MÜBADELE GÖÇMENLERİ VE BURSA MÜBADELE GÖÇMENLERİ VE BURSA MÜBADELE GÖÇMENLERİ VE BURSA PDF

Preview

Summary

MÜBADELE GÖÇMENLERİ VE BURSA EDİTÖR: Dr. Hacer Karabağ İbrahim Hamaloğlu Barış Özdal İsmail Yaşayanlar Kemal Arı Fahriye Emgili Neval Konuk Halaçoğlu Yusuf Oğuzoğlu Raif Kaplanoğlu Hacer Karabağ Kibar Altay Fulya Düvenci Karakoç Funda Düvenci Tunçdöken Kader Özlem MÜBADELE GÖÇMENLERİ VE BURSA BURSA ...

Description

Accelerat ing t he world's research.

MÜBADELE GÖÇMENLERİ VE BURSA MÜBADELE GÖÇMENLERİ VE BURSA MÜBADELE GÖÇMENLERİ VE BURSA Raif Kaplanoğlu, Hacer karabağ Bursa'da Mübadele

Cite this paper

Downloaded from Academia.edu 

Get the citation in MLA, APA, or Chicago styles

Related papers

Download a PDF Pack of t he best relat ed papers 

SÖZLÜ ANLAT IMDA 1800’LERDEN GÜNÜMÜZE KONYA EREĞLİ’ YE YERLEŞENLER Ali Sayar

MÜBADELE ÜZERİNE BİRKAÇ BELGE Hacer karabağ gecmist en-gunumuze-goc-2.pdf Hat ice Özdil

MÜBADELE GÖÇMENLERİ VE BURSA EDİTÖR:

İbrahim Hamaloğlu Barış Özdal İsmail Yaşayanlar Kemal Arı Fahriye Emgili Neval Konuk Halaçoğlu Yusuf Oğuzoğlu Raif Kaplanoğlu Hacer Karabağ Kibar Altay Fulya Düvenci Karakoç Funda Düvenci Tunçdöken Kader Özlem

Dr. Hacer Karabağ

MÜBADELE GÖÇMENLERİ VE BURSA

BURSA OSMANGAZİ BELEDİYESİ YAYINLARI Ulubatlı Hasan Bulvarı No: 6 Santral Garaj / Bursa Tel: 0.224.444 16 01 Faks: 0.0224.270 70 63 www.osmangazi-bld.gov.tr

Mübadele Göçmenleri ve Bursa

Yayın Kurulu: Prof.Dr. Yusuf Oğuzoğlu Prof.Dr. Kemal Arı Prof.Dr. Barış Özdal

Proje Koordinatörü: Organizasyon Sorumlusu:

Kenan Kır Osmangazi Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürü Mehmet Uzun Osmangazi Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürülüğü

ISBN 978-975-2406-19-3 1. Basım: Kasım 2019

Kapak / İç Düzen: Gaye Kitabevi Baskı: Deren Matbaacılık Ambalaj San. ve Tic. Ltd. Şti. Beylikdüzü OSB Mah. Orkide Cad. No: 9/Z Beylikdüzü – İstanbul Tel: 212 875 48 86 Sertifika No: 34011

MÜBADELE GÖÇMENLERİ VE BURSA

EDİTÖR: Dr. Hacer Karabağ

Yayın Kurulu: Prof.Dr. Yusuf Oğuzoğlu Prof.Dr. Kemal Arı Prof.Dr. Barış Özdal

Gaye Kitabevi BURSA 2019

İÇİNDEKİLER

Sunuş 7 Rethinking the History of Exchange of Populations Some New Aspects of the Research 9 Evangelia Balta

Nüfus Mübadelesinin Tarihini Yeniden Düşünmek (Araştırmanın Bazı Yeni Yönleri) 18 Evangelia Balta

Mübadele Üzerine Birkaç Belge 26 Hacer Karabağ

Mübadele Deneyimi ve Amerikan Basınında Türk- Yunan Nüfus Mübadelesine İlişkin Tespitler 52 Cihan Özgün İbrahim Hamaloğlu

