Materialy dodatkowe art. 21-22 KK PDF

Preview

Summary

Notatki z ćwiczeń z karnego...

Description

Art. 21 KK 1. Przepis art. 21 k.k. z 1997 r. odnosi się do dwóch zagadnień związanych z podstawami odpowiedzialności karnej w przypadku przestępnego współdziałania - art. 21 § 1 k.k.- dookreśla i uzupełnia zasadę indywidualizacji odpowiedzialności karnej w przypadku współdziałania w popełnieniu czynu zabronionego wyrażoną w art. 20 k.k.; - art. 21 § 2 i 3 k.k. odnosi się do problematyki odpowiedzialności ekstraneusa współdziałającego w popełnieniu przestępstwa indywidualnego z osobami posiadającymi cechę będącą znamieniem czynu zabronionego, stanowiącym podstawę (warunek) odpowiedzialności karnej lub znamieniem wpływającym na wyższą karalność (stanowiącym znamię kwalifikujące). 2. Zasada indywidualizacji odpowiedzialności karnej wyrażona w przepisie art. 21 § 1 k.k. odnosi się do wszystkich osób będących podmiotami odpowiedzialności karnej , a więc zarówno do sprawcy pojedynczego, jak i współsprawców, sprawców kierowniczych, sprawców polecających, podżegaczy i pomocników. Szczególna regulacja dotycząca odpowiedzialności ekstraneusa współdziałającego w popełnieniu przestępstwa indywidualnego obejmuje natomiast wyłącznie współdziałających w popełnieniu przestępstwa, nie odnosi się natomiast do sprawcy pojedynczego (por. A. Zoll (w:) K. Buchała, A. Zoll, Kodeks..., s. 170 i 196). 3. Przepis art. 21 § 1 k.k. uszczegóławia zasadę indywidualizacji odpowiedzialności karnej w przypadku przestępnego współdziałania, wyrażoną w art. 20 k.k. Zasada indywidualizacji nakazuje opierać odpowiedzialność karną wyłącznie na okolicznościach dotyczących danej osoby, wyłączając możliwość rzutowania okoliczności dotyczących innych współdziałających na zakres odpowiedzialności pozostałych. Trafnie wskazuje SN, że "ustawowe przyznanie dobrodziejstw jednym sprawcom nie może samo przez się rzutować na nabycie takich uprawnień przez inne osoby, które nie zostały ustawowo nimi objęte, a ewentualna próba takiego stosowania prawa przez sądy oznaczałaby w istocie przenoszenie na inne osoby tych dobrodziejstw, które im nie przysługują" (wyrok SN z dnia 11 kwietnia 1985 r., II KR 66/85, OSNKW 1986, nr 1, poz. 6). Podobny pogląd wyraził SN już w 1973 r., podnosząc, że "inny jest stopień zawinienia człowieka poczytalnego, a inny człowieka o zmniejszonej poczytalności i w konsekwencji inny powinien być rozmiar ich odpowiedzialności za wspólne przestępne działanie, chyba że jakieś dodatkowe okoliczności, obciążające pierwszego lub łagodzące winę drugiego, niwelują konieczność zróżnicowania kar" (wyrok SN z dnia 17 października 1973 r., III KR 219/73, OSNKW 1974, nr 3, poz. 44). 4. Przepis art. 21 § 1 k.k. odnosi się do wszelkich okoliczności osobistych mających znaczenie dla odpowiedzialności karnej, a więc zarówno tych, które odpowiedzialność tę wyłączają lub łagodzą, jak i takich, których wystąpienie w odniesieniu do konkretnego współdziałającego prowadzi do zaostrzenia odpowiedzialności karnej. Z uwagi na kontekst, w jakim występuje w kodeksie karnym przepis art. 21 § 1, w tym w szczególności treść art. 21 § 2 k.k., w piśmiennictwie wskazuje się, że okoliczności osobiste, o których mowa w art. 21 § 1 k.k., to okoliczności charakteryzujące podmiot czynu zabronionego niestanowiące znamion czynu zabronionego dotyczących sprawcy. Twierdzenie to należy doprecyzować przez wskazanie, że art. 21 § 2 k.k. odnosi się do dwóch kategorii okoliczności osobistych stanowiących znamię czynu zabronionego: - okoliczności warunkujących odpowiedzialność karną (decydujących o niej), a więc takich, od których wystąpienia po stronie sprawcy uzależniona jest możliwość pociągnięcia danej osoby do odpowiedzialności karnej; 1

