Żmichowska - Poganka - Literatura współczesna PDF

Preview

Summary

Literatura współczesna...

Description

Poganka BN I 121 (wstęp Boya) + Witkowska&Przybylski + strona univ.gda.pl :)

Narcyza Żmichowska (1819-1876) - ps. Gabryella, uczyła się w Instytucie Guwernantek w Warszawie, w 1838 została guwernantką w rodzinie hrabiów Zamoyskich. W Paryżu, dokąd wyjechała z Zamojskimi, spotkała swojego brata Erazma, emigranta po powstaniu listopadowym. Jego lewicowe poglądy wywarły znaczny wpływ na Żmichowską. Za namową i pod kierunkiem brata zaczęła gruntowne studia w paryskiej Biblioteque Nationale. Jako jedna z pierwszych kobiet uczęszczała na posiedzenia Akademii Francuskiej. Wraca do Pl i skręca w stronę feminizmu (pali publicznie cygara). Po śmierci brata Żmichowska utworzyła grupę "entuzjastek", w skład której wchodziły warszawskie emancypantki, które w latach 1842-1849 brały także udział w konspiracji. W latach ’40 w Wielkopolsce kolportowała nielegalną prasę z polecenia Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, W 1846 przeniosła się z powrotem do Warszawy, gdzie założyła pensję dla dziewcząt. Po wykryciu tzw. spisku rzemieślników uwięziono ją, a później zastosowano wobec niej areszt domowy. Była przeciwniczką powstania styczniowego, skłaniała się już ku temu, co potem nazwą pracą u podstaw. Po powstaniu wyjechała do Paryża, gdzie studiowała na Sorbonie. Po powrocie do kraju zmarła na skutek ciężkiej choroby. Tak na marginesie – biedaczka była brzydka (patrz foto) i cierpiała z tego powodu przez całe życie, tylko jej brat ją rozumiał i pocieszał w listach. Dzieła: Poganka, Książka pamiątek, Dwoiste życie, Czy to powieść?, Ścieżki przez życie, Biała róża, Wolne chwile Gabryelli, Wykład nauk przeznaczonych do pomocy w domowym wychowaniu panien.

Poganka. Powieść przy kominkowym ogniu opowiadana -

Parabolicznie opisuje niszczącą siłę miłości i namiętności. Łączą się z tym m.in. kwestie dot. roli artysty w społeczeństwie i relacji między miłością a szczęściem. Dywagacje o moralności, etycznych wyborach, człowieczeństwie nie zostają ostatecznie rozstrzygnięte, gdyż Narcyza przedstawia te kwestie za pomocą wielu, zwykle nie wykluczających się, głosów.

-

Powieść wydana w 1846 w „Przeglądzie Naukowym” (bez Wstępnego obrazka – ten dodany w edycji z 1861)

-

Budowa szkatułkowa: „Poganka” Wstępny obrazek ....................................... Zakończenie Opowieść Beniamina

O rybaku i księżniczce (bajka Teresi)

1

-

To jedna z niewielu polskich powieści fantastycznych1 (nie mylić z powieścią grozy). Powieść fantastyczna, bo występują: kobietawampir, diabły (Kain i Abel-słudzy Aspazji), bohater poszukujący własnej tożsamości; ulega on złu, przezwycięża je / niszczy i wraca na dobrą stronę (moralizatorski motyw baśniowy). Mamy tu cudowny, tajemniczy pałac, artefakt (obraz), nocne scenerie i majaczenia senne. Powieść zawiera bajkę o rybaku i księżniczce (motyw znany z legend arturiańskich). Świat jest baśniowo czarno-biały (pałac Aspazji / dom rodzinny).

-

Elementy realistyczne: malarskość opisów (uczynienie obrazu jednym z bohaterów; także nazywanie plastycznych opisów ludzi i sytuacji „obrazkami”), dbałość o szczegóły (opis wilczego pyska). Wkomponowanie tła historycznego (ojciec i bracia zginęli w powstaniu listopadowym) i społecznego (ubóstwo rodziny, poglądy na wychowanie).

-

Co prawda Zajączek był przeciwny wtrętom biograficznym, ale godzi się wspomnieć tu o „przyjaźni- posiestrzeniu” Żmichowskiej i Pauliny Zbyszewskiej, zakończonej przez tę drugą gwałtownie (była rozkapryszoną, porywczą i nieco demoniczną artystką (!)- jej cechy nosi Aspazja). Beniamin natomiast (w swojej bezwolności i uleganiu wpływom innych) posiada cechy kobiece i dlatego wielu badaczy (Boy też) dopatruje się tu transpozycji przeżyć Żmichowskiej na postać Beniamina.

-

Poglądy na sztukę: wyjątkowa rola artysty: jest on obdarzony szczególnymi przymiotami i dlatego wymaga się od niego większej odpowiedzialności za czyny, zwłaszcza, ze prawdziwa sztuka wymaga całkowitego poświęcenia. Albo jest się więc wielkim artystą i poświęca się dla sztuki całe życie (wtedy ma ona moc niszczącą), albo nie jest się artystą w ogóle.

-

Poglądy na miłość: tak jak sztuka, miłość może niszczyć (gdy człowiek odda się jej całkowicie)- jest jednak właśnie wtedy najpełniejsza.

TREŚĆ: Wstępny obrazek Narratorka przedstawia swoich przyjaciół, spotykających się przy kominku na wieczornych pogawędkach2. Portrety zawierają subtelne próby analizy psychologicznej postaci. Uczestnicy spotkania Inna, nie tak dobra proza to dziełka Lud. Sztyrmera, J.B. Dziekońskiego, J. Barszczewskiego (W&P, s.532) 2 Postaci miały swoje pierwowzory w autentycznych członkiniach (Bibianna Moraczewska- siostra Jędrzeja) i członkach (np. Edward Dembowski) koła „entuzjastów”, które stanowiło grupę skupioną wokół Żmichowskiej, dyskutującą nt. problemów politycznych, społecznych; kobiety żyły w tzw. „posiestrzeniu”, większość nie wyszła za mąż. 1

2

kominkowego przedstawiają swoje filozofie życiowe, poglądy dot. miłości. Największym oryginałem jest tu Beniamin, zw. Łysym (bo łysy) Humboldtem (bo był podróżnikiem). Opowieść Beniamina3 - spowiedź bohatera I.

Wychował się w kochającej się, patriotycznej rodzinie (poglądy Żmichowskiej na wychowanie: nie oddawać dzieci do szkół, uczyć samemu)4. Ben opisuje po kolei, jak każde z rodzeństwa wpłynęło na rozwój jego osobowości, np. Józef uczy szacunku do ziemi, Ludwinka wzdychania do sielskiej przyrody (tu obrazek rodzeństwa nad rzeczką- jak z bukoliki), ojciec pokazuje mu patriotyczne księgi, Karol zabiera na polowanie. Dzięki niemu Ben wchodzi w dorosłość (wspólne zabicie wilka).

II.

Boże Narodzenie. W wigilię przyjeżdża brat Cyprian, artysta malarz. Zachwyca się pięknością brata i wieszczy mu wspaniałą przyszłość. Sam jest gruźlikiem; sztuka wykańcza go psychicznie i fizycznie. Maluje właśnie obraz przedstawiający pogankę- Aspazję (piękną i przedsiębiorczą żonę Peryklesa) i Alcybiadesa (znamy go z Uczty). Beniamin ma złe sny.

III. Cyprian maluje (Alcybiades ma mieć rysy Beniamina) i choruje. Stara się w Benie zaszczepić fascynację sztuką i pięknem; delikatnie czaruje go wizjami nieskończonych możliwości artysty, zachwyca się pięknością brata, opowiada o Aspazji jak o żywej istocie. Beniaminowi zaczynają udzielać się uczucia Cypriana. IV. Konna przejażdżka; koń ponosi Bena w okolice tajemniczego, jakby gorejącego zamku. Spotyka panią, która zaprasza go do pałacu. Tam trafiają na przygotowania do imprezy- słudzy pani domu proponują mu różne stroje do przebrania się (m.in. Alcybiadesa), ale on woli ludowy górolski przyodziewek. Na uczcie pani sugeruje, że żyje od baaaardzo dawnych czasów ( = upiór). Słudzy-bliźniacy (małe cfane szatany) śpiewają ballady o miłości. Benek opuszcza towarzystwo, oburzony „szyderstwem i bluźnierstwem”. Pani- Aspazja mówi, ze wie, ze i tak do niej wróci. V.