Alman Akademiyasının Türkiye - Yunanistan Nüfus Mübadelesi’ne Bakışı 78 Barış Özdal

Mübadeleden Önceki Hayatlar Üzerine Retrospektif Bir İnceleme: Langaza’nın Suha Köyü Ahalisinin Demografik Yapısı 91 İsmail Yaşayanlar

Muhtelit Mübadele Komisyonu’nun Atina’daki İlk Toplantısı ve Eleştiriler 146 Kemal Arı

Mübadil Misafirhaneleri İmmigranteguesthouses 154 Fahriye Emgili

Mübadele İle Cami, Tekke ve Türbelerden Getirilen Kültür Varlıkları 184 Neval Konuk Halaçoğlu 184

Giritli Mübadil Göçmenlerin Kültürel Kökenleri 212 Yusuf Oğuzoğlu

“Bursa’da Mübadele” Üzerine Yeni Bilgiler 230 Raif Kaplanoğlu

Bursa Tarımsal Üretiminde Mübadelenin Etkileri 249 Hacer Karabağ

Girit’ten Mudanya’ya Mübadil Bir Aile 269 Kibar Altay

Mudanya’da Mübadelenin Kökeni ve Kültürü 278 Fulya Düvenci Karakoç Funda Düvenci Tunçdöken

Türkiye-Yunanistan Nüfus Mübadelesinin Balkanlar’dan Türkiye’ye Yönelik Göçler İçerisinde Yerine İlişkin Bir Değerlendirme 297 Kader Özlem

“Bursa’da Mübadele” Üzerine Yeni Bilgiler Raif Kaplanoğlu

Giriş Yaklaşık 25 yıl önce, Türkiye’de sadece bir kitabın yazıldığı mübadele konusunda bir araştırma yapmış ve “Bursa’da Mübadele” adlı kitabımı yayımlamıştım. Bu kitabım, ilk mübadele kitaplarından biriydi. Ancak o yıllarda kaynaklar son derece sınırlıydı. Bu nedenle bildirimde, geçmişte hazırladığım kitaptaki bilgilerimi tekrarlamayacağım. Bu süreç içinde ulaşamadığım yeni bilgiler üzerine bir etüd yapmak istiyorum. Bu nedenle önce yeni kaynakları değerlendirdim. Çünkü özellikle Başbakanlık Osmanlı Arşivi ile Cumhuriyet Arşivi’nde mübadeleye ilişkin yeni çok önemli belge ve defterler araştırmacıların hizmetine sunulmuştur. Mübadele üzerine yazılmış kitap ve araştırmalarda bana göre eksik ve tamamlanması gereken birçok mübadele konusu vardır. Araştırmacıların mübadele konusunda hangi meseleleri etüd etmesi konusunda görüşlerimi dile getirmek istiyorum. Bursa ve çevresindeki Rum ve Ermeni köyleri, dolayısıyla mübadele köylerinin en son tespitlere göre bir listesini hazırladım. Bildirimin sonuna ekledim. Son olarak da mübadele konusunda netameli ve adeta dokunulması araştırmacıları sıkıntıya sokacak meselelerin üzerine bir değerlendirme yapmak istiyorum. 1. Mübadele Üzerine Yeni Kaynaklar “Bursa’da Mübadele” adlı kitabımın en önemli kaynağı sözlü tarih çalışması olmuştu. Konuyla ilgili tüm tahlil ve görüşlerimizi, kaynak kişilerden aldığımız bilgilerden edinmiştik. O yıllarda araştırma konunuz olan bilgileri büyük ölçüde sadece kaynak kişilerden alabilirdik. Araştırmamızda mübadele göçmenlerinin yaşadığı 70’i 

Bursa Araştırmaları Vakfı, Araştırmacı yazar.

