Rzymski proces cywilny PDF

Preview

Summary

Download Rzymski proces cywilny PDF

Description

Rzymski proces cywilny cz. 2 Ochrona praw

Historyczny rozwój procesu

PROCES KOGNICYJNY — COGNITO EXTRA ORDINEM Postępowanie kognicyjne (cognitio extra ordinem – dosłownie: „rozpoznanie poza porządkiem”), chronologicznie trzecia forma postępowania sądowego, było wytworem prawa cesarskiego. Pojawiło się już za Augusta w prowincjach rzymskich, prawdopodobnie dlatego, że proces formułkowy nigdy nie był tam stosowany systematycznie. Początkowo miał charakter nadzwyczajny, w sprawach cywilnych stosowano go przede wszystkim przy roszczeniach niechronionych w postępowaniu zwyczajnym. Ponieważ postępowanie procesowe prowadził sędzia – urzędnik cesarski, w okresie dominatu wykształcił się hierarchiczny ustrój sądów cesarskich odpowiadający strukturom organizacji państwa. Urzędnicy w poszczególnych jednostkach administracyjnych sprawowali sądownictwo w imieniu cesarza. W Rzymie i Konstantynopolu kompetentni do rozstrzygania spraw w pierwszej instancji byli: prefekt miasta (praefectus urbi) oraz prefekci odpowiadający za poszczególne działy administracji. W prowincjach sprawy większej wagi rozpatrywał namiestnik, inne –

wyznaczony przez niego lub władze samorządowe poszczególnych gmin sędzia delegowany. Sprawy mniejszej wagi mógł rozstrzygać także defensor civitatis (zwany także defensor plebis), urzędnik powoływany od IV w. do ochrony biednej ludności miejskiej przed uciskiem możnych oraz przedstawicieli władz państwowych i samorządowych. W diecezjach wyższą instancję stanowił urząd wikariusza (vicarius), od którego wyroku można było się odwołać do właściwego prefekta pretorium (praefectus praetorio), zarządzającego prefekturą. Najwyższą instancją sądową był cesarz. ces kognicyjny zasadniczo różnił się od mających swe korzenie w okresie republiki rzymskiej procesów legisakcyjnego i formułkowego. Oto najważniejsze cechy charakterystyczne dla procesu cesarskiego: A. Sędzia był urzędnikiem państwowym reprezentującym cesarza; strony nie miały wpływu na jego wybór. B. Nie było podziału na dwie fazy (stadia)procesowe. Postępowanie przebiegało w całości, od początku aż do wydania wyroku, przed właściwym dla danej sprawy sędziąurzędnikiem cesarskim lub osobą przez niego delegowaną. C. Pozew miał charakter urzędowy i pisemny; doręczał go urzędnik sądowy. D. Umiejscowienie i skutki litis contestatio zmieniły się; aktu tego dokonywano na początku procesu, po przedstawieniu roszczenia przez powoda (narratio) i po przeciwstawnej wypowiedzi pozwanego (contradictio). Litis contestatio, inaczej niż w procesie legisakcyjnym i formułkowym, nie powodowała konsumpcji skargi powodowej.

E. Sędzia, wydając wyrok,nie był skrępowany treścią formułki procesowej. Rozstrzygał on na podstawie dowodów również powołanych z urzędu, co nie było możliwe w procesie formułkowym, gdzie sędzia rozpatrywał jedynie dowody przedstawione przez strony. Sędzia był natomiast, inaczej niż w procesach wcześniejszych, coraz bardziej związany określoną procedurą regulującą prowadzenie postępowania; wiązały go przepisy dotyczące oceny środków dowodowych. F. Zmieniły się granice władzy sędziego. W procesie kognicyjnym wyrok nie musiał opiewać (jak to było w procesie formułkowym) na wartość pieniężną. Mógł on również nakazywać wydanie rzeczy lub spełnienie świadczenia, które nie było wyrażone w pieniądzach. G. Wyrok był wydawany na piśmie.

H. Od wyroku sędziego-urzędnika strona mogła złożyć odwołanie (appellatio) do sądu wyższej instancji, co było niemożliwe w procesach okresu republiki. I. Zmienił się tryb i charakter postępowania egzekucyjnego. Straciło ono swój dotychczasowy charakter egzekucji prywatnej, której rozpoczęcie było uzależnione od dokonania nowego pozwu. W okresie dominatu pojawili się urzędnicy egzekucyjni (apparitores, officiales), egzekwujący prawomocne wyroki. Zastosowanie egzekucji osobistej zostało ograniczone. Egzekucję majątkową uniwersalną stosowano w coraz to mniejszym zakresie. Formą dominującą egzekucji stała się egzekucja syngularna, dokonywana na części majątku w drodze distractio bonorum. J. Miejscem procesu stały się pomieszczenia zamknięte (basilicae), do których dostęp był ograniczony; strony wnosiły opłaty sądowe.

— Proces kognicyjny a formułkowy PROCES FORMUŁKOWY prywatne i ustne dwie fazy: 1) in iure 2) apud iudicem

wezwanie do sądu struktura

PROCES KOGNICYJNY urzędowe i pisemne jednolity

miejsca publiczne (otwarte place publiczne – comitium, forum)

miejsce

pomieszczenia zamknięte (basilicae, aud

w momencie zakończenia pierwszej fazy; skutkiem była konsumpcja skargi powodowej

litis contestatio

na początku procesu; nie powodowała ko powodowej, skutek ten powodował dopi

prywatny i pojedynczy; strony miały wpływ na jego wybór

sędzia

urzędnik cesarski; strony nie miały wpływ

musiał opiewać na wartość pieniężną (condemnatio pecuniaria)

wyrok

nie musiał opiewać na wartość pieniężną wydanie rzeczy lub wykonanie świadczen

brak prywatna cognitor lub procurator (w procesie legisakcyjnym zastępstwo niemożliwe)

apelacja egzekucja zastępstwo

możliwa urzędowa procurator

całkowicie bezpłatny

opłaty

opłaty na rzecz sędziego (według ustalon rzecz adwokatów

PRZEBIEG PROCESU KOGNICYJNEGO Proces kognicyjny rozpoczynał się pozwaniem do sądu, które miało charakter urzędowego i pisemnego wezwania do stawienia się przed sądem (litis denuntiatio); w prawie justyniańskim pozew określany był jako libellus conventionis. Było ono doręczane pozwanemu przez specjalnego urzędnika sądowego (executor). Pozwany winien był ustosunkować się do treści pozwu na piśmie (libellus contradictionis). Nadto pozwany winien był złożyć zabezpieczenia w formie zapłaty określonej sumy pieniędzy (cautio iudicio sisti), że stawi się w sądzie w terminie na rozprawę. Kiedy obie strony stawiły się przed sędzią, dochodziło do zawiązania sporu (litis contestatio); akt ten następował po przedstawieniu sprawy przez powoda i ustosunkowaniu się do niej przez pozwanego (causae coniectio). Litis contestatio nie powodowała „konsumpcji” skargi powodowej. Niestawienie się którejkolwiek ze stron do sądu (contumacia) nie stanowiło przeszkody do prowadzenia rozprawy przez sędziego i wydania wyroku zaocznego.

Wykaz środków dowodowych zasadniczo był taki sam jak w procesach okresu republiki, ale uległy zmianie zasady ich oceny. Zasada swobodnej oceny dowodów została zastąpiona zasadą legalnej oceny środków dowodowych (sędzia musiał uwzględnić przepisy odnośnie do wiarygodności środków dowodowych). W świetle ustawodawstwa cesarskiego dowody z dokumentów zyskały większe znaczenie; ograniczono wagę zeznań świadków. Największą wartość dowodową miał dowód z dokumentów publicznych, zredagowanych przez urzędników cesarskich. Podobnie były traktowane dokumenty prywatne, sporządzane przez notariuszy (tabelliones). W IV w. pojawiła się zasada, że zeznania jednego świadka nie mają mocy dowodowej, co zostało wyrażone w późniejszej paremii: Testis unus, testis nullus – „Jeden świadek to żaden świadek”. WYROK I APELACJA W PROCESIE KOGNICYJNYM Rozprawę kończył wyrok (sententia definitiva), sporządzany na piśmie i odczytywany na publicznym posiedzeniu sądu. Jego treścią mogło być nie tylko zasądzenie pieniężne, lecz również zasądzenie na wydanie rzeczy lub inne świadczenie niepieniężne. Od wyroku istniała możność odwołania się do sądu wyższej instancji. Odwołanie(appellatio) następowało przez złożenie, przynajmniej przez jedną ze stron, żądania ponownego rozpoznania sprawy, sędziemu do protokołu lub w piśmie zwanym libellus appellationis. Sędzia, którego wyrok został zaskarżony, był zobowiązany przekazać akta sprawy, wraz z pisemnym sprawozdaniem (litterae dimissoriae), sędziemu wyższej instancji do ponownego rozpatrzenia. Do tego czasu wykonanie wyroku niższej instancji pozostawało w zawieszeniu. W postępowaniu odwoławczym przed sędzią wyższej instancji strony mogły wysuwać i powoływać nowe okoliczności. Dopuszczalna była także zmiana wyroku na niekorzyść apelującego (reformatio in peius – dosłownie: „zmiana na gorsze”). W zasadzie apelacja była dopuszczalna do dwóch instancji. W przypadkach szczególnych można było jednak wnieść specjalną prośbę (supplicatio) do samego cesarza o nadzwyczajne rozpatrzenie sprawy. EGZEKUCJA W wypadku kiedy wyrok pierwszej lub apelacyjnej (odwoławczej) instancji stał się prawomocny, a dłużnik nie wykonał go w określonym przez prawo terminie, wierzyciel mógł wystąpić o wszczęcie postępowania egzekucyjnego. Przeprowadzał je organ władzy państwowej, tj. funkcjonariusz sądowy zwany egzekutorem (executor). Egzekucja wprawdzie mogła mieć charakter osobisty, ale jej podstawową formą była egzekucja majątkowa, z reguły syngularna. Egzekucji uniwersalnej dokonywano wyjątkowo przez zajęcie, przy udziale urzędnika, całego majątku dłużnika, a następnie sprzedaż poszczególnych przedmiotów – aż do uzyskania zaspokojenia wierzycieli (distractio bonorum). Urzędnik sądowy mógł również dokonać zajęcia poszczególnych przedmiotów należących do dłużnika (pignus in causa iudicati captum – zastaw ustanowiony w celu zaspokojenia pretensji ustalonych w wyroku), a następnie, w przypadku kiedy dłużnik nie spełnił dobrowolnie zasądzonego świadczenia, dokonać ich licytacyjnej sprzedaży. Aby przymusić dłużnika do wydania zasądzonej rzeczy, mógł użyć siły. Egzekucja osobista miała ograniczony zakres zastosowania; wprowadzano ją jako ostateczny środek nacisku wobec najuboższej ludności. Wtrącenie do więzienia publicznego za długi stało się przede wszystkim środkiem ułatwiającym przeprowadzenie egzekucji majątkowej. OCHRONA POZAPROCESOWA

W okresie stosowania procesu formułkowego działalność pretora w zakresie wymiaru sprawiedliwości nie ograniczała się jedynie do wykonywania iurisdictio polegającej na organizowaniu procesowej ochrony prawnej. Na podstawie przysługującego mu imperium stosował on także różne środki ochrony prawnej poza procesem. To pozaprocesowe postępowanie magistratury odznaczało się tym, że było nieskomplikowane i sprawne; pretor na prośbę osoby zainteresowanej zapoznawał się ze sprawą (causaecognitio), a następnie wydawał postanowienie. Celem tej pozaprocesowej aktywności pretora było przede wszystkim zapobieganie ewentualnym sporom mogącym powstać w przyszłości oraz, w sytuacjach nadzwyczajnych, pomoc osobom, które wskutek pewnych zdarzeń prawnych znalazły się w niekorzystnej dla nich sytuacji prawno-majątkowej. Spośród środków ochrony pozaprocesowej tradycyjnie jako najważniejsze wskazuje się: interdykt, restitutio in integrum oraz missio in possessionem. INTERDYKT Interdykt (interdictum) był wydanym przez pretora, na mocy przysługującego mu imperium, nakazem określonego działania lub zaniechania. Celem tego środka prawnego było przeciwdziałanie stanowi rzeczy, który był sprzeczny z obowiązującym porządkiem prawnym. Jeśli adresat interdyktu podporządkował się wezwaniu magistratury, postępowanie kończyło się na tym etapie. W wypadku przeciwnym interdykt stanowił podstawę do wszczęcia postępowania procesowego celem sądowego rozstrzygnięcia konfliktu. Interdykty z reguły zamieszczone były w edykcie pretorskim (ich nazwy pochodziły zwykle od pierwszych słów tekstu określającego ich treść); udzielano ich na wniosek osoby zainteresowanej. Te pretorskie środki prawne klasyfikowano według różnych kryteriów; ich systematyzację podaje Gajus (G. 4, 140). Jeden z jego podziałów wyróżnia interdykty restytutoryjne (interdicta restitutoria), ekshibitoryjne (interdicta exhibitoria) oraz prohibitoryjne (interdicta prohibitoria). RESTITUTIO IN INTEGRUM Restitutio in integrum (przywrócenie do stanu poprzedniego) była pozaprocesowym i nadzwyczajnym środkiem ochrony prawnej, udzielanym wyjątkowo przez pretora na prośbę osoby, która wskutek pewnego zdarzenia prawnego, najczęściej ważnego aktu prawnego, doznała szkody. Celem tego środka było przywrócenie stanu pierwotnego (poprzedniego). Restitutio in integrum była środkiem ostatecznym, wydawanym, jeśli nie było możliwości zastosowania zwyczajnej ochrony procesowej (remedium ultimum). Droga dla tego nadzwyczajnego rekursu była otwierana dla określonych osób z racji ich statusu prawnego; restitutio in integrum przyznawano osobom dojrzałym, które nie ukończyły 25. roku życia. Nadto środek ten stosowano w wypadku zaistnienia pewnych okoliczności, takich jak podstęp (dolus) lub groźba (metus), MISSIO IN POSSESSIONEM Missio in possessionem była pozaprocesowym środkiem prawnym, na mocy którego pretor na wniosek zainteresowanej strony wprowadzał pewną osobę w posiadanie rzeczy(missio in rem)lub całego majątku(missio in bona)pozwanego celem przymuszenia jej do określonego zachowania, np. poddania się egzekucji, brania udziału w postępowaniu sądowym (wdania się w spór, udzielania odpowiednich gwarancji lub zabezpieczenia zainteresowanej osoby

przed ewentualną szkodą. Takie zajęcie majątku było zazwyczaj tymczasowe i rodziło jedynie dzierżenie rzeczy. W wypadku oporu ze strony właściciela zajętego majątku pretor na podstawie przysługującego mu imperium mógł upoważnić do sprzedaży zajętej rzeczy lub do przejęcia jej na własność przez uprawnionego. Wprowadzenie wierzycieli w cały majątek dłużnika było realizowane na podstawie egzekucji majątkowej uniwersalnej (venditio bonorum)....