PR AWO Rzymskie - Opracowanie podręcznika PDF

Preview

Summary

Download PR AWO Rzymskie - Opracowanie podręcznika PDF

Description

Prawo rzymskie u podstaw prawa prywatnego - opracowanie podręcznika kursowego – AZ, MS, DW NSP na UAM w Poznaniu Rok akademicki 2009/2010

A czy ty możesz mieszkać z mężem, czy również z teściem?

Jesteś tak nieaktualna jak ius gentium…

PRAWO RZYMSKIE - Opracowanie zagadnień 1. Rozdział I – Historia i tradycja prawa rzymskiego 1.1. Unikalność prawa rzymskiego na tle innych porządków prawnych 1.2. Elementy trwałe rzymskiego ustroju i systemu źródeł prawa 1.3. Szczególna rola perspektywy procesowej 1.4. Jurysprudencja jako źródło prawa 1.5. Źródła prawa, zwłaszcza prawo pretorskie (ius honorarium) 1.6. Jurysprudencja późnorepublikańska 1.7. Jurysprudencja klasyczna 1.8. Ustawodawstwo justyniańskie 1.8.1.Kompilacja justyniańska (528 – 534): cele polityczne 1.8.2.Części składowe kompilacji i Nowele 1.9. Obszary i etapy recepcjo na zachodzie Europy 1.9.1.Glosatorzy 1.9.2.Konsyliatorzy 1.9.3.Recepcja praktyczna prawa rzymskiego 1.9.4.Humanizm prawniczy 1.9.5.Holenderska „jurysprudencja elegancka” i systemy mieszane 1.9.6.Tendencja systematyczna prawa natury 1.9.7.Usus modernus Pandectarum 1.10. Szkoła historyczna 2. Rozdział II – Kształtowanie i ochrona praw prywatnych 2.1. Rodzaje czynności prawnych 2.2. Wady czynności prawnych 2.3. Pozaprocesowa ochrona praw prywatnych 2.3.1.Pomoc własna 2.3.2.Ugoda 2.3.3.Kompromis 2.3.4.Pretorska ochrona Pozaprocesowa 2.3.5.Sądownictwo biskupie 2.4. Proces 2.4.1.Actio – powództwo i roszczenie 2.4.2.Trzy historyczne etapy rozwoju procesu rzymskiego 2.4.2.1. Legisakcyjny 2.4.2.2. Kognicyjny 2.4.2.3. Formularny

2.4.3.Podmioty w procesie 2.4.4.Zasady procesowe Strona 2 z 71

PRAWO RZYMSKIE - Opracowanie zagadnień 2.4.5.Przebieg postępowania 2.4.6.Podział skarg 3. Rozdział IV - Spadki 3.1. Prawo spadkowe i inne gałęzie prawa prywatnego 3.2. Środki ochrony w prawie spadkowym 3.2.1.Hereditatis petitio 3.2.2.Interdykt quorum bonorum 3.3. Wartości i zasady prawa spadkowego 3.4. Porządek dziedziczenia w Nowelach justyniańskich 3.5. Rodzaje testamentów 3.6. Treść testamentu 3.7. Interpretacja testamentu 3.8. Sposoby przyjęcia spadku 4. Rozdział V – Posiadanie i prawa rzeczowe 4.1. Posiadanie – własność – prawa na rzeczy cudzej 4.2. Podział rzeczy 4.3. Ius in Re 4.4. Własność (dużo) 4.5. Prawa na rzeczy cudzej 4.5.1.Służebności gruntowe 4.5.1.1. Służebności wiejskie 4.5.1.2. Służebności miejskie

4.5.2.Służebności osobiste 4.5.2.1. Użytkowanie 4.5.2.2. Dalsze służebności osobiste 4.5.2.3. Zasady ustanawiania i wykonywania służebności

4.5.3.Dzierżawa wieczysta i prawo zabudowy 4.5.3.1. Emfiteuza 4.5.3.2. Superficies 4.5.3.3. Dalszy rozwój emfiteuzy i superficies

4.5.4.Zastaw 4.5.4.1. Rozwój historyczny zastawu 4.5.4.2. Akcesoryjność zastawu

5. Rozdział VI - Zobowiązania 5.1. Pojęcie zobowiązania 5.2. Źródła powstawania zobowiązań 5.3. Od nominalizmu kontraktowego ku zasadzie swobody umów 5.4. Zobowiązania naturalne Strona 3 z 71