“BURSA’DA MÜBADELE” ÜZERİNE YENİ BİLGİLER

231

aşkın köye giderek, 100 kadar birinci kuşak mübadil göçmeniyle sözlü tarih çalışması yapılmıştı. Bu araştırmayı 4-5 yıl gecikmeli yapmış olsaydım, aynı sonuçlara asla ulaşamazdım. Ancak yaptığım bu sözlü tarih çalışmalarında son derece ilginç hikayeler duyduğum halde, araştırmamda değerlendiremedim. Çalışmamın telafisi olmayan en önemli eksikliği de bu olmuştur. Nitekim kitabında eksik bıraktığım bu hikayeleri 4-5 yıl sonra toplamak üzere söz konusu birinci kuşak mübadil göçmenlerine ulaşmaya çalıştığımda, çok geç kaldığımı gördüm. Ancak birçok hikaye, ikinci kuşak göçmenler tarafından hafızalarda korunduğu için özenle toplanmalıdır. Ayrıca göçmenlere ait her tür folklorik materyaller de mübadele kaynağı olarak değerlendirilmelidir. Önceki araştırmamızda sadece Türk kaynaklarından yararlanmanın bir eksiklik olduğu düşüncesini dile getirmiştim. Çünkü mübadele iki taraflı bir dramdır. Araştırmamızda, sadece Türklerin hikayesini yazarken, mübadele hakkında Yunanistan’da yazılmış yüzlerce kaynağı dikkate alamamıştık. Bu nedenle araştırmamızda büyük bir boşluk oluşmuştur. Son 25 yıldır da, Yunanca yazılmış yüzlerce mübadele kitabından birkaçı dışında Türkçe’ye çevrilen kitap olmamıştır. Mübadelenin diğer yüzünü anlamak ve anlatmak için Bursa bölgesinden Yunanistan’a göç eden göçmenlere ilişkin yayın ve kaynakların etüd edilmesi gereklidir. Çünkü Türkiye’den Yunanistan’a göç eden Rumların nerelere yerleştirildiği, hangi güçlüklerle karşılaştığı gibi soruların yanıtı bulunmalıdır. Mübadele süreci dışında Türklerle Rumlar arasındaki ilişkinin sağlıklı bir biçimde anlamak da, ancak bu kaynakların etüd edilmesiyle anlaşılabilir. Bu amaçla Yunanistan’daki “Küçük Asya Cemiyeti” başta olmak üzere birçok Yunan arşivi kaynaklarında araştırmalar yapılmalıdır. “Bursa’da Mübadele” adlı kitabımın en önemli kaynaklardan biri yerel gazeteler olmuştur. Gazeteler, hiçbir resmi belgede bulamayacağımız eleştirel bilgiler içermesi açısından çok önemli birer kaynak oluşturmaktadır. Mübadele dönemine ait var olan Bursa gazete koleksiyonlarının çok büyük bölümü özel arşivimde olduğu için, bu gazetelerin ilanlarına kadar incelenmiştir. Ancak başta Yoldaş olmak üzere dönemin yeni gazeteleri bulunabilir. Örneğin Yoldaş gazetesinin 1920-1925 yıllarına ait koleksiyonların tamamı, torunlarının elinde bulunduğunu öğrendik. Ancak aile, bugüne kadar koleksiyonu bilim dünyasının tasarrufuna açmadı. Bu koleksiyonda mübadeleye ilişkin çok zengin bilgiler bulunduğuna kuşku yoktur. Bu koleksiyon dışında özellikle Kardaş ve Ertuğrul gazetesinin de yeni sayıları araştırılmalıdır.

