageert Macduff op het nieuws van de moord op zijn vrouw?

•

De heksen roepen hun meesters op (het kwaad dat zij gehoorzamen). Ze waarschuwen Hamlet voor Macduff, maar zeggen dat hij niets te vrezen heeft van een man die uit een vrouw geboren is en dat hij geen gevaar loopt, totdat het woud van Birnam naar het kasteel van Dunsinane komt.

7

•

Als de heksen zijn verdwenen, besluit Macbeth om lady Macduff en haar kinderen te laten vermoorden (omdat Macduff zelf naar Engeland is gevlucht).

•

Dialoog van Malcolm en Macduff in Engeland. Macduff weet nog niet dat zijn vrouw en kinderen zijn vermoord. Malcolm, de zoon en erfgenaam van Duncan belooft hem een goede koning te worden.

•

Een boodschapper komt met het nieuws van de moord op Macduffs vrouw en kinderen. Macduff zweert wraak en besluit om samen met Malcolm de invasie van Schotland voor te bereiden.

Vijfde bedrijf Opdracht 13. Wat gebeurt er verder met Lady Macbeth? Wat probeert ze te doen tijdens haar slaapwandeling? Hoe loopt het af met haar? Opdracht 14. Welke voorspellingen van de heksen worden hier vervuld? Hoe gebeurt dat? Opdracht 15. Wat is de betekenis van de monoloog van Macbeth Life's but a walking shadow? Opdracht 16. Waarom weigert Macbeth eerst met Macduff te vechten?

•

De lijfarts van lady Macbeth meldt dat de koningin ongeneeslijk ziek is. Een slaapwandelende lady Macbeth verschijnt, die probeert het bloed van haar handen af te wassen, terwijl ze in haar verbeelding opnieuw de moord op Duncan beleeft.

•

Malcolm en Macduff verzamelen een leger in het woud van Birnam om Macbeth in het kasteel Dunsinane te belegeren. Ze kappen takken in het woud om zich ermee te camoufleren.

•

Macbeth, die zich veilig voelt in het kasteel, wordt verteerd door ongeduld en besluiteloosheid. Ze brengen hem het nieuws dat de koningin zelfmoord heeft gepleegd en dat het woud van Birnam naar Dunsinane lijkt te komen.

•

Macduff dringt het kasteel binnen en komt tegenover Macbeth te staan. Die zegt dat hij niet verslagen kan worden door een man die uit een vrouw is geboren. Macduff antwoordt dat hij dat hij niet op natuurlijke wijze geboren is, maar ‘voortijdig aan de schoot van zijn moeder is ontrukt’ (keizersnede).

8

•

Macduff doodt Macbeth en begroet Malcolm als de nieuwe koning.

Macbeth is helemaal vervreemd geraakt van zijn vrouw, die langzaam ten onder gaat aan haar eigen geestelijke folteringen. Hij leeft nu helemaal in zichzelf gekeerd. Zijn moreel gevoel is bijna helemaal afgestompt. Hij doet niet langer moeite om te verbergen wat hij is: een half krankzinnige tiran voor wie bloedvergieten een verdovingsmiddel is geworden om zijn koortsig brein tot rust te brengen. Hij wordt een beklagenswaardig man. Hij gaat gebukt onder een grenzeloze levensmoeheid en hij hoort het nieuws van de dood van zijn vrouw aan als een man die definitief afgerekend heeft met de wereld en met het bestaan. Hij vergelijkt het korte leven van de mens met een zinloos toneelstuk, gespeeld door slechte acteurs, die nadat ze zijn verdwenen niets van waarde achterlaten. Life's but a walking shadow ‘Het leven is een wandelende schaduw, Een armzalige acteur, die voor een uurtje Op het toneel raast of de held uithangt En dan voorgoed verdwijnt. Het is een verhaal Verteld door een idioot, vol geschreeuw en razernij, Dat niets betekent.’ Ondanks alles klampt hij zich nog vast aan het leven met een blinde, animale drift. De enige deugd die hem nog overblijft, is zijn moed, de moed om voor het leven te blijven vechten. In de laatste ogenblikken van zijn leven wordt er nog even iets in hem wakker wat op wroeging lijkt. Hij weigert eerst met Macduff te vechten, omdat hij al te veel bloed heeft vergoten. Het monster blijkt ook nog een beetje mens te zijn. Artistieke middelen Opdracht 17. Hoe wordt de ‘dramatische ruimte’ in dit stuk gebruikt? Onder dramatische ruimte vallen verschijnselen zoals licht en donker, kleur (rood!), geluiden, weersomstandigheden enz. Opdracht 18. Het hele stuk is gebaseerd op het principe van de antithese. Verklaar.