PRAWO RZYMSKIE - Opracowanie zagadnień 5.5. Nominalizm deliktowy a poszerzenie zakresu odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych 5.6. Wielość podmiotów w stosunku obligacyjnym 5.7. Zmiana wierzyciela i dłużnika 5.8. Umorzenie zobowiązania 5.8.1.Umorzenie zobowiązania w następstwie spełnienia świadczenia 5.8.2.Gatunkowe i indywidualne określenie przedmiotu świadczenia 5.8.3.zobowiązania dopuszczające wybór między różnymi postaciami świadczenia 5.8.4.umorzenie zobowiązania przez inne świadczenia (datio in solutum) 5.8.5.Umorzenie zobowiązania niepowiązane z żadnym świadczeniem 5.8.5.1. Zwolnienie z długu 5.8.5.2. potrącenia 5.8.5.3. odnowienie

5.9. Zwłoka wierzyciela i dłużnika 5.9.1.Mora debitoris 5.9.2.Mora creditoris 5.10. Skutki niewykonania lub nieprawidłowego wykonania zobowiązania 5.11. Odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę 5.11.1. Przesłanki odpowiedzialności… lex Aquilia 5.11.2. Przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej… 5.11.3. Przesłanki odpowiedzialności na zasadzie ryzyka… 5.11.4. Siła wyższa jako okoliczność… 5.11.5. Szkoda i odszkodowanie 5.11.6. Kary pieniężne w zobowiązaniach deliktowych 5.11.7. Kary umowne 5.12. Zobowiązania umowne 5.13. Kontrakty służące do zbywania i nabywania dóbr 5.14. Kontrakty służące do korzystania z cudzego kapitału lub cudzych dóbr 5.15. Kontrakty służące do korzystania z cudzych usług 5.16. Umowa służąca organizacji współdziałania i koncentracji kapitału 5.17. Umowy służące ustanowieniu zabezpieczenie wierzytelności 5.17.1. Kontrakt stypulacji jako inspiracja do powstania instytucji poręczenia 5.17.2. Zakres odpowiedzialności poręczyciela 5.17.3. Umowa powierniczego przeniesienia własności (fiducia) 5.18. Rozkład ryzyka utraty towaru między właścicielami ładunku a kapitanem statku (lex Rhodia de iactu) 5.19. Posługiwanie się ogólnymi warunkami umów przez przedsiębiorców 5.20. Bezpodstawne wzbogacenia 5.21. Altruistyczne zachowanie jako źródło zobowiązania Strona 4 z 71

PRAWO RZYMSKIE - Opracowanie zagadnień 5.22. Zakres altruistycznych zachowań prowadzących do powstania zobowiązania z tytułu negotorium gestio 5.23. Specyfikacja zobowiązania z tytułu czynu niedozwolonego 5.24. Treść pojęcia kradzieży 5.25. Bezprawne wyrządzenie szkody (damnum iniura datum) 5.26. Działanie na szkodę wierzyciela 5.27. Zachowanie kwalifikowane jako delikt (iniura) 6. Kazusy

Strona 5 z 71

PRAWO RZYMSKIE - Opracowanie zagadnień

Autorzy niniejszego opracowania nie ponoszą odpowiedzialności za korzystanie z zawartych w nim treści. W rozumieniu studentów: jeżeli uczysz się tylko z niego i nie zdasz egzaminu z prawa rzymskiego – nie miej do nas pretensji.:) Dodamy od siebie jeszcze, że jeżeli nie uczęszczałeś, drogi czytelniku, na konwersatoria z tego zacnego przedmiotu, to będzie Ci straaasznie trudno przyswoić wiedzę znajdującą się na następnych stronach. Pozdrawiamy serdecznie, Autorzy