232

MÜBADELE GÖÇMENLERİ VE BURSA

“Bursa’da Mübadele” adlı kitabımın en büyük eksikliği, Arşiv’de mübadele üzerine belgelerin bugünkü kadar araştırmacıların tasarrufuna sunulmamış olmasıydı. Özellikle mübadele göçmeni köylerinin belirlenmesi için 1922 yılı öncesindeki nüfus verilerine ulaşmak oldukça zordu. O tarihte nüfus verilerine ilişkin en önemli kaynaklar salnamelerdi. 1316/1898 tarihli Hüdavendigar Salnamesi’nde köy bazında 1897 nüfus sayımı verilerinden oluşan değerli bir istatistik veri yayınlanmıştır. Ancak bu nüfus verisinde etnik yapı belirtilmediği için, mübadeleye tabi olan Gayrimüslim köylerini belirlemek mümkün olmamıştır. Oysa bugün 1830-1838 nüfus sayımı ile 1844 yılı temettuat sayımı Arşiv’de araştırmacıların hizmetine sunulmuştur. Bu nedenle artık hangi köy ve hangi mahallede ne kadar Gayrimüslim yaşadığını ayrıntılı bir biçimde biliyoruz. Arşiv’de köy bazında mübadele göçmenlerin iskanına dair tüm sorularımıza yanıt verecek düzeyde belge çıkmamıştır. Sadece Bursa’da iskan olunan Girit, Vodina ve Dramalı göçmenlerine ait toplu bilgi içeren bir belgede bulunmuştur. Oysa bu bölgelerin dışından Kavala ve Langaza başta olmak üzere Serez, Yanya, Kılkış, Florina, Sarışaban, Preveze, Yenice Vardar, Karacaova, Kozana, Karaferye ve Kayalar’dan da Bursa’ya iskan olmuş göçmenler olup bunların listesi yoktur. Buna karşın Bursa’ya perakende olarak gelen göçmenlerin “tasfiye talepnameleri” araştırmacıların hizmetine sunulmuştur. Bu belgeler mübadeleye ait çok önemli veriler olsa da, göçmenlerlere ilişkin bütüncül bir sonuca ulaşılmasına yönelik bilgi oluşturmaz. Yine Cumhuriyet Arşivi’nde, mübadele göçmenlerine dair haftalık ve aylık bazı raporlar araştırmacıların tasarrufuna sunulmuştur.1 Bu raporlarda gemilerle Mudanya’ya getirilen göçmenlerin hangi ilçelere yerleştirildiği kayıtlı olsa da, bu verilerden de bütüncül sonuçlar çıkarmak mümkün olamamaktadır. Bildirimizin sonunda, son veriler ışığında mübadele göçmen köylerinin XIXXX. yüzyıl nüfus verileriyle, belgelerde geçen iskan verilerinden oluşan bir tablo hazırlanmıştır.

1

BCA.272-11-17-80-22; BCA, 14-76-31-3. Örneğin bir belgede Karabiga vapuruyla 705, Ankara vapuruyla 942 nüfus olmak üzere toplam 1.654 göçmen Bursa’da iskân olmuş. Gelen göçmenlerden 600’ü Mudanya merkez, 550’si ise Yalıçiftlik’e yerleştirilmiş (BCA.272-14-76-31-3; ). Bir başka belgede ise 1924 yılı Haziran ayında Mudanya’ya yanaşan gemileriyle 3.735 mübadele göçmen gelmişti. Ayrıca 167 inek/öküz de gelmiş. Gelen göçmenlerden 235’i Orhangazi kazasına, 1.081’i Gemlik kazasına, 239’u Karacabey’e, 55’i Tirilye’ye iskan olmuş.

