YEREL TARİH KAYNAKLARI ve KENT MÜZESİ ARŞİVİ PDF

Preview

Summary

YEREL TARİH KAYNAKLARI ve BURSA KENT MÜZESİ ARŞİVİ Tarih bilinci sürekli değişen bir olgudur. Son yıllarda tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de yeni bir dünya düzeni oluşmakta. Globalleşen bu dünya düzeninde, post-modernizm veya globalizm olarak anılan bu yeni hayat tarzına göre modern toplumun tüm ...

Description

YEREL TARİH KAYNAKLARI ve BURSA KENT MÜZESİ ARŞİVİ Tarih bilinci sürekli değişen bir olgudur. Son yıllarda tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de yeni bir dünya düzeni oluşmakta. Globalleşen bu dünya düzeninde, post-modernizm veya globalizm olarak anılan bu yeni hayat tarzına göre modern toplumun tüm değerleri sarsılıyor. Hızlı ve kolay iletişim sayesinde dünya ufalıyor, tek kültürlü bir dünyaya doğru gidilir. Bu yeni dünya düzeninde, bir taraftan tüm dünya bütünleşirken, diğer yandan da yerellik ön plana çıkıyor. Globalleşen dünyamızda kentler artık ayrı birer organizasyon gibi algılanmaya başlanmış, neredeyse devlet organizasyonu ile yarışır duruma gelmiştir. Bu aşamada kent tarihi ve kültürü, hemşerilik bilinci büyük önem kazanmaya başlamıştır. Bu bilincinin oluşması için de son yıllarda kent tarihi ve değerlerinin belirlenip koruma çabaları hızlanmıştır. Bursa’da kurulan Kent Müzesi ve Arşivi de, bu aşamada, kent belleğini oluşturma çabası içine girmiştir. Ancak yeni yeni gelişmekte olan yerel tarih çalışmaları konusunda yöntem çalışmaları çok yetersizdir. Yerel tarih araştırmaları için kurulmakta olan Kent Müzesi Arşivi, Bursa kent tarihi ve kültürü alanında yapılacak çalışmalara büyük hız kazandıracaktır. Bursa kent tarihinin kaynakları Epigrafi/yazıtbilim: Bursa kent tarihinin kaynaklarına baktığımızda, bu kaynakların büyük bölümünün, dönemlere göre farklılık gösterdiği görülmektedir. Antik dönem Bursa’sı için kullanılan en önemli yaygın kaynaklar bölgemizden çıkarılan yazıtlardır. Bu yazıtların bir kısmı müzelerde olsa da, büyük bölümü ören alanlarındadır. Yıllar önce, özellikle yabancı araştırmacıların yaptıkları incelemeler sonunda belirlenmiş olan bu yazıların büyük bölümü bugün yoktur. Ne mutlu ki, başta Mendel olmak üzere çok sayıda uzman, Bursa bölgesindeki yazıtları daha bir asır önce kopyalarını alıp yayınlamışlardır1. Daha sonraki yıllarda E. Bosch2, Diest3 ve F. Karl Dörner4 Bursa’daki yazıtlar konusunda çok önemli çalışmalar yapmıştır. Bursa, epigrafi/yazıtların toplanıp yayınlanması konusunda çok şanslıdır. Özellikle Alman araştırmacıların ilgi gösterdiği bu çalışmalarda Sencer Şahin, İznik ve çevresinde çok önemli epigrafik çalışmalar yaparak 56 kitap olarak Bonn’da yayınlamıştır. Roma dönemi Bursa’sına ait en kapsamlı etüdü ise sayın Thomas Corsten yapmıştır. Proussa/Bursa dışında, Apameia/Mudanya ve Kios/Gemlik şehirlerinin Roma dönemi hakkında çok değerli üç kitap yayınlamıştır5. Bursa’nın güneyini, yani Orhaneli bölgesinin Roma dönemini araştıran uzman da Elmar Schwertheim’dir. Kyzikos/Erdek, Miletupolis/M.Kemalpaşa ve Hadrianeia/Orhaneli’ne ilişkin kitaplarında da Roma dönemi Bursa’sına ilişkin çok değerli bilgiler toplanmıştır6. Osmanlı döneminde de, Bursa’nın kent kültürü için çok sayıda yazıt/kitabelere dayanan çalışmalar yapılmıştır. Özellikle anıtlarda ve mezarlarda bulunan yazıtlara ilişkin çalışmalardan çok değerli bilgiler elde edilmiştir. Örneğin Umur Bey vakfiyesi, yaptırdığı cemide kitabe olarak bulunmaktadır. Yine bugün Şahadet Caminin kapısı üzerinde bulunan Hisar’daki Orhan Camii’nin kitabesi de, Bursa’nın, dolayısıyla Osmanlının ilk devirlerini aydınlatacak unsurlar içermesi nedeniyle 5-6 araştırmacı tarafından yayınlanmıştır. Osmanlı dönemi yazıtları, daha çok Bursa’daki anıtlarını anlamamıza yaramaktadır. Osmanlı dönemi yazıtlarına ilişkin en değerli kaynak Kazım Baykal’ın Bursa Anıtları (1950) ile Ulucami (1950) adlı kitabıdır. Bu dönemde E. H. Ayverdi’nin çalışmaları da Bursa yazıtları ve anıtları için değerli çalışmalardır. Ayrıca M. Turgut Koyunluoğlu’nun İznik ve Bursa Tarihi de Bursa’daki yazıtlar konusunda çok değerli bir kaynaktır. Bursa’daki anıtlar ve yazıtlar konusunda en kapsamlı eserlerden biri de A. Gabriel’in Brousse’sıdır7. Rapor ve resmi yazışmalar: Roma ve Bizans Bursa’sına dair önemli kaynaklardan biri de, Roma döneminde yapılan yazışmalar, mektup ve raporlardan oluşmaktadır. Roma dönemi Bursa’sının kent yaşayışı, kültürü ve siyasal yapısına ilişkin en zengin bilgileri, I. yüzyılda Prousa/Bursa’nın yöneticisi olan 1

Bursa müzesindeki yazıtlara ilişkin ilk inceleme G. Mendel tarafından yapılmıştır. Musée de Brousse. Cataloque des monuments grecs, romains et byzantins du, 1904 ve "Catologe Des Sculptures Grecques, Romaines Et Byzantines Du Musee De Brousse" Athenes 1908. 2 E. Bosch, "Bithynia Tetkikleri I." Belleten, Ank. 1946, s.29-54 3 W. Von Diest, Die Landschaft Zwischen Nicaea Und Nicomedia "Asien" II, S.10-12 (1903) S.149-192 4 F.K. Dörner, Ausser Bithynische İnchriften İm Museum Von Bursa Und Neu Funde Aus Eskişehir, 1940, S.35; "İnschriften Und Denkmaeler Aus Bithynien İstfor 14, Berlin 1941; Ausser Bithynische İn Muzeum Von Brusa 1940. 5 T. Corsten, Die Inschriften von Apameia (Bithynien) und Pylai, (Bonn 1987); Die Inschriften von Kios (Bonn 1985); Die Inschriften von Prusa ad Olympum (Bonn 1991). 6 E. Schwertheim, Denkmäler zur Meterverehrung in Bithynien und Mysien, Festschrift F.K. Dörner (1978); Die Inschriften von Kyzikos und Umgebung, I. (1980); Die Inschriften von Kyzikos und Umgebung, II. Miletupolis, (1983) 7 Un Capitale Turquie Brousse, Paris 1958

2

Dion Chrysostomus’un raporlarından oluşan kitap ile8 yine aynı dönemde Bursa ve tüm Bitnynia’nın yöneticisi olan Genç Plinius ile Roma İmparatoru Trianus arasında yapılan yazışmalarda bulmaktayız. Gerçekten bu mektup ve raporları birer Bursa şehir tarihi olarak görmek olasıdır. Bu kitaplarda Roma dönemi Bursa’sı ve özellikle kentte bulunan iki meclis ile bu meclis çalışmaları hakkında çok değerli bilgiler bulunmaktadır. Roma dönemini aydınlatan bu eserler üzerine çalışıldığı için bu bilgilerin çoğuna ulaşabilmemize karşın, Bizans dönemi Bursa’sına dair çok az bilgi ve yazışma vardır. Bu nedenle Venedik Arşivinde, Bizans Bursa’sına ilişkin bazı bilgiler bulunduğunu bilmekteyiz. Bazı bilgiler de yayınlanmıştır. Ancak bu arşivlerde daha fazla bilginin bulunduğunu sanıyoruz. Bu nedenle büyük bir giz gibi duran Bizans Bursa’sını aydınlatabilmek için Venedik Arşivi ile, Heybeliada Ruhban Okulu ve Fener Patrikhanesi arşivlerinden yararlanılması gerekmektedir. Bu kaynaklara, Bursa’daki konsolos ve misyonerlerin rapor ve mektupları da eklenebilir. Bu konuda çok ilginç örnekler bulunmaktadır9. Bursa’nın son yıllarında, Bursa Vilayet Meclisi de, Roma döneminde olduğu kadar geniş yetkileri olmasa da Bursa’nın siyasi, sosyal ve ekonomik hayatına yön vermekteydi. Ve Bursa şanlı ki, bu Vilayet Zabıtları uzun yıllar basılmıştır. 1900’lü yılların başından neredeyse 1940’lı yıllara kadar basıldığı sanılan bu Vilayet Meclisi Zabıtları, Bursa kent tarihi için çok değerlidir. İlk kez, Bursa’da Mübadele kitabını hazırlarken farkettiğim ve bilim dünyasında duyurduğu bu kaynakların ne yazık ki tümü bulamadım. Bursa ve çevre kütüphanelerden bulduklarıma göre, zengin bilgiler içerdikleridir. Arşiv belgeleri ve kadı sicilleri: Bursa kent kültürüne ilişkin en değerli kaynaklar kuşkusuz arşiv belgeleridir. Bugün arşivlerde, Osmanlı ve Cumhuriyet dönemi Bursa’sına ilişkin çok sayıda belge bulunmaktadır. Arşiv belgeleri dışında, Bursa Kadı Sicilleri de, Bursa kent kültürü için bir hazine değerindedir. Bu sicillere ilişkin özellikle İlahiyat Fakültesi tarafından çok sayıda etütler yapılmıştır. Bursa Kadı Sicillerin orijinalleri İstanbul’a gitmesine karşın Bursa Belgeliğinde kopyaları vardır. Bursa’daki çok değerli belgeler olan kadı sicillerinden yola çıkarak hem Bursa, hem de Türk tarihi konusunda etüt yapan değerli araştırmacılardan Halil İnalcık ve Mustafa Akdağ başta olmak üzere; Özer Ergenç, Halil Sahillioğlu, Murat Çizakça, Hüseyin Özdeğer, Osman Çetin, Mefail Hızlı, Asım Yediyıldız, Abdurrahman Kurt, Salih Pay ve Haim Gerber’e büyük minnet borçluyuz. Fahri Dalsar’ın Bursa’da İpekçiliğin Tarihi ile T. Dağlıoğlu’nun 16. Yüzyılda Bursa adlı çalışmalar da, 1960 yılı öncesinde arşiv belgelerine dayanarak Bursa’nın kent kültürünü etüt eden çok değerli araştırmalardır. Yapılmakta olan Bursa Kent Müzesi’nde, Şehir kütüphanesindeki Bursa Belgeliğini de içine alacak biçimde kent arşivi oluşturulacaktır. Bursa’ya dair her tür belge ve yayının toplanacağı bu arşiv sayesinde, Bursa kültürü konusunda araştırma yapacak uzmanlar oldukça rahatlayacaktır. Bursa kent arşivinde, başta Belediyeye ait yazışma dosyaları olmak üzere çok değerli belge ve kaynaklar bulunmaktadır. Bursa araştırmacılar tarafından bilinmeyen bu arşiv, kent kültürünün aydınlanmasında katkı sağlayacaktır. Antik yazarların kitapları: Bursa’nın bulunduğu coğrafi bölge olan Bithynia hakkında çokça kitap yazılmıştır. Bu tarihçilerden en eskisi Myrleialı/Mudanyalı Asklepiades'dir. İ.Ö. II. yüzyılda yaşanmış olan bu yazarın yaklaşık 10 kitaptan oluşan 'Bithynia Araştırmaları' adlı kitaptan bazı parçalar günümüze gelmiştir. İ.Ö. I. yüzyılda yaşanmış olan Miletli Aleksandr'in de, 'Bithynia Hakkında' adlı bir kitabı vardır. Bu kitaptan günümüze, topografik bilgiler içeren sadece üç parça gelebilmiştir. İ.Ö. III veya II. yüzyıllarda yaşadığı sanılan Bithynialı Demostene'in de 'Bithynia' adlı şiirimsi tarzda yazılmış bir kitabı vardır. Byzantionlu Etien'in bu kaynaktan bazı parçaları kitabına alınmıştır. 10 kitaptan fazla olduğu sanılan bu kaynaktan topografik özellikler içeren sadece 12 parça günümüzde gelebilmiştir. İ.Ö. I. yüzyılda yaşadığı sanılan Khalkedonlu Nikandros'un Bithynia krallarının maceralarını anlatan değerli kitabından da günümüze sadece, 4-6. kitaplarından bazı parçalar gelebilmiştir. Bithynia hakkında günümüze dek gelen tarihsel parçaların çoğu, Nikomedeialı Arrianos'un'un (öl.175) 'Bithynia Tarihi' adlı kitabına aittir. Bu kitaptan günümüze 16 parça gelmiştir. Bu parçalarda mitoloji, etnografi, din tarihi ve coğrafya ile ilgili metinler vardır. Nümizmatik/Paralar: Bursa kent tarihi için paraların da önemi vardır. Bursa tarihinin hangi devirlere kadar gittiğini çözmemizde paralar yardımcı olmaktadır. Nitekim H. Wilde, Roma İmparatoru Carakalla’ya ait bir paranın bulunması nedeniyle Bursa’nın bilinen kuruluşu daha eski devirlere çekmektedir. (Brussa, Berlin 1909, s.1.2) Tarihçilerimiz açısından bir giz olarak kabul edilen Osmanlı Devleti’nin kuruluş devrini çözecek kaynakların başında da paralar gelmektedir. Paralar üzerindeki sembol ve resimlerin de, Bursa’nın kent kültürünün aydınlanmasında katkı sağladığı görülmektedir. Örneğin, bulunan paralarda Apolyond Gölünde bulunan ünlü Apollo Tapınağının resimleri kullanılmıştır. Yine Bursa’da çıkan bazı paralarda, kaplıcalar betimlenmiştir. Bursa Arkeoloji ve İznik 8 9

Discourses, Loeb Class Lib., Harvard Ünv. Basımı, Cambridge, Mass 1946 Misyoner Bayan Schnieder’in 1834 yılında yayınlanan, mektup ve raporları çok ilginç bir örnektir.

3

Müzelerinde, nümizmatik konusunda çok zengin koleksiyonlar olup uzmanların bunları iyi inceleyip etüt etmeleri gerekmektedir. Arkeolojik kazılar: Bursa’nın özellikle Osmanlı öncesi dönemini en iyi aydınlatacak kaynaklar, kazı ve yüzey araştırmalar sonucu ortaya çıkmış veçıkarılmaktadır. Bu nedenle Bursa’daki kazı çalışmaları arttırılmalıdır. Bursa’nın Prehistorik tarihi konusunda höyük ve ören yerlerinde yapılan yüzey araşmalar ile kazılar çok önemlidir. Bu konuda Orhangazi Ilıpınar kazıları Bursa’nın antik dönem kültürü hakkında çok değerli bilgiler ortaya çıkarılmıştır.10 Yine Osmanlı’nın kuruluş dönemini, yani Bursa’nın payitaht dönemi de ancak yapılacak kazılarla aydınlanabilir. Nitekim bu amaçla, Bursa Bithynia Sarayı kazısı ile, İznik Çini Fırınları kazılarından çok değerli bilgiler alınmıştır. Müze ve anıtsal eserler: Müzelerde bulunan eserler de, kent kültürü için değerli malzemeler içermektedir. Yazılar olmasa da, objelerin her zaman bir dili vardır. Müzelerde bulunan değerli objeler, geçmişte yaşanan kültürü anlamamıza yarayacaktır. Bursa’da yedi kadar müze bulunmaktadır. Özellikle İznik ve Bursa Arkeoloji müzelerindeki eserler, Bursa kent kültürü için çok değerlidir. Halen Türkiye’nin ilk kent müzesini de, mayıs ayında Bursa’da açılmasına çalışılmaktadır. Bursa Kent Müzesi’nin açılmasıyla, Bursa’nın kent kültürü ve tarihine ilişkin tüm belge ve eserlerin bir yerde toplanması sağlanarak, şehir tarihi araştırmacılar için bir hazine oluşturacaktır. Biyografi kitapları Osmanlı dönemi Bursa’sının kent yaşamı ve kültürünü, Bursa’da yaşamış ünlü kişilerin biyografi kitaplarından öğrenmemiz olasıdır. Bu nedenle biyografi kitapları dikkatle incelenmelidir. Biyografi kitaplarında Bursa’nın sanat ve kültür yaşamı, hatta sosyal yaşayışı hakkında çok değerli bilgiler bulabiliriz. Tezkireler: Tezkire adı verilen ve bazı meslek sahipleri için yazılmış biyografi eserleri içinde, Şuara Tezkireleri adı verilen antoloji kitapları bir bakıma şiir eleştirmenlerinin kaleme aldığı bir kitaptır. Yine bu kitaplarda şairin şiir anlayışı da eleştirilir. Tezkirelerde yer alacak şairlerin, kitaba alınacak kadar güzel şiir yazmaları gerekmekteydi. Bu nedenle antoloji kitaplarına alınan kişiler ve şairler biyografi kitaplarında özenle seçilmişti. Şakaik-i Numaniye adlı kitabı, ilk Türk tezkiresi saymak olasıdır. Osmanlı devrinde biyografi yazarları da, diğer bilim ve sanat alanlarında olduğu gibi, yazılan bir kitabın üzerine ekler yazarak geliştirilmiştir. Bu nedenle biyografi kitapları olan tezkirelerde de ekin eki oluşarak, bir birine bağlı birçok kitap oluşur. Şakaik’e ek yazan Atai’nin 1560-1633 yıllarını kapsayan dönemde yaşayan şairler ile ilgili hazırladığı kitabında, bizim belirleyebildiğimiz kadarıyla toplam 73 kadar şair yer alır 11. Bu şairlerden 20’si ise Bursalıdır. Atai’nin kitabına ek yazan Şeyhi Mehmed Efendi’nin kitabında ise12 1633- 1730 yılları arasında toplam 433 şair yer alır. Bu şairlerden 59’u Bursalıdır. Şeyhi’nin kitabına ek yazan Fındıklılı İsmet Efendi’nin kitabında ise, 1730-1896 yıllarını kapsayan 42 şairin biyografisi verilmiştir. Bu şairlerden de 12’si Bursalıdır13. Nuhbetü’l-Asar, Faizi’nin Zübdetü’l-Eş’ar’ına ek olarak yazmıştır.14 İsmail Beliğ, bu kitabında Faizi’nin bıraktığı yerden 1620-1726 yıllarına kadar olan dönemde yetişmiş 413 şairden sadece 78’i Bursalıdır.15 1421-1566 yılları içinde yaşayan şairlerin biyografilerini yazan Latifi Tezkiresi de, Osmanlı edebiyatında türünün en önemli antoloji kitabı sayılmaktadır16. Kitabında yer alan 310 şairden 47’si Bursalıdır. 1592-1640 yılları içinde yaşayan şairlerin biyografilerini toplayan Rıza Tezkiresi’nde17 170 şairden söz etmiş olup bu kitapta sadece 12 Bursalı şaire yer vermiştir. Rıza Tezkiresi’ne ek yazan Safayi’nin kitabında da, 1640-1720 yılları içinde yaşamış 475 şairin biyografisini vermiştir.18 Bu kitapta sadece 41 şair Bursalıdır. Safayi’nin kitabına ek olarak yazılan Fatin Tezkiresi’nde ise, 1720-1853 yılları içinde yaşamış 672 şairin biyografisine yer verilmiştir19. Bu kitapta da 39 Bursalı şair vardır. İbnülemin Kemal İnal’da Fatin Tezkiresi’ne ek yazmıştır. Yazarın Son Şairler adlı kitabında, 1853-1920 yılları içinde yaşamış 574 şairin biyografisini yazmıştır. Bu kitapta ise sadece 25 şair yer almaktadır20. Ayrıca Sehi Bey Tezkiresi’nde21 34, 10

Jacop Roodenberg, Ilıpınar Hüyük Üçüncü Dönem Kazı sonuçları(1989) XII.Kazı Son. Top.I. Ank.1990, s.105; R. Kaplanoğlu, Orhangazi, 1988, s.12-13 11 Nev’izade Atai, Hadaiku’l-Hakaik fi Tekmileti’ş-Şakaik, İst 1268 12 Vekayiü’l-Fudala, İki cilt olan bu Osmanlıca yazma kitabın tıpkıbasımı A. Özcan tarafından hazırlanmıştır. İst 1989 13 Tekmiletü’ş-Şakaik fi Hakk-ı Ehli’l-Hakaik. Osmanlıca yazma olan bu kitabın tıpkıbasımı 1989 yılında A. Özcan tarafından basılmıştır. 14 Kafzade Faizi, Zübdetü’l-Eşar, Nuruosmaniye Ktp. no. 3723 15 Nuhbetü’l-Asar Li-Zeyli Zübdeti’l-Eş’ar, İst. Ünv. Ktp. no. 1182 16 Bu kitap, değerli tezkire uzmanı M. İsen tarafından günümüz harfleriyle yayınlanmıştır. (Ank. 1990) 17 Tezkire-i Rıza, İst. 1316 18 Tezkire, Süleymaniye Ktp. Esad Efendi, no. 2549 19 Hatimetü’l-Eşar, İst. 1271 20 Son Şairler, 1930-42 yıllarında 12 fasikül halinde basılan bu kitap, 1980 yılında 4 cilt olarak basılmıştır.

4

Hasan Çelebi’nin22 kitabında 72, Osmanlı Müellifleri’nde 75 Bursalı şaire yer verilmiştir23. Faik Reşad, sadece en ünlü Türk şairlerin biyografilerine yer verdiği kitabında24 toplam 63 şairden 19’unu Bursalı şairlerden seçmesi, yine aynı tür tür seçki yapan Muallim Naci’nin25 kitabında da, 69 şairden 14’ünü Bursalı seçmesi çok anlamlıdır. Vefayatlar26: Vefat ölüm, vefayat da ölümler veya ölüler anlamına gelmektedir. Edebiyatta ise Vefayat, ölmelerine karşın insanların gözünde yaşaması, yok olup gitmemesi anlamını taşır. Bunun için de ünlülerin yaşam öyküleri bu kitaplarda verilmiştir. Vefayatlar, belli kentlerde yetişen, ölen ve gömütleri bulunan ünlü kişilerin yaşamlarını ve eserlerinin anlatıldığı kitaplardır27. Osmanlı döneminde yayınlanan toplam 19 kadar Vefayat vardır. Bunlardan 10 tanesi ise Bursa ile ilgilidir. Bu da bize vefayatlar içinde Bursa’nın önemini göstermesi açısından çok değerlidir. Bursa’ya dair ilk yazılan vefayatname Mehmed Selisi’nin yazdığı Revza-ı Evliya’dır28. Bu kitapta Bursa’nın fethinden XVII. yüzyılın ortalarına kadar Bursa’da yaşamını yitirmiş ve gömütü Bursa’da bulunan 200 kadar şair, bilimadamı ve sufilerin biyografileri yer almaktadır29. İsmail Beliğ’in (öl. 1729) yazdığı Güldeste-i Riyaz-ı İrfan ise, vefayatname türünün en mükemmel örneğidir30. Daha sonra 1721 yıllarında sağ olduğu anlaşılan Derviş Hasan, Bazı Menakıb-ı Meşayıh-ı Salife adlı bir vefeyatname yazmıştır31. Süleyman Halis’in (öl. 1759) yazdığı Vefeyatname’si ise, Baldırzade’nin Revza-i Evliya’sına ektir. Eşrefzade Ahmed Ziyaeddün’ün (öl. 1784) Gülzar-ı Suleha ve Vefeyat-ı Urefa adlı kitabında; 1720-1781 yılları arasında yaşayan şeyh, vaiz, vali, müderris, dede, şair ve hattatları yazmıştır. Bu kitapta 216 kişinin biyografisi vardır.32 Ahmed Gazzizade Seyyid Abdüllatif Efendi’nin (öl. 1832) yazdığı Ravzatü’l-Muflihun adlı kitabının yanı sıra Hülasatü’lVefeyat33 adlı kitapları da bu alanda önemli birer çalışmadır. Bu da Güldeste’nin ekidir. Yazar ayrıca Bursa’nın mescidleri, türbeleri ve suları gibi çeşitli mekanları da kitabına eklemiştir. Raşid Mehmed’in (öl. 1816) yazdığı Zübdetü’l-Vekayı der Belde-i Celile-i Bursa adlı kitabı sadece bir biyografi kitabı özeliğinde olmayıp geniş bir Bursa tarihi kitabı gibidir34. Mehmed Fahreddin’in (öl. 1855) yazdığı Gülzar-ı İrfan, 1325 yılından 1258/1842 yılına kadar dönemde yaşayan ünlüleri ölüm tarihlerine göre sıralamıştır35. Güldeste ve Gülzar-ı Suleha’dan seçtiği kişilerin biyografilerini özetlemiştir. Bunlara da 1285/1842 yılına kadar olanları eklemiştir. M. Şemseddin’in yazdığı Bursa’daki tekke ve şeyhlere ilişkin kitabı Yadigar-ı Şemsi ise, bu alanda en önemli kaynaktır36. Menakıbnameler: Bursa’da yaşamış birçok ünlü hakkında, özellikle şeyhler hakkında biyografi kitapları olan menakıbnameler, o kişiyle olduğu kadar, Bursa’ya ilişkin de çok önemli ayrıntılara yer verilmiştir.

21 Hest Behiş adlı bu kitap da, yine M. İsen tarafından 1980 yılında günümüz harfleriyle basılmıştır. 22 Tezkiretü’ş-Şuara, (Osmanlıca transkripsionu İ. Kutluk) İst. 1970, 2 cilt. 23 Bursalı Tahir’in 3 ciltlik kitabı hem Osmanlıca hem de yeni harflerle basılmıştır. (İst. 1975) 24 Eslaf, yayına hazırlayan İ. Kutluk (İst. ty) 25 Esami, İst. 1308/1891 26 Vefayatlar konusunda özellikle bak. K. Atlansoy, “Bursa Vefayatnamelerinde Güldeste-i Riyaz-ı İrfan’da Osman Gazi” Osman Gazi ve Dönemi, (Bursa 1996) s.147-159; “Bursa Vefeyatnameleri ve Şairleri Üstüne” Bursa’da Bir Başka Zaman, (1997) s.58-65; “Bursa Vefeyatnameleri” Bir Masaldı Bursa (İst. 1996) s.431-445; “Vefeyatların Edebi Metinlerin Tarih Kaynağı Olarak Değeri” İ.Ünv. Tarih Boyunca Türk Tarihinin Kaynakları (İst. 1997) s.15-25; A. Abdulkadiroğlu, İsmail Beliğ/Nuhbetü’l-Asar (Ank. 1985); “Folklorun Bilinmeyen Bir Kaynağı Vefeyatnameler ve Bursa Vefeyatnamelerinde Bulunan Folklor ile İlgili Unsurlar” Türk Halk Edebiyatı ve Folklorunda Yeni Görüşler, (F.Halıcı) Ank. 1985, s.125-137; Z. Daut, Bursa Vefeyatları, Tez. Türkiyat Enstitüsü, nr. 21 27 (A. Abdulkadiroğlu, Agk. s.71) 28 Aslında Bursa için yazılan ilk vefeyatname 1040/1630 yılında ölen Sadi oğlu Mehmed’in yazdığı Menakıb-ı Zeyniyye’sidir. Ancak bu kitap çok küçük hacimli ve sadece Zeyniye mezarlığında gömülü kişilerin biyografilerinin yazılı olduğu bir kitaptır. 29 Bursa YABEK, O. 1018/1 30 Ayrıntılı bilgi bak. K. Atlansoy’un, yukarıda adı geçen kaynakları ve A. Abdulkadiroğlu’nun İsmail Beliğ, (Ank. 1988); Bursalı İsmail Beliğ (Ank. 1985); İsmail Beliğ/Nuhbetü’l-Asar (Ank...