XV-XVI. Yüzyılda Bursa Şehrinde Ekonomik ve Toplumsal Yaşam, SULTAN II BAYEZİD DÖNEMİ VE BURSA PDF

Preview

Summary

SULTAN II BAYEZİD DÖNEMİ VE BURSA Editör: Yrd. Doç. Dr. Nilüfer Alkan Günay Yayın Kurulu: Prof.Dr. Özer Ergenç Prof.Dr. İlhan Genç Prof.Dr. Yusuf Oğuzoğlu Gaye Kitabevi BURSA 2017 BURSA OSMANGAZİ BELEDİYESİ YAYINLARI Ulubatlı Hasan Bulvarı No: 6 Santral Garaj / Bursa Tel: 0.224.444 16 01 Faks: 0.022...

Description

SULTAN II BAYEZİD DÖNEMİ VE BURSA Editör: Yrd. Doç. Dr. Nilüfer Alkan Günay Yayın Kurulu: Prof.Dr. Özer Ergenç Prof.Dr. İlhan Genç Prof.Dr. Yusuf Oğuzoğlu

Gaye Kitabevi BURSA 2017

BURSA OSMANGAZİ BELEDİYESİ YAYINLARI Ulubatlı Hasan Bulvarı No: 6 Santral Garaj / Bursa Tel: 0.224.444 16 01 Faks: 0.0224.270 70 63 www.osmangazi-bld.gov.tr

Sultan II Bayezid Dönemi ve Bursa Editör: Yrd. Doç. Dr. Nilüfer Alkan Günay Yayın Kurulu: Prof.Dr. Özer Ergenç Prof.Dr. İlhan Genç Prof.Dr. Yusuf Oğuzoğlu

Proje Koordinatörü:

Kenan Kır Osmangazi Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürü Proje Basım Koordinatörü: Gülşah Cebelli Öncel Osmangazi Belediyesi Basım Yayın ve Halkla İlişkiler Müdürü Organizasyon Sorumlusu: Mehmet Uzun Osmangazi Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürülüğü

ISBN 978-975-2406-02-5 1. Basım Nisan 2017 Kapak Resmi: Sultan II. Bayezid’in minyatürü (Lokmân bin Hüseyin el-Urmevî, Kıyâfetü’l-İnsâniyye fî Şemâili’l-Osmâniyye, AETrh 1216) Kapak minyatürünü temin eden Melek Gençboyacı Hanımefendiye teşekkür ederiz.

Kapak / İç Düzen: Gaye Kitabevi Baskı:

İKİNCİ BÖLÜM:

SULTAN II. BAYEZİD DÖNEMİNDE BURSA

XV-XVI. Yüzyılda Bursa Şehrinde Ekonomik ve Toplumsal Yaşam Raif Kaplanoğlu*

Giriş Osmanlı Devleti, başta yeni fethedilen yerler olmak üzere zaman zaman ülke toprakları üzerinde yaşayan halkın sayım ve yazımını yaptırmıştır. Tahrir (yazım) en başta timar sisteminin bir gereği olarak, bölgedeki gelir kaynaklarının belirlenmesi amacına dayanıyordu. Amaç̧, köylünün elinde bulundurduğu toprak ve kazançları belirlemek, vergi ve askerlik işlerini kayıt altına almaktır. Bu yazımlarda şehir, kasaba, köy ve çiftlikler birer birer dolaşılarak, yerinde bu verilerin tespiti esas alınmıştır. Osmanlıların Klasik Devri denilen XV. ve XVI. yüzyılda uygulanan bu kayıtlar düzenli bir şekilde hazırlanmaktadır. tahrir defterleri; ya bir yerin fethinden sonra, ya vergi gelirlerindeki değişiklikler nedeniyle, yada yeni bir padişahın tahta çıkması gibi nedenlerle yenilenmekteydi. Ancak 30 yılda bir bu tahrir/yazımın tekrarlanması adettendi. XVI. yüzyılda yaygın bir şekilde yapılan toprak yazımı, daha sonraki yıllarda bazı aksamalara uğramıştır. Tahrir yöntemi, XVI. yüzyıl sonuna kadar düzenli bir şekilde sürdüğü, XVII. yüzyıl ortalarından sonra çeşitli nedenlerle terk edilmeye başlanıp, yerine yeni yöntemler uygulanmaya başlanmıştır. Araştırmamıza konu olan ilk tahrir defteri, Sultan II. Bayezid devrinde hazırlanmış 893/1487 tarihli Başkanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan 23 numaralı mufassal tahrir defteridir. İkinci defter, Tapu Kadastro Arşivi’nde bulunan 981/1573 tarihli ve 67 numaralı Hüseyin Çelebi tarafından hazırlanan mufassal tahrir defteridir. Çalışmamızda tahrirlerdeki sadece şehir merkezi olan ‘nefs-i