Po powrocie do domku (mieszkał wcześniej sam) zastaje pakunek i wiadomość, ze Cyprian nie żyje. Paczka zawiera dokończony obraz (malowidło „wyssało” z Cypriana życie jak wampir... brrr...). Ben ma realistyczne, żywe sny- widzi w nich Aspazję. Wybiega z domu, prawie się topi w jakiejś rzeczce-wyciąga go Aspazja i doprowadza do stanu używalności w swoim pałacu. Ratuje go z powodu jego piękności, a nie z dobrego serca. Beniamin przywołuje tu jedną z bajek jego siostry Teresi- o rybaku i księżniczce-upiorze, która co noc wysysała krew z zakochanego mężczyzny. Czytelnik już ma pewność, że Aspazja jest upiorem- żywi się uczuciami Beniamina. Wkrótce

Beniamin- najmłodszy syn Józefa, ukochane dziecko; znaczenie imienia związane także z cierpieniem. 4 Warto wiedzieć, że Narcyssa polemizowała wielokrotnie ze swoją dawną mistrzynią Klementyną z Tańskich Hoffmanową, która była prekursorką pedagogiki dziecięcej w Polsce. 3

3

dostaje on listy od rodziny- proszą, by wrócił (bo bieda, walka, ziemi nie ma kto uprawiać). Ben realizuje zachcianki Aspazji (podróże, zaszczyty, ordery, majątek). Ona trwoni czas i pieniądze, nie martwi się o nic (nie tak, jak normalna kobieta ;) Aspazja robi to z zimnym wyrachowaniem i jakoś tak bez babskiej uciechy z zakupowania). Beniamin czuje w sobie coraz więcej złych uczuć. Gdy Aspazja prowokuje go, flirtując z kimś, Ben dopada nieszczęśnika po uczcie i zabija w pojedynku. Aspazja i Ben decydują się rozstać (jak dziś... we wzajemnej przyjaźni i bez kłótni...;), bo już się nie kochają. Gazety donoszą o niespodziewanym zniknięciu hr. Beniamina. VI. Ben dociera do domu rodzinnego w wigilię BN 5. W domu (po 6 latach): bracia i ojciec zginęli za ojczyznę; matka umiera wkrótce po powrocie syna. Beniamin brzydnie z boleści. Znajduje w starych książkach obrazek otrzymany w dzieciństwie od Cypriana (Tobiasz w drodze)6. Szpera po domu i znajduje obraz Cypriana. W uniesieniu pisze list do Aspazji (znów ją kocha; czeka, aż ona przyjdzie do niego, ugrzeczni się i będą żyć razem długo i szczęśliwie); ta nie raczy odpisać- Ben dostaje tylko szyderczą odpowiedź od Kaina. Pali obraz w kominku, w tym momencie poganka-Aspazja pada trupem (Ben dowiaduje się o tym z listu Kaina, który podejrzewał otrucie), natomiast sam Beniamin popada w dziwny stan nieczułości, otępienia, obojętności (umierają w nim uczucia). Zakończenie Towarzystwo kominkowe komentuje i gdyba. Miłość- poświęcenie? Miłość namiętna? Miłość- przyjaźń? Nie wiadomo, która z nich jest pełna, prawdziwa; która niszczy, która tylko stwarza pozory. Miłość a szczęście; miłość a człowieczeństwo. Wszyscy też zastanawiają się, jak pomóc Beniaminowi. Chcą, by znów nauczył się kochać, cieszyć się, modlić, a na początek użytecznie pracować. Beniamin wychodzi- nie wierzy w możliwość uleczenia się z tego stanu. Narratorka tymczasem sugeruje, ze dalsze losy i nowości dot. Poruszanych w dyskusjach kwestii czytelnik znajdzie w Książce pamiątek7.

Ten skrót, wbrew pozorom, oznacza tu Boże Narodzenie... a nie Bibliotekę Narodową... Tobiasz idzie poślubić Sarę, która miała już kilku mężów- żaden z nich nie dożył nocy poślubnej. Tobiasz za radą anioła całą noc modli się razem z Sarą, czym przezwyciężają zły los. Zarówno Sara, jak i Aspazja sprowadzały śmierć na mężczyzn; jednak Tobiasz znalazł (co prawda nie sam) rozwiązanie  tzn., że dla Aspazji i Beniamina też znalazłoby się jakieś wyjście  tzn., ze Aspazja nie była złem absolutnym. Potwierdza to także fakt, ze w zakończeniu przyjaciele „gdybają” nt. alternatywnych losów miłości Beniamina i Aspazji. 7 jest faktycznie taka książka Żmichowskiej. 5

6

4...