9

Opdracht 19. De tragische ironie is een belangrijk procedé in dit stuk. Geef daar vijf voorbeelden van. Opdracht 20. Welke indruk heeft het stuk op je gemaakt? Hoe heb je het beleefd? In Macbeth heeft Shakespeare de boze machten op een unieke wijze voelbaar gemaakt. Het hele toneelstuk trilt van de demonische energie. Dat effect bereikt hij met alle artistieke middelen die daarvoor ten dienste staan van de dramaturgie. • De meeste tonelen spelen zich af in de schemering, in de duisternis of in de mist. Het ontbreekt niet aan kleur, maar de kleur die alles overheerst is die van bloed. De woorden ‘bloed’, ‘bloedig’ en ‘bloeddorstig’ komen meer dan honderd keer voor in het stuk. Bloed druipt van de dolk die Macbeth even voor de moord op Buncan in de lucht ziet verschijnen. Bloed kleeft aan zijn handen na de moord. Aan de kleren en het gezicht van de wachters wordt bloed gesmeerd. De geest van Banquo verschijnt met een gezicht vol bloed. Lady Macbeth ruikt onafgebroken bloed als ze ’s nachts slaapwandelt. Enz.

•

Die duisternis is gevuld met onheilspellende geluiden: de schreeuw van uilen, het gekras van raven, het gebons op de poort. De heksen verschijnen met donder en bliksem. Enz.

•

De donkere sfeer van onheil en geweld is ook aanwezig in de taal en in de beeldspraak. De taal roept visioenen op van geweld en gruwel. Het vers is ruw, grimmig en abrupt.

Er worden in het stuk twee speciale artistieke middelen gebruikt, waaraan we wat meer aandacht moeten besteden: de antithese en de tragische ironie. Het eerste is het principe van de antithese, waarop het hele stuk is gebaseerd. Die antithese is natuurlijk de strijd tussen goed en kwaad. Die tegenstelling wordt op symbolische wijze uitgedrukt in de beeldspraak, die voortdurend gebruikt maakt van contrasten. Bv. • ‘Fair is foul and foul is fair’ (goed is kwaad en kwaad is goed).

10

• ‘Ik ga en het is gebeurd: de bel roept me. Hoor hem niet, Duncan, want deze bel roept je zo dadelijk naar de hemel of de hel.’ (De bel roept Duncan naar de hemel en Macbeth naar de hel. • ‘Het leven is een wandelende schaduw…’ Terwijl de acteur die Macbeth speelt deze woorden uitspreekt, loopt hij op het toneel te razen en de held uit te hangen. Shakespeare doorbreekt de betovering van de dramatische illusie: we kijken naar een toneelspeler die loopt te ijsberen op de kale planken van het theater. Het tweede speciale procedé is dat van de van de tragische ironie, dat in geen enkele andere tragedie zo overvloedig en met zoveel dramatisch effect wordt gebruikt als hier. Tragische ironie betekent: een personage zegt iets wat een dubbele betekenis heeft, nl. de betekenis die hij zelf bedoelt én een andere, onheilspellende betekenis die alleen te toeschouwer begrijpt. Bv. • De eerste woorden van Macbeth: ‘Dit was een goede en een kwade dag.’ We denken daarbij immers direct aan de woorden van de heksen. • De woorden van Lady Macbeth na de moord op Duncan: ‘Wat water wast ons rein van deze daad’. Later zal blijken dat dit bij haar helemaal niet gelukt is. • De monoloog van de poortwachter, die zichzelf vergelijkt met de wachter van de poort van de hel. Het kasteel van Macbeth is de afgelopen nacht inderdaad een hel geweest. • De schijnheilige reactie van Macbeth op de dood van Duncan: ‘Was ik een uur voor deze daad gestorven, ik had geleefd in zaligheid. Voortaan is niets in het mensenleven waardevol.’ Daarin ligt de hele lotsbestemming van Macbeth samengevat. • De belofte van Banquo dat hij op het feest aanwezig zal zijn. Hij zal inderdaad op het feest verschijnen, maar in welke gestalte! Bij elk van deze dubbelzinnige uitspraken is het alsof we ergens een demonische schaterlach horen…

11

Opdracht 21. Macbeth is voor velen de belichaming van het kwaad en daarom wordt het stuk soms vergeleken met het kwaad in onze wereld en dan vooral met de misdaad in de politiek. In een poging om de wandaden van de Tweede Wereldoorlog te doorgronden hebben sommige schrijvers Hitler een soort Macbeth genoemd. Kun je het eens ...