*

Avrasya Etnografya Vakfı Genel Sekreteri

402

SULTAN II BAYEZİD DÖNEMİ VE BURSA

Bursa’daki mahalleler dikkate alınmıştır. Bu nedenle sadece yukarıdaki tahrir defterleri üzerinde çalışılmıştır. Çünkü Bursa şehir merkezi sadece bu iki defterde yer almaktadır. Hatta bu iki defterden 1487 tarihli defter eksik olup sadece 44 mahalle bulunmaktadır. Bu nedenle, her iki defter üzerinde yapılan karşılaştırmalar da eksik olacaktır. 1. Demografik Yapı 1487 tarihli tahrir defterinde var olan 44 mahallede toplam 2.068 Müslüman hane, 136 Müslüman mücerred/bekâr erkek ile 92 hane Hıristiyan olmak üzere toplam 6.550 hane mevcuttur. 1530 yılı tahrir defterine göre ise Bursa’da 6.190 hane ile 1.799 mücerred Müslüman vardır. Ayrıca 69 hane, 14 mücerred Hıristiyan ile 117 hane Yahudi kayıtlıdır. Bursa şehri, başkentliği yitirmesine karşın bir asır sonra nüfusu iki kattan fazla artmış olması, Anadolu’yu kasıp kavuran Celali isyanlarının yarattığı güvenlik sorununa borçludur. Taşradan Bursa'ya göçlerin, 1487 yılından önce başladığı anlaşılmaktadır. Nitekim 1487 yılında 415 hane ile 37 mücerred Müslüman kiracıyla, 15 hane Hıristiyan kiracı vardır. Bu tahrirden sonra göçlerin çok daha hızlı arttığı görülür. Nitekim 1530 yılı icmal defterine göre 1.572 hane ile 374 mücerred Müslüman kiracı kayıtlıdır. Bu kiracıların Bursa’da yeni evler yapmasıyla birlikte, 1573 yılında şehir nüfusunun çok büyük ölçüde arttığı görülür. Bu tarihte nüfus ikiye katlanarak, Bursa’da 12.097 Müslüman hane yaşadığı anlaşılmaktadır. Ayrıca bu tarihte 2.975 Müslüman, 152 de Hıristiyan olmak üzere toplam 3.127 hane de kiracı vardır. Bu nedenle XVI. yüzyılın sonlarında bile Celali isyanlarının etkisiyle taşradan Bursa’ya göçlerin sürdüğü gözlenmiştir. 1573 yılında 2.353’ü kiracı, 54’ü mücerred olmak üzere 15.023 Müslüman kişinin kaydı tespit edilmiştir. 1487, 1530 ve 1573 tarihli tahrir defterlerine göre Bursa mahallelerinde yaşayanların sayıları şöyledir: Mahalle Emirsultan Hacıhalife/Zeyniler Şibli İmaretisultaniye 1

1487 276/131 16 49/5 145/16

kiracı 13 9 41

1530 409/10 28/2 44/6 142/37

kiracı 63 11 42

1578 500/16 88 72/4 157/1

kiracı 15 4 9

“/” işaretinden önceki sayı ‘hane’ sonra gelen sayı ise ‘mücerred’dir. Parantez içinde (g) yazılı sayılar ise gayrimüslimlerdir.

403

XV-XVI. YÜZYILDA BURSA İncüğez/Karamazak -Kutbeddin Babazakir Fazlullahpaşa İncirlüce Habbazhamza/Kirpasi Tatarlar Musalla Sivasiler/Tahtamescit Makramacımesut Çukurmescit/Zir Mescidiisa(Bey) Hacıseyfeddin Kepezler İmaretiisabey Mücellid Hacıbaba/İğnecioğlu Gazzazoğlu Karagözler Yeni/Cedid Mahalle Hayreddinpaşa Çobanbey Öksüz/Taşkunhoca Tahtakale/Kayganoğlu Mehmetkaramani Kavaklı Kızyakup Yıldırım Cedidyiğitoğlu Hacıilyas Velediabdurrahman Dayıoğlu/Yunushoca Eşref Zağnospaşa/Kanber Atpazarı Şeyhpaşa Hacısevindik Çıkrıkçızade/Velediherrat Alacamescit Tefsirhan Tekyemescidi Şahzade/Bedreddinoğlu Yiğitoğluköhne Alipaşa Sultanhatun Tuzpazarı Hacılar Sağrıcısungur Camikebir/Ulucami