- okoliczności modyfikujących odpowiedzialność karną, lecz tylko tych, od których wystąpienia uzależnione jest pociągnięcie sprawcy do surowszej odpowiedzialności karnej (określonych w typie kwalifikowanym). Treść art. 21 § 2 k.k. nie odnosi się natomiast do takich okoliczności osobistych stanowiących znamię czynu zabronionego, których wystąpienie prowadzi do złagodzenia odpowiedzialności karnej określonej w typie uprzywilejowanym. !!!!!!W konsekwencji należy stwierdzić, że okoliczności osobiste, o których mowa w art. 21 § 1 k.k., obejmują okoliczności wyłączające, łagodzące lub zaostrzające odpowiedzialność karną, nienależące do znamion typu czynu zabronionego o charakterze podstawowym lub kwalifikowanym oraz okoliczności łagodzące odpowiedzialność karną stanowiące znamiona typu uprzywilejowanego. Wykluczona jest możliwość stosowania art. 21 § 2 k.k. do wypadków, w których okoliczność osobista stanowi znamię czynu zabronionego wpływające na łagodniejszą odpowiedzialność (na podstawie typu uprzywilejowanego). Przesądza to, że w odniesieniu do tych okoliczności stosuje się zasadę indywidualizacji odpowiedzialności przewidzianą w art. 21 § 1 k.k., prowadzącą do uwzględnienia tych okoliczności wyłącznie w stosunku do osoby, której dotyczą. Stąd też w przypadku typu uprzywilejowanego zabójstwa afektywnego (art. 148 § 4 k.k.), zabójstwa eutanatycznego (art. 150) bądź dzieciobójstwa (art. 149) przyjęcie kwalifikacji na podstawie typu uprzywilejowanego uzależnione jest od stwierdzenia, że osoba pociągana do odpowiedzialności karnej charakteryzowała się cechami stanowiącymi znamiona uprzywilejowane. Okoliczności stanowiące znamię uprzywilejowane mogą się odnosić do każdej osoby ponoszącej odpowiedzialność karną, a więc zarówno do sprawcy, jak i współdziałającego. Pojęcie współdziałającego obejmuje zarówno sprawcze, jak i niesprawcze postaci współdziałania. Odnosząc się do tego zagadnienia, SA w Lublinie wskazał, że "działającym w afekcie może być zarówno podżegany, jak i podżegacz" (wyrok SA w Lublinie z dnia 29 kwietnia 1997 r., II AKa 30/97, Prok. i Pr.-wkł. 1998, nr 6, poz. 22; por. też J. Szymczyk, Współdziałanie..., s. 159). 5. Przez okoliczności osobiste, o których mowa w art. 21 § 1 k.k., należy rozumieć cechy charakteryzujące każdą osobę będącą podmiotem odpowiedzialności karnej (a więc zarówno sprawcę, jak i współsprawcę, sprawcę kierowniczego, sprawcę polecającego, podżegacza lub pomocnika), odnoszące się zarówno do sfery przeżyć psychicznych (np. działania pod wpływem silnego wzburzenia), stanu psychicznego (wyłączona lub ograniczona poczytalność), dojrzałości (nieletniość, wiek młodociany), jak i do pełnionych przez podmiot odpowiedzialny funkcji o znaczeniu dla zakresu odpowiedzialności karnej. Wśród okoliczności osobistych, o których mowa w art. 21 § 1 k.k., przykładowo można wskazać: 1) okoliczności osobiste wyłączające odpowiedzialność karną: a) wyłączające winę: nieletniość (art. 10 § 1 i 2 k.k.), niepoczytalność (art. 31 § 1 k.k.), usprawiedliwiony błąd co do znamion typu czynu zabronionego ( art. 28 § 1 k.k.), usprawiedliwiony błąd co do kontratypu (art. 29 k.k.), usprawiedliwiony błąd co do bezprawności (art. 30 k.k.), stan wyższej konieczności wyłączający winę (art. 26 § 2); b) okoliczności wyłączające karalność: czynny żal (np. art. 15 § 1, art. 17 § 1, art. 23 § 1 k.k.), stosunek bliskości do sprawcy (art. 239 § 2 k.k.), obawa (art. 240 § 3 k.k.), przedawnienie karalności (art. 101 k.k.); znikomy stopień społecznej szkodliwości czynu (art. 1 § 2 k.k.); 2) okoliczności osobiste łagodzące odpowiedzialność karną: a) ograniczoną poczytalność ( art. 31 § 2 k.k.), nieusprawiedliwiony błąd co do kontratypu ( art. 29 k.k.) oraz nieusprawiedliwiony błąd co do bezprawności ( art. 30 k.k.), 2

b) bezskuteczny czynny żal (art. 15 § 2, art. 23 § 2 k.k.); 3) okoliczności osobiste zaostrzające odpowiedzialność karną, np. szczególny wypadek recydywy przewidziany w art. 148 § 3 zdanie trzecie k.k. Do okoliczności osobistych w znaczeniu art. 21 § 1 k.k. należy także zaliczyć popełnienie czynu zabronionego w warunkach powrotności do przestępstwa (recydywa) oraz uczynienie sobie z popełnienia przestępstwa stałego źródła dochodu. Okolicznością osobistą w rozumieniu art. 21 § 1 k.k. jest także zachowanie się sprawcy albo współdziałającego po popełnieniu czynu zabronionego ( art. 60 § 2 k.k.). 6. Do kręgu okoliczności, o których mowa w art. 21 § 1 k.k., nie zalicza się tych, które mają wpływ wyłącznie na sędziowski wymiar kary. Zagadnienie to uregulowane zostało bowiem przez przepis art. 55 k.k.

Odpowiedzialność współdziałającego ekstraneusa za przestępstwa indywidualne 1. Użyte w treści art. 21 § 2 k.k. pojęcie współdziałającego odnosi się do wszystkich znanych kodeksowi karnemu z 1997 r. postaci współdziałania w popełnieniu czynu zabronionego, obejmując zarówno sprawcze, jak i niesprawcze postaci współdziałania, tj. współsprawstwo, sprawstwo kierownicze, sprawstwo polecające, podżeganie i pomocnictwo. Należy podkreślić, że pojęcie współdziałającego nie odnosi się do sprawcy pojedynczego (jednosprawcy), albowiem w żadnym wypadku, a więc zarówno wówczas, gdy popełnia on przestępstwo sam, jak i wtedy, gdy w popełnieniu czynu zabronionego współdziała ze sprawcą pojedynczym inna osoba lub inne osoby, sprawca pojedynczy (realizujący "własnoręcznie" znamiona czynu zabronionego) nie może być uznany za współdziałającego w popełnieniu czynu zabronionego. Termin "współdziałający" obejmuje bowiem wyłącznie osoby współuczestniczące w popełnieniu czynu zabronionego, z wyłączeniem sprawcy pojedynczego. !!!!!!!!! Przepis art. 21 § 2 KK reguluje odpowiedzialność ekstraneusa współdziałającego w popełnieniu przestępstwa indywidualnego. Obejmuje on wyłącznie podmioty współdziałające w popełnieniu czynu zabronionego w ramach następujących postaci: współsprawstwa, sprawstwa kierowniczego, sprawstwa polecającego, podżegania i pomocnictwa, co sugeruje zrównanie odpowiedzialności za te sprawcze i niesprawcze postacie współdziałania za przestępstwa indywidualne. Regulacja ta nie dotyczy zaś sprawcy pojedynczego. 2. Przepis art. 21 § 2 k.k. odnosi się do wszystkich przestępstw indywidualnych właściwych (w których posiadanie wymaganej przez ustawę cechy warunkuje odpowiedzialność karną) oraz do przestępstw indywidualnych niewłaściwych typu kwalifikowanego (w których posiadanie cechy szczególnej prowadzi do obostrzenia odpowiedzialności karnej). Poza zakresem regulacji art. 21 § 2 k.k. pozostają natomiast przestępstwa indywidualne niewłaściwe typu uprzywilejowanego, do których znajduje zastosowanie zasada wyrażona w art. 21 § 1 k.k. Wskazane wyżej ograniczenie zakresu zastosowania regulacji zawartej w art. 21 § 2 k.k. wynika jednoznacznie z treści analizowanego przepisu, w którym zamieszczono sformułowanie: "okoliczność osobista dotycząca sprawcy wpływająca chociażby tylko na 3

wyższą karalność". Sformułowanie to przesądza, że przepis art. 21 § 2 k.k. odnosi się wyłącznie do wypadków, w których szczególna cecha sprawcy stanowiąca znamię czynu zabronionego decyduje o bycie przestępstwa (jest warunkiem odpowiedzialności karnej) lub w których szczególna cecha sprawcy prowadzi do obostrzenia odpowiedzialności karnej (wpływa na wyższą karalność). Przepis art. 21 § 2 k.k. nie odnosi się zatem do tych wypadków, gdy szczególna okoliczność osobista dotycząca sprawcy prowadzi do złagodzenia odpowiedzialności karnej. W takich wypadkach brak po stronie współdziałającego cechy wymaganej dla sprawcy prowadzi do przesunięcia podstawy odpowiedzialności karnej na płaszczyznę typu podstawowego. Tym samym współdziałający w popełnieniu przestępstwa indywidualnego niewłaściwego typu uprzywilejowanego, niebędący intraneusem, poniesie odpowiedzialność na podstawie typu podstawowego, a więc surowszą niż sprawca posiadający cechę wymaganą przez ustawę. 3. Warunkiem odpowiedzialności współdziałającego ekstraneusa w popełnieniu przestępstwa indywidualnego jest wiedza o szczególnej cesze sprawcy. Brak tej cechy po stronie współdziałającego nie wyłącza odpowiedzialności za przestępstwo indywidualne, jeżeli współdziałający wiedział, że sprawca posiadał wymaganą przez ustawę cechę. Okoliczność, że współdziałający wiedział, iż sprawca ma właściwości szczególne, od których wystąpienia uzależniona jest odpowiedzialność karna lub zależy surowsza karalność, nie może być oparta na domniemaniu, lecz należy ją ustalić w sposób niebudzący wątpliwości, gdyż ma ona istotne znaczenie dla oceny prawnej czynu tej osoby (por. wyrok SN z dnia 2 lutego 1989 r., II KR 285/88, OSNKW 1989, nr 5-6, poz. 41). Z uwagi na fakt, że ta przesłanka odpowiedzialności współdziałającego ekstraneusa należy do strony podmiotowej (płaszczyzna intelektualna - świadomość), znajdują do niej zastosowanie reguły dowodowe obowiązujące w zakresie ustalenia okoliczności relewantnych dla strony podmiotowej czynu zabronionego. 4. Obiektywnym warunkiem odpowiedzialności współdziałającego ekstraneusa w popełnieniu przestępstwa indywidualnego jest posiadanie przez co najmniej jedną z osób zaliczanych do kręgu sprawców sensu stricto cechy wymaganej przez ustawę od podmiotu czynu zabronionego. 5. Przestępstwa indywidualne właściwe. W wypadku przestępstw indywidualnych właściwych, wiedza współdziałającego ekstraneusa o posiadaniu przez sprawcę sensu stricto cechy warunkującej odpowiedzialność karną za dany czyn zabroniony, od której zależy ta odpowiedzialność karna, jest warunkiem odpowiedzialności karnej. I tak np. ekstraneus może odpowiadać karnie za współsprawstwo do przestępstwa z art. 296 § 1 KK, jeżeli tylko miał świadomość współdziałania ze "zobowiązanym do zajmowania się sprawami majątkowymi" innej osoby (por. wyr. SN z 30.10.2013 r., II KK 81/13, OSNKW 2014, Nr 3, poz. 25). Z kolei w przypadku przestępstw indywidualnych niewłaściwych typu kwalifikowanego, świadomość współdziałającego powinna obejmować posiadanie przez sprawcę sensu stricto cechy osobistej, od której zależy surowsza odpowiedzialność karna tego sprawcy. Brak takiej wiedzy po stronie współdziałającego ekstraneusa prowadzi do odpowiedzialności za przestępstwo typu zasadniczego.