“BURSA’DA MÜBADELE” ÜZERİNE YENİ BİLGİLER

233

“Bursa’da Mübadele” kitabımın yayınlanmasından sonra belirlediğimiz yeni bir kaynak da, Bursa belediyesi depolarında bulduğumuz “Kent Arşivi”dir. Belediyeye ait 100 kadar defter ve klasörden oluşan bu çok değerli arşivde, mübadele göçmenlerine ilişkin sayısız belge ve bilgi bulunmaktadır. Araştırmacılar için zengin bir kaynak oluşturacak bu arşiv tarafımdan taranmış olsa da, gözden kaçan çok sayıda bilgi ve belge olabilir. Benim taramalarımda Bursa’daki mübadele göçmenlerine ilişkin bazı belgeler aşağıda yer verilmiştir: 1. Yunan Hükümeti muhacirini İslam hakkında bir yazı (KA, Beld. E/9, n.185). 2. Yunanistan’da metruk (terk edilmiş) malların emlakları ve arazisi olanların tapularını göstermeleri hakkında 11 Haziran 1331 tarih ve 1095 numaralı İçişleri Bakanlığı’nın yazısı (KA, Beld. E/9, n.825). 3. Metruk (terkedilmiş) Armutlu, Arnavutköy, Kurşunlu üzüm bağlarına dair bir belge (KA, Beld. E/9, n.956). 4. İmralı için şimdiye kadar gönderilen 80 hane göçmen mübayası için 20 hanenin çiftçi olduğu ve gerisinin esnaf bulunması nedeniyle, çiftçi olması gerekenleri çiftçilik yaptırılmasına dair bir yazı (KA, Beld. E/9, n.1093). 5. İmralı’ya sevk olunan göçmenlerin fakirlerine 215 hane olmak üzere 269 nüfus geçtiğine dair bir yazı (KA, Beld. E/9, n.1116). İmralı Adası’na gönderilen İslam göçmenlerine 2.365 kuruş yardım yapılmasına dair bir yazı (KA, Beld. E/9, n.1023). 6. Orhangazi’de tehcir olan Ermeni köylerinden Keramet, Yeniköy, Ortaköy, Çengiler, Karsak, Gürle ve Sölöz köylerindeki yağhane ve ipek fabrikalarıyla değirmenlerin kiraya verileceği dair yazı (KA, Beld. E/9, n.1144). 7. Ermenilerden metruk (terkedilmiş) Cerrah ve Yenice köylerindeki hamam, değirmen, hane ve dükkanların icara verilmesi, sebze bahçeleri, yoncalık ve üzüm bağlarının ilanına dair bir yazı (KA, Beld. E/9, n.1142). 8. Tahliye edilmiş olan Kurşunlu, Armutlu ve Arnavut köylerindeki yağhane ve değirmenin kiraya verilmesine dair bir yazı (KA, Beld. E/9, n.1143). 9. Çamlıca ve Çeşnigir köylerindeki emval-i metrukelerden arpacık soğan bahçesine dair bir yazı (KA, Beld. E/9, n.1290). 10. Gümülcine göçmenlerinden olup Karasi’de bir ay iskana gönderilmiş 12 hanede 52 nüfus göçmende çiçek hastalığının ortaya çıktığına dair bir yazı (KA, Beld. E/9, n.1500).

234

MÜBADELE GÖÇMENLERİ VE BURSA

11. Ermenilerin esna-i sevki (tehcir) sırasında Setbaşı’nda icra kılınan emval-i metruke müzayedesine dair bir yazı (KA, Beld. E/9, n.1505). 12. Orhangazi köylerinin emval-i metrukesinden zeytinlerin henüz toplanmadığına bir yazı (KA, Beld. E/9, n.1525). 12. Emlak-i metrukeden Keramet, Yeniköy, Çengiler, Ortaköy zeytinlerine ilişkin bir yazı (KA, Beld. E/9, n.1700). 13. Yunanistan’da metruk mallarından olan gayrimenkulleri olanların tapularını Yunan hükümetine sunmalarına dair bir yazı (KA, Beld. E/9, n.1797). 14. Göçmenlerin ihtiyaç sahiplerine “muhtacin maaşı” verilmesine dair sayısız kayıt bulunmaktadır (KA, Beld. E/9; n.32, 72, 77, 87, 91, 113, 128, 147, 174, 192, 242, 243, 249, 253, 256, 280, 281, 260 vs). 15. Göçmenlerden muhtaç olanların reçeteleri ve tedavi masraflarının belediye tarafından ödenmesine dair bir yazı (KA, Beld. E/10, n.128, n.349). 16. Göçmenlerin iskan edilecek yerlerin ziraat uygun olmaları hakkında bir yazı (KA, Beld. E/10, n.329). 17. Gemlik Kurşunlu, Armutlu ve Arnavut köylerindeki terkedilmiş bahçe ve değirmenler hakkında bir yazı (KA, Beld. E/10, n.1021). 18. Armutlu’ya tabi Arnavut köyünde Rumlardan kalma metruk bir kayıkhane hakkında bir yazı (KA, Beld. E/29, 1575). Armutluya bağlı Arnavut köyü Rumlarından metruk değirmene ilişkin bir yazı (KA, Beld. E/29, n.1834). 2. Mübadele Konusunda Araştırılması Gereken Konular Nedim Şeker’in Bursa şehrindeki mübadele konusunu içeren bir çalışması olduğu için, “Bursa’da Mübadele” kitabında genellikle köy ve kasabaları konu edilmiştir. Bunun bir nedeni de, kent merkezinde mübadele göçmenlerine ilişkin bir sözlü tarih çalışması yapmanın neredeyse olanaksız olmasıdır. O tarihte hangi mahallelerin Rum ve Ermeni mahallesi olduğu tam olarak belirlenemediği için, şehir içindeki mübadele göçmenleri gerektiği kadar etüd edilememiştir. Oysa bugün, nüfus defterleriyle temettuat defterlerinin araştırmacıların hizmetine sunulmasıyla birlikte hangi mahallelerde

“BURSA’DA MÜBADELE” ÜZERİNE YENİ BİLGİLER

235

Rum ve Ermeni yaşadığına dair ayrıntılı bilgilere ulaşmak mümkündür.2 Bu nedenle Bursa şehir merkezinde yaşayan mübadil göçmenlerine ilişkin daha detaylı çalışmalar yapılabilir. Mübadele göçleri sırasında Türklerin Rumlarla ilişkileri, meslek çeşitliliği ve iştigal konuları da müstakil konular olarak araştırma konusu olabilir. Rumların Anadolu’dan kaçıp Yunanistan’a gittiklerinde, Müslüman köylerine yerleştirildiği biliniyor. Biri göçe zorlanmış, diğeri ise göç ettirilecek olan bu iki ailenin aynı çatı altında bir-iki yıl birlikte nasıl bir ilişki içerisinde komşuluk yaptıkları araştırılmaya değer çok önemli bir konudur. Mübadele göçmenleri, göç sırasında yaşadığı sıkıntılar ve özellikle hastalıklarla ölümler de ayrı bir araştırma konusudur. Türkiye’de iskân oldukları yerlerin nasıl seçildiği de yine ilginç konulardan biridir. Mübadele göçmenlerin büyük bölümünün yanmış ve yıkılmış köylere iskanı nedeniyle, mübadele köylerinin imarı ile yeniden kurulması da ayrı birer inceleme konusu olabilir. Mübadele göçmenlerin geri dönme umudu nedeniyle uzun süre yerleştikleri köylerde eğrelti bir şekilde yaşamaları, göçmenlerin dinamizmini ve çalışkanlığını etkilemiştir. Asırlardır yaşadığı toprakları terk etmekte isteksiz olan göçmenlerin geri dönme umutlarına 2

Nüfus defteri verilerine göre Bursa’daki Gayrimüslim nüfus üç noktada toplanmıştır. Ermeniler Gökdere’nin doğusunda, Yeşil-Karaağaç bölgesinde, Rumlar Muradiye-Kayabaşı-Demirkapı bölgesi ile Balıkpazarı bölgesinde yaşamaktadır. Katolikler de genellikle Gökdere’nin batısında yaşamaktadır. İlk nüfus defterlerine göre Bursa’daki Gayrimüslimlerin toplam 45 mahallede oturduğu anlaşılmaktadır. Ancak bu mahallelerin neredeyse tamamında Gayrimüslimler Müslümanlarla birlikte yaşamaktadır. Sadece Ermenilerin yaşadığı mahalleler, Karaağaç, Çobanbey iken, sadece Rumların yaşadığı mahalleler ise Balıkpazarı, Kayabaşı, Kırkmerdiven, Demirkapı ve Buçuk mahallesidir. İlk nüfus defterlerine göre; Hacıyakup, Şahabettinpaşa, Sağrıcasungur, Bilecik, Veledisaray, Yahşibey, Caferhoca, Ahmetbey, Hocanaib, Ahmetbey, Bahadırağa ve Muradiye mahallelerinde yaşayan Rumlar, Müslümanlarla birlikte yaşamaktadır. Aktarhüssam, Hoşkademmakramavi, Ahmetdai, Mesudmakramavi, Yeşil, Kurtoğlu, Namazgâh, Hacıiskender ve Umurbey mahallelerinde yaşayan Ermeniler, Müslümanlarla birlikte oturmaktadır. Hocatabib, Selçukhatun, İshakpaşa, Bedrettin, Velediherrat, Mehmetkaramani, Kaygan, Hocaalizade, Hacıbaba ve Eşrefiler mahallelerinde ise Ermeniler, Müslümanlar ve Katolikler hep birlikte yaşamaktadır. Veledikazzaz Mahallesi ise Yahudiler hariç her milletten ailenin birlikte yaşadığı bir mahalledir. Bu mahallede Rum, Ermeni ve Müslümanlar birlikte yaşamaktadır. (Ayrıntılı bilgi için bknz. Raif Kaplanoğlu, 1830-1844 Yıllarında İlk Nüfus Sayımlarına Göre Bursa'da Sosyal ve Ekonomik Hayat, 2012, s.28).

236

MÜBADELE GÖÇMENLERİ VE BURSA

ilişkin çalışmalar da ayrıca yapılabilir. Birçok meslek grubunu tekelinde bulunduran Rum ve Ermenilerin Bursa’yı terk etmesi üzerine yaşanan sıkıntılar ve bu boşluğu mübadele göçmenlerinin uzun süre dolduramamış olması da araştırılması gereken ilginç konulardan birdir. Bursa ve çevresinde mübadele öncesinde çok az Kıpti/Çingene bulunuyordu. Mübadele ile Yunanistan’dan önemli ölçüde Çingene mübadele göçmeni olarak Türkiye’de iskân olmuştur. Çingenelere de diğer göçmenler kadar mal ve arazi verilmiş olsalar da, köylerde yaşayan bu Çingeneler mallarını kısa sürede satıp ırgatlık yapmaya başlaması, mübadele Çingenelerinin yerli Çingenelerden daha uyumlu ve çalışkan olması gibi konular bir araştırma konusu yapılabilir. Mübadele anlaşması gereğince Türkiye’deki Hıristiyanların Yunanistan’a göçmesi, Yunanistan’daki Müslümanların da Türkiye göçmelerini esas almaktaydı. Anlaşma gereği, göçmenlerin etnik yapısı değil, dinsel yapısı ayırıcı bir özellik olarak belirtilmişti. Bu gerekçeyle Karamanlı Türk Hıristiyanların zorla göç ettirilmesi çok tartışılmıştır. Oysa Osmanlı döneminde Müslüman cemaati sayılmadığı için XIX. yüzyıla kadar cizye alınan Çingeneler, mübadele ile zorla Türkiye’ye göçe tabi tutulurken, Yunanistan’daki oldukça yoğun Müslüman Arnavutların göç ettirilmemiş olması da araştırmaya değer bir konudur. Mübadele göçmenleriyle yerli halk, hatta mübadele göçmeni olan farklı grupların birbirleriyle olan ilişkisi de son derece önemlidir. Bu konu kısmen benim araştırmalarında yer alsa da, göçmenlerin bu ilişkileri birçok araştırmaya konu edilebilecek kadar zengin bir konudur. Bu çatışmaların bugün bile sürdüğü dikkate alındığında, bu konuda geç kalınmadan sözlü tarih çalışması yapılabilir. Mübadele göçü, Yunanistan ile Türkiye arasında olan bir anlaşma olduğu için, mübadele göçmeni köyler araştırılırken Rumların yaşadıkları yerleşim yerleri etüd edilmektedir. Oysa Rumların dışında, Bursa’da önemli ölçüde Ermeni de yaşamaktaydı. Bursa’daki Ermenilerin tümü Kurtuluş Savaşı sonunda ülkeyi terk gittiği için, Ermeni köyleri de iskân köyleri içine alınmıştır. Dolayısıyla mübadele göçmenleri konusu içine Ermeniler ve Ermeni köyleri de girmiştir. Ancak mübadele araştırmalarında Ermeniler neredeyse hiç konu edilmemektedir.

“BURSA’DA MÜBADELE” ÜZERİNE YENİ BİLGİLER

237

3. Mübadele Üzerine Netameli Konular Mübadele, uluslararası bir anlaşma sonucu ortaya çıkmış bir uygulamadır. Kurtuluş Savaşı sonunda her iki ülke sınırları içinde kalmış, Rum ve Türk menşeili ailelerin karşılıklı olarak göç ettirilmesi temeline dayanan uluslararası bir a...