47/3 41/7 62/9 35/1 73/9 78/9 47/5 42/10 46/4 25/3 (33g) -

11 6 31 12 11 20 16 2 8 -

60/32 54/14 48/20 37/9 70/18 61/23 41/9 72/24 25/3 35/15 70/24 54/15 68/25 14/7 47/23 68/21 91/47 80/28 46/10 35/4 26/13 50/16 30/8 40/28 38/12 38/12 62/16 16/3 55/19 25/11 31/12 43/12 67/15 33/14 46/10 29/4

19 9 18 17 15 11 9 13 15 14 30 23 15 6 16 5 50 16 8 12 8 8 18 21 13 13 7 9 14 7 10 35 11 17 12

66/3 83 89 74/1 148/4 70 39/2 21 62 130 160 49 66 122 116/7 113 24 94 110 50 57 87 45 (34g) 64 128 257 159 130 (31g) 24 74 (9g) 55 93 119 67 56 62

7 4 17 4 24 19 7 3 16 16 40 20 (1g) 23 48 35 18 66 2 23 62 11 (21g) 5 33 29 117 25g 3 37 (9g) 14 18 40 8 9 27

-

-

50/7 27/11 24/7 66/26 21/4 74/26 42/30 27/9 36/12 28/2 35/4

13 12 10 45 10 40 47 13 11 11 14

75 29 29 157 (4g) 24 118 91 52 64 (2g) 44 (1g) 126

26 1 6 77 (4g) 43 47 22 14 3 110 (12g)

404

SULTAN II BAYEZİD DÖNEMİ VE BURSA

Araplar Mecnundede Kassaphüseyin Şerafeddin(paşa) Hacıabdullah Zafranlık Kapanmusa/Narlı Şekerhoca Yenibezzaz Hasanpaşa/Tabibhoca Reyhanpaşa Ebuşehme/İnebey Ahmeddai Pınarbaşı Maksem/Subaşı Filikos Darphane Küplüce İbrahimpaşa Hocaali Gazzazoğlu

-

-

12 1 3 11 10 6 6 7 25 10 8 7 28 32 36 14 10 7 28 95

58 50 50 35 27 43 80 81 70 70 123/1 48 116 82 100 (8g) 29 55 29 83 12

21 2 3 18 9 12 12 14 36 22 31 15 28 16 26 18 13 22

-

37/6 33/17 19/5 24/5 17/7 24/8 46/12 43/11 34/6 43/9 50/20 42/9 64/15 78/25 93/30(35g) 26/10 33/14 3 26/14 46/26 25/9 (11g) 8g 39/16 34/7 18/9 47/32 25/6 30/3 23/4 47/19 33/8 20/11 40/7 15/4 89/34 46/25 47/7 46/12 42/10 40/12 47/9 21/11 30/3 56/20

Şeyhhamit Başçıibrahim Başçıhacı Hacısinankonevi Hocaşeref/Çukurmescid Orhanbey Bahadırağa/Korkutoğlu Karaağaç Hocaenbiya Doğanbey Kademeri Kirişçikızı Umurbey Hacıiskender Veledihabib Nalbandzade Arapmehmet Elmalık/Deveciler Mescid-i Kefeniğnesi Alipaşaköşkü Mescid-i Tabudlu Abdalmehmed/Deveciler Velediyaniç İsabeyfenari Sarayoğlu Hocazade/Velişemseddin Çardak

-

7 9 14 4 10 11 18 7 8 7 5 29 17 20 22 25 13 17 3 20

53/3 45 75 50 71 (6g) 42/2 (9g) 40 (24g) 122 (25g) 43 32 29 180 (10g) 75 82 63 67 88 80 26 147

13 45 8 19 28 (1g) 15 (9g) 6 (10g) 87 (25g) 7 3 26 (2g) 13 17 1 13 31 29 98

-

-

34/10 42/25 32/14 22/14

12 16 14 9

47 56 43 56

4 4 22

-

-

28/13

15

44

4

405

XV-XVI. YÜZYILDA BURSA Azebbey Umurbey (Kalede) Bezirci Çırakbey Köhnegözsüzler/Karakadı Medrese-i Hasanpaşa Köseler Şehabbeddinpaşa Kuruçeşme Yerkapı Dayehatun Şeyhpaşa/Dibekli Karaşeyh Manastır Sırmakeş Bahadırağa Şehreküstü Murathan/Muradiye Hamzabey Kükürtlü Hocanayib Elvanbeykızı Zındankapı Dedendüzü Helvai Balıkpazarı Alaaddinbey Mollafenari -Karacamuhiddin -Boyacımürsel -Üçkoz Nakkaşali Debbağan Şahinlala Kapıcıoğlu Hariri/Akbıyık Kızılcabayır Satıfakıh Bayezidpaşa Alacahırka/Mescidiyakup Acıca Seyidler Piremir Hacıyakup Yahşibey Nizamoğlu Altıparmak Attarhacıhüsam Ahmetpaşa