4

Przestępstwa indywidualne niewłaściwe. Przepis art. 21 § 2 KK nie odnosi się do przestępstw indywidualnych niewłaściwych typy uprzywilejowanego. Wyłączona jest zatem możliwość dopuszczenia się przez ekstraneusa podżegania (lub pomocnictwa) do przestępstwa indywidualnego niewłaściwego typu uprzywilejowanego. W takim przypadku podżegacz (ewentualnie pomocnik) będzie ponosił odpowiedzialność za nakłanianie (a w przypadku pomocnika – za udzielanie pomocy) do czynu zabronionego w typie podstawowym. 6. Z uwagi na konstrukcyjne właściwości podżegania i pomocnictwa, będące w każdym przypadku typami powszechnymi, należy rozstrzygnąć kwestię, czy przepis art. 21 § 2 k.k. znajduje zastosowanie do tych postaci. W rzeczywistości bowiem art. 21 § 2 k.k., warunkując odpowiedzialność ekstraneusa podżegającego lub udzielającego pomocy intraneusowi w popełnieniu przestępstwa indywidualnego od wiedzy o dysponowaniu szczególną właściwością wymaganą przez ustawę, wyraża elementy określone już w znamionach podżegania (ich stronie podmiotowej). !!!!Należy przyjąć, że mimo iż art. 21 § 2 k.k. wyraża zasadę wynikającą z treści znamion podżegania i pomocnictwa, pełni istotną rolę w zakresie podstaw odpowiedzialności ekstraneusa podżegającego lub udzielającego pomocy w popełnieniu przestępstwa indywidualnego, stanowi bowiem podstawę do ograniczenia zakresu odpowiedzialności ekstraneusa wyłącznie do sytuacji podżegania lub pomocnictwa do przestępstwa indywidualnego właściwego lub indywidualnego niewłaściwego typu kwalifikowanego. Przepis art. 21 § 2 k.k. wyłącza możliwość dopuszczenia się przez ekstraneusa podżegania lub pomocnictwa do przestępstwa indywidualnego niewłaściwego typu uprzywilejowanego, stanowiąc podstawę do odpowiedzialności za podżeganie lub pomocnictwo do typu podstawowego. Słusznie zauważa P. Kardas, że wśród znamion strony przedmiotowej podżegania lub pomocnictwa do przestępstwa indywidualnego mieszczą się także okoliczności osobiste charakteryzujące osobę nakłanianą lub osobę, której udziela się pomocy, od których to okoliczności uzależniona jest odpowiedzialność karna. Cechują one tylko sprawcę sensu stricto, nie zaś podżegacza czy pomocnika. Jednak te podmioty muszą mieć świadomość, że w przypadku przestępstw indywidualnych nakłaniają osobę (tj. intraneusa), mającą cechy wymagane przez ustawę dla sprawcy przestępstwa, do dokonania czynu zabronionego. Brak po stronie podżegacza (pomocnika) świadomości posiadania właściwości wymaganej dla sprawcy wyklucza odpowiedzialność za podżeganie (pomocnictwo) ze względu na niewypełnienie strony podmiotowej typu podżegania. Ponadto skierowanie nakłaniania do podmiotu, który nie ma wymaganej przez ustawę właściwości, oznacza, że czyn, do którego dokonania podżegacz nakłania inną osobę, nie może być uznany za czyn zabroniony. Istota podżegania zakłada nakłanianie do popełnienia czynu zabronionego, zaś pomocnictwa – udzielenie pomocy do popełnienia takiego czynu. Brak zatem cech podmiotu indywidualnego po stronie nakłanianego (otrzymującego pomoc) powoduje, że nie jest on zdolny do popełnienia przestępstwa indywidualnego właściwego, co oznacza, że czyn, do którego został nakłoniony (udzielono mu pomocy) okazać się musi prawnokarnie obojętny. 7. W odniesieniu do sprawczych postaci współdziałania przepis art. 21 § 2 k.k. pełni konstytutywną rolę, określa bowiem podstawy odpowiedzialności ekstraneusa za sprawcze współdziałanie w popełnieniu przestępstwa indywidualnego. Warunkiem 5

odpowiedzialności jest w tym przypadku, tak samo jak w odniesieniu do postaci niesprawczego współdziałania, wiedza o posiadaniu przez sprawcę cechy wymaganej przez ustawę. 8. Z punktu widzenia podstaw odpowiedzialności ekstraneusa za sprawcze współdziałanie w popełnieniu przestępstwa indywidualnego nieco inaczej przedstawia się kwestia przesłanek odpowiedzialności w przypadku współsprawstwa, odmiennie zaś w przypadku sprawstwa kierowniczego oraz sprawstwa polecającego. W przypadku współsprawstwa z uwagi na warunek posiadania wymaganej przez ustawę cechy, od której zależy odpowiedzialność karna albo która stanowi podstawę obostrzenia odpowiedzialności karnej, co najmniej drugi ze współsprawców musi być intraneusem. W przypadku sprawstwa kierowniczego oraz sprawstwa polecającego co najmniej jedna z osób z kręgu wymienionego w art. 18 § 1 k.k. musi posiadać cechę wymaganą dla sprawcy. Innymi słowy, odpowiedzialność ekstraneusa możliwa jest zarówno wówczas, gdy jest nim kierujący wykonaniem czynu zabronionego lub wydający polecenie jego wykonania osobie posiadającej cechy wymagane dla sprawcy (intraneusowi), jak i wtedy, gdy ekstraneusem jest osoba bezpośredniego wykonawcy (kierowana lub poleceniobiorca), zaś cechy szczególne posiada kierujący lub wydający polecenie (intraneus). W pierwszym z wymienionych wypadków, tj. gdy ekstraneusem jest kierujący lub wydający polecenie wykonania czynu zabronionego, intraneusem zaś bezpośredni wykonawca, sprawca kierowniczy lub polecający poniesie odpowiedzialność za przestępstwo indywidualne, jeżeli wiedział o właściwości, jaką dysponuje bezpośredni wykonawca. Z oczywistych powodów także bezpośredni wykonawca może ponosić odpowiedzialność za przestępstwo indywidualne. W drugim z wymienionych przypadków, gdy ekstraneusem jest bezpośredni wykonawca, kierujący lub wydający polecenie intraneus poniesie odpowiedzialność za przestępstwo indywidualne na ogólnych zasadach (por. J. Szwacha, Z problematyki..., s. 1736), zaś bezpośredni wykonawca poniesie odpowiedzialność za typ podstawowy w przypadku przestępstwa indywidualnego niewłaściwego typu kwalifikowanego lub w wypadku przestępstwa indywidualnego właściwego nie poniesie odpowiedzialności karnej ze względu na brak statusu współdziałającego wyłączający możliwość zastosowania do bezpośredniego wykonawcy przepisu art. 21 § 2 k.k. (por. A. Marek, Komentarz..., s. 58; zob. też interesujące uwagi R. Dębskiego, Współdziałanie..., s. 13 i n.).

Art. 22 KK 1. Konstrukcja przepisu art. 22 KK tworzy jedynie konsekwencje w zakresie wymiaru kary od stadium zaawansowania zachowania bezpośredniego wykonawcy czy też inaczej mówiąc – od stopnia naruszenia lub zagrożenia dla dobra prawnego wywołanego zachowaniem podżegacza lub pomocnika co szczególnie widoczne jest w art. 22 § 2 KK (por. A. Liszewska, Podżeganie i pomocnictwo, s. 60). W tym ujęciu komentowany przepis przewiduje możliwość zróżnicowania zakresu odpowiedzialności na płaszczyźnie wymiaru kary za poszczególne przypadku podżegania i pomocnictwa. 2. Wymiar kary za podżeganie i pomocnictwo. Przepis art. 22 KK odnosi się wymiaru kary za podżeganie i pomocnictwo w...