Strona 6 z 71

PRAWO RZYMSKIE - Opracowanie zagadnień

Rozdział I – Historia i tradycja prawa rzymskiego 1.1 Unikalność prawa rzymskiego na tle innych porządków prawnych Unikalność prawa rzymskiego polega na tym, że stanowiło jeden z trzech filarów, na których zbudowana została kultura europejska (obok filozofii greckiej i religii chrześcijańskiej). Prawo rzymskie przeżyło nie tylko państwo, w którym powstało, lecz również całą epokę starożytności. Zostało recypowane w średniowiecznej europie, gdzie przyjęło formę prawa powszechnego (lub: pospolitego; ius commune). Jego bezpośredniemu obowiązywaniu położyły kres dopiero nowożytne kodyfikacje z XVIII lub XIX stulecia. W starożytności prawo to rozwijało się głównie za czasów republiki (od 510 r p.n.e do 27 r p.n.e.), jako prawo zwyczajowe, oraz w okresie pryncypatu (od 27 r p.n.e do 284 r n.e.) przede wszystkim jako prawo jurysprudencyjne. W okresie dominatu (284 n.e. – 565 n.e.), zamykającym się śmiercią Justyniana, ostatniego z cesarzy bizantyńskich, przede wszystkim jako prawo stanowione. Ustrój rzymski, stopniowo wyrastający z prawa zwyczajowego, opierał się na konstytucji niepisanej. Kształtowanie kompetencji prawotwórczych poszczególnych organów kształtowało się krok za krokiem, przybierało więc postać ewolucji, podobnie jak w prawie angielskim. RZYM A GRECJA: 510 r p.n.e. – zmiana ustroju z monarchicznego na republikański. Do końca zachowała jednak cechy arystokratyczne. Do końca IV w p.n.e. Rzym pozostawał niewielką gminą rolników i hodowców bydła Pretorzy i sędziowie występujący jednoosobowo. Konstytucja niepisana, ściśle przestrzegane zwyczaje konstytucyjne.

462 r p.n.e. – reformy Peryklesa, rozkwit demokracji. Stosunkowo dynamiczny rozwój miast. Ateńskie sądy ludowe – arena popisów retorycznych. Bardziej zjurydyzowana, zawierała bardziej normy.

Historia ustroju rzymskiego dzieli się na dwie epoki – pierwsza z nich dotyczy civitas. Jego prawo zwane było prawem Kwirytów (ius Quiritum), zarezerwowane było na tzw. zasadzie osobowości lub personalności tylko dla obywateli gminy rzymskiej (stąd ius civile). Z punktu widzenia wewnątrzustrojowego był to okres konstytucji mieszanej, składający się z magistratury jako dominującego elementu monarchicznego, senatu jako elementu arystokratycznego i zgromadzeń ludowych jako elementu demokratycznego. Ekspansja przybierała początkowo formę federacji, później państwo-miasto przekształcone zostało w państwo terytorialne.

1.2 Elementy trwałe rzymskiego ustroju i system źródeł prawa Prawo stanowiło kompleks jasno rozgraniczonych pojęć, tworzących tzw. systemy częściowe. Należą do nich:  W zakresie prawa spadkowego – dwupodział podstaw powołania do spadku: o Z ustawy o Z testamentu  W zakresie prawa źródeł zobowiązań – trójpodział: o Kontrakty o Delikty (+ jakby-delikty / podział za czasów Justyniana) o Inne źródła  W zakresie prawa rzeczowego – formy władania rzeczą: o Posiadanie o Własność o Prawa na rzeczy cudzej Autonomizacja prawa – już w końcowym okresie republiki rzymianie potrafili precyzyjnie odróżniać prawo (ius) od innych systemów normatywnych, takich jak religia, moralność i obyczaj, a także od świata faktów (fatcum). Właśnie na ścisłym odróżnieniu prawa od faktu opierała się dwufazowość procesu zwyczajnego (ordo iudiciorum) oraz odpowiadający jej podział pracy między jurystą a adwokatem. Strona 7 z 71

PRAWO RZYMSKIE - Opracowanie zagadnień

1.3 Szczególna rola perspektywy procesowej Jak wszystkie wczesne prawa, również prawo rzymskie i angielskie, są historycznie narosłymi sumami pozycji prawnych ucieleśnionych w środkach procesowych – „środki poprzedzają prawa”. Pierwszeństwo procesu w stosunku do prawa materialnego wynikało w Rzymie z konieczności, pretorowi bowiem jako magistraturze jurysdykcyjnej nie wolno było bezpośrednio reformować tworzonego mocą ustawy lub zwyczaju ius civile. Pozostawało ono formalnie bez zmiany, nawet gdy pretor odmawiał lub przyznawał skargi. Dopiero na początku III wieku n.e. Papinian stwierdził, że zadania pretora w stosunku do prawa obywatelskiego to nie tylko wspomaganie (adiuvare) i uzupełnianie (supplere), lecz również jego poprawianie (corrigere). Myślenie procesowe spowodowane było brakiem systemu publikacji aktów prawnych edykt był nie tylko jednym z głównych źródeł powstania prawa, lecz również głównym źródłem jego poznania – promował wiec myślenie skargowe. W jeszcze starszym ius commune przeważało myślenie skargowe, w którego ramach działanie wyroku było materialno-prawne, a więc wyrok odrzucający wierzytelność, słuszny czy nie, powodował je wygaśnięcie. Pojęcie actio stanowiło nierozerwalną jedność prawa podmiotowego i środków jego ochrony, przy czym w zależności od potrzeby podkreślano pierwszy lub drugi aspekt. Dopiero XIX-wieczna pandekty styka niemiecka wyraźnie rozróżniła podmiotowe roszczenia materialno-prawne (ius) od prawa skargi jako środka jej realizacji (actio).

1.4 Jurysprudencja jako źródło prawa W okresie pryncypatu prawo rzymskie było prawem jurysprudencyjnym, a w okresie późnego cesarstwa prawem legislacyjnym, które nie miało kierować się przykładami praktyku, lecz ustawami. Prawnik rzymski nie był ani urzędnikiem państwowym (jak pretor) ani osobą czysto prywatną (sędzia, adwokat). Z kolei ani sędzia ani adwokat nie byli prawnikami w rzymskim sensie tego słowa. Prawnik rzymski był prywatnym znawcą prawa, pełniącym funkcje publiczną bezpłatnego doradcy. Zawód autonomicznego zawodu prawnika (iuris consultus) nastąpiło właśnie w Rzymie. Prawnik rozpatrywał problemy prawne u siebie w domu i w oderwaniu od konkretnej sprawy sądowej. Wykształcenie się samodzielnej warstwy znawców prawa różni prawo rzymskie od innych antycznych porządków prawnych. Jej przewaga nad innymi źródłami prawa nadała prawu rzymskiemu okresu pryncypatu właśnie formę jurysprudencyjnego prawa. Prawnicy doradzali sędziom, stronom i urzędnikom jurysdykcyjnym, pomagając tym ostatnim również jako członkowie ich rady przybocznej. Kierunek zainteresowań prawników był zdecydowanie praktyczny – zajmowali się bowiem dogmatyką prawa z wyłączeniem teorii, filozofii, socjologii oraz historii prawa i prawa porównawczego. Prawo jurysprudencyjne należy do prawa kalusowego, jednak w odróżnieniu od common law czynnikiem prawotwórczym jest nie wyrok a porada prawnika (responsum). Prawo jurysprudencyjne spoglądało więc nie wstecz, lecz naprzód. Prospektywność ta wynikała z faktu, że w przeciwieństwie do sądu prawnik nie był związany skierowanym doń pytaniem. Stanowiło ono dlań często tylko pretekst do rozważań, wykraczających daleko poza przedstawiony mu kazus.

1.5 Źródła prawa, zwłaszcza prawo pretorskie (ius honorarium) Od 367 r.p.n.e. ustanowiono urząd pretora jako magistratury jurysdykcyjnej, z archaicznego prawa obywatelskiego (ius civile), zawartego w ustawach rzymskich i zwyczajach, wyodrębniło się zawarte w edyktach pretorskich „prawo urzędnicze” (ius honorarium). Urząd pretora był jednorocznym urzędem politycznym, którego piastun w sprawach wymagających wiedzy fachowej zasięgał opinii swej rady (consilium). To właśnie owa rada opracowywała tekst edyktu jako pretorski program wymiaru sprawiedliwości, z reguły przejmowany przez poprzednika (dictum tralaticum), lecz gdy zachodziły potrzeby wprowadzano również innowacje. Edykt – składał się z przyrzeczeń udzielenia środków ochrony prawnej, szczególnie skarg (actiones) i zarzutów procesowych (exceptiones), oraz i wzorcowych formuł. Dwa ostatnie stulecia przed Chrystusem to najbardziej twórczy okres rzymskiego prawa prywatnego, podczas którego jednolite ius civile zostało uzupełnione przez ius honorarium pretora miejskiego i ius Pentium pretora cudzoziemskiego. Ius civile w pierwotnym sensie prawa obowiązujące tylko obywateli zostało uzupełnione przez pochodzące z praktyki handlu międzynarodowego „prawo ludów” (ius gentium), uznane na gruncie rzymskim w edykcie pretora perygrynów. Pretor peregrinus wyposażony był w kompetencję rozstrzygania sporów bądź miedzy Rzymianami a cudzoziemcami, bądź wyłącznie między tymi ostatnimi. W 227 r. p.n.e ustanowiono jeszcze dwóch pretorów (1 dla Korsyki, 1 dla Sycylii ), a w 197 r. p.n.e. ustanowiono następnych dwóch dla obu prowincji hiszpańskich: Hispania citerior – na północy, Strona 8 z 71

PRAWO RZYMSKIE - Opracowanie zagadnień Hispania ulterior – na południu. Pierwszy pretor rezydujący w Rzymie zwany urbanus, sprawował wymiar sprawiedliwości dla obywateli rzymskich, a natomiast edylowie – jurysdykcję targową. Pretor, który był powołany do wprowadzania w życie starego ius civile zaczął je rychło reformować, opierając się na kryterium słuszności, podobnie jak czynił to w XVI stuleciu angielski kanclerz w odniesieniu do common law. Ius civile – Ius honorarium Prawo pretorskie doprowadziło do zdublowania rzymskiego porządku prawnego, szczególnie w prawie rzeczowym w wyniku uznania nieformalnych czynności przewłaszczających (własność bonitrarna obok kwirytalnej) w prawie zobowiązań przez uznanie zobowiązań pretorskich, a także hamowania skarg cywilnych mocą zarzutu procesowego, w prawie rodzinnym wskutek uznania rodziny kognicyjnej obok agnacyjnej i w reszcie w prawie spadkowym w drodze uznania posiadania majątku spadkowego (bonorum possessio) obok dawnego dziedziczenia (hereditas). Pretor perygrynów był niezwiązany rzymskimi ustawami czy zwyczajami dlatego odgrywał rolę pilotażową w procesie swoistej modernizacji dawnego prawa cywilnego. Innowacja prawa pretorskiego jest edykt o podstępie, wydany ok. polowy I wieku przed Chrystusem przez Gajusza Akwiliusza Gallusa . Owy edykt przyrzekał skargę na słusznej podstawie (iusta causa) pod warunkiem braku innych środków ochrony. Pokrewny zarzut podstępu (exceptio doli), najogólniejszy i najważniejszy praktycznie wśród zarzutów procesu formularnego, najlepiej tłumaczyć na język polski jako „zarzut nadużycia prawa”. Rekonstrukcje edyktu Pierwsze komentarze do edyktu napisali już u schyłku republiki Serwiusz Sulpicjusz Rufus i jego uczeń Aulus Ofiliusz. Posiłkując się zawartymi w Digestach justyniańskich fragmentami komentarzy Ad dictum pióra rozmaitych prawników klasycznych, spośród których najwięcej należy do Ulpiana, uczony niemiecki Otto Lenel dokonał w 1883 r. rekonstrukcji tekstu edyktu pretorskiego. Tekst został zrekonstruowany na zlecenie cesarza Hadriana redakcji juliańskiej.     

Cześć wstępna edyktu : zawierała przepisy o jurysdykcji pretorskiej. Część główna: o środkach zwykłej pomocy prawnej. Część trzecia: o środkach pomocy przyśpieszonej. Część czwarta: o egzekucji i nieważności wyroku. Część piąta: zawierała jako załączniki formuły zarządzeń tymczasowych, zarzutów procesowych i stypulacyjnych zabezpieczeń pretorskich.

Jako dalszy załącznik został umieszczony przez Juliana: edykt edylów kurulnych, dotyczący odpowiedzialności sprzedawcy za wady zbywanych na targowiskach niewolników, bydła i dzikich zwierząt.

1.6 Jurysprudencja późnorepublikańska Utwierdzenie kompromisu pomiędzy patrycjuszami a plebsem nastąpiło pod koniec IV w. przed Chrystusem. W 254 r. p.n.e pierwszy plebejski pontifex maximus (a był nim Tyberiusz Korunkaniusz), zaczął udzielać odpowiedzi na pytania prawne publicznie, co łączył z publicznym nauczaniem prawa. Zgodnie z tradycyjną dewizą przekazaną przez Cycerona odmawiającą profesjonalnemu nauczaniu jakiejkolwiek godności, do końca okresu republiki prawa nauczano tylko na marginesie praktyki respondencyjnej. Działalność Korunkaniusza, która wyprowadziła jurysprudencję rzymską z anonimowości kolegium pontyfików, można uznać za początek jej laicyzacji, mimo że do pierwszych lat I w. przed Chrystusem niektórzy wybitni prawnicy piastowali jeszcze urzędy kapłańskie. Ostatnim, który piastował ten urząd był konsul Kwintus Mucjusz Scewola zwany pontifex (został zamordowany w 82 r. p.n.e podczas wojny domowej jako rzekomy zwolennik Sulli). Założyciele jurysprudencji rzymskiej I dzieło jeżeli chodzi o rzymską literaturę prawniczą to Ius Aelianum, której autorem jest Sekstus Eliusz Petus Katus piastujący urząd konsula. Zawierało ono formuły procesowe, ale również tekst ustawy XII Tablic i jej wykładnie. Należy także wspomnieć tutaj o Marku Porcjuszu Katonie Lincinianusie zmarłym w 152 r. przed Chrystusem. Zajmował się on budowaniem reguł i pojęć i sformułował regula Catoniana. Zgodnie z nią legat, który byłby nieważny w chwili sporządzania testamentu, pozostanie nieważny na zawsze – niezależnie od tego, kiedy zmarł testator. Pisząc 350 lat później dzieło o tej regule, Paulus nadał jej ogólniejszą formę: „co było wadliwe od początku, nie może zostać uzdrowione przez upływ czasu”. Strona 9 z 71

PRAWO RZYMSKIE - Opracowanie zagadnień Za ojców założycieli jurysprudencji rzymskiej uchodzą jednak Maniusz Maniliusz, Marek Juniusz, Brutus i konsul z 133 r. p.n.e Publiusz Mucjusz Scewola, którzy według tradycji rzymskiej położyli podwaliny (fundaverunt) prawa cywilnego. Wszyscy trzej pozostawali pod wpływem filozofii stoickiej. Metoda dialektyczna - szerzyła się pod wpływem hellenizmu. Uprawiali ją za pomocą definicji i podziałów kategorii prawnych na gatunek i rodzaj m.in. Kwintus Mucjusz pontifex, ale także jego młodszy rywal Serwiusz Sulpicjusz Rufus. Jurysprudencja kautelarna Zabezpieczenie mucjańskie (cautio Muciana) stworzone przez Kwintusa Mucjusza zwanego także pontifex. Złożenie owego zabezpieczenia pozwalało objąć spadek lub zapis pod warunkiem negatywnym zależnym od woli dziedzica lub zapisobiercy, tzn. pod warunkiem, że ten nie zachowa się w określony sposób. Tenże prawnik był autorem domniemania mucjańskiego (praesumptio Muciana), rozciągającego zapis „rzeczy przekazanych żonie” na wszystkie posiadane przez wdowę przedmioty. Gajusz Akwiliusz Gallus – pretor z 66 r. p.n.e., zawdzięczamy mu 2 pomysły kautelarne:  

Pomysł I: formalne przyrzeczenie, zastępujące kilka istniejących między stronami zobowiązań przez jedno nowe (stipulatio Aquiliana), Pomysł II: klauzula ustanowienia dziedzicem nienarodzonym wnuka, którego ojciec zmarł przed testatorem (postumi Aquiliani).

Jako senator Gajusz Aulus Cascelliusz zaprojektował iudicium Cascellianum, pozwalające zwycięzcy procesu interdyktalnego per sponsionem skarżyć o wydanie rzeczy. Profesjonalizacja jurysprudencji Z braku konstytucyjnej kompetencji prawodawczej podstawę wszystkich źródeł prawa stanowił w okresie ...