-

-

17/7 21/7 43/19 12/5 21/3

4 14 35 5 6

63 (8g) 56 42 63/1

3 26 7 28

22 56/13 64 13g 59/4 98/3 49/1 50 34 21 30/2 33 45/1 55/5 2/1 66/1 45/3 70/1 24/1 38/4 25g, 1 y 17 (14g) 42/3 43/1 60/8 31 35 -

37 18 16 20 4 17 8 9 6 14 10 13 12 12 15g, 1y 9 39 8 9 -

21/5 18/5 50/20 17g (117y) 61/16 74/16 54/16 36/14 29/4 21/12 31/8 55/25 70/24 67/33 6/4 72/10 51/9 38/11 12 21/11 19g 32/11 93/18 12/6 41/8 34/5 20/4 23/13 25/12 17/9 13/1 47/20

16 11 18 42 18 27 11 20 9 9 18 6 12 2 19 18 5 8 1g 14 11 4 25 5 5 6 7 5 20

54 (3g) 36 71 18g (308y) 66 155 100 60 108/1 17 74 (3g) 92 149 (4g) 149/1 19 126 (8g) 88 47 33 34g 42 62 18 30 26 36 47 85 37 27 57 47 112 97

1 108 7 1 72 7 29 45 2 (3g) 38 29 26 27 7 3 2 2 3 4 8 16 12 2 2 23 25 1

-

-

13/5 13/6 22/3 29/2 27/4 16/16 25/2 16/4 26/9

7 1 12 1 5 11 2

42 160 89 (2g) 42 (15g) 71 75 35 50

5 54 18 21 9 7 14 8

406 Hacıishakşah Demirkapı Kaplıca Simaviyan Tekyecik Namazgah/Musalla Mollaarap Hıdırlık Boyacıhayreddin Timurtaş Zaviye-i Gazitimurtaş Seyidnasır Simitçi Hacımenteş Mescid-i Caferhoca Mescid-i Ahmetbey Rüstemoğlu Bilecikli Mantıcı Camiikale Şeyhabdi Silkme Havuz Atana Kiremitçioğlu Tahtamescid

SULTAN II BAYEZİD DÖNEMİ VE BURSA 40/3 7g 2 -

11 -

4 (11g) 30/10 57g -

-

34 35g 107 108g 148/1 44 22/2 28 152 4 20 39 25 83 (2g) 71 (12g) 20 19 (2g) 62 58 24 9 137 11 138 96/6

1 32g 4 1g 1 41 11 7 23 (2g) 29 (12g) 1 17 1 3 1 19 17

2. Etnik Yapı 1478 yılına ait tahrir defterinde var olan 44 mahalleden 5 mahallesinde toplam 109 gayrimüslim yaşadığı anlaşılmaktadır. Bu mahallelerden, tamamı Rumlardan oluşan 40 haneli Balıkpazarı’nda yabancı olarak 1’i kiracı 2 hane de Yahudi yaşamaktaydı. Bir kilisenin bulunduğu bu mahallede XX. yüzyıla kadar da sadece Rumlar yaşamıştı. Yine tamamı Rumlardan oluşan Demirkapı Mahallesi’nde ise 1478 yılında sadece 7 hane yaşamaktaydı. Bu mahallede hane sayısı 1530 yılında 50 haneye yükselmişti. Kayabaşı-Demirkapı Rumları, Sultan I. Murat tarafından Simaviyan ve Demirkapı köylerinden sürgün edilen Rumlardan oluşmaktaydı. Nitekim bu semtteki iki kilise de, Kayabaşı ve Demirkapı Mahallesi’ndedir. Sadece Rumlardan oluşan Simaviyan/Kayabaşı Mahallesi’nde 1573 yılında 110 hane Rum yaşamaktaydı. Ancak zamanla bu mahallelere sığmayan Rumlar, komşu Müslüman mahallelerinden evler satın alıp XVI. yüzyıldan başlayarak diğer mahallelerde çoğalmaya başladığı belirlenmiştir. Nitekim 1573 yılında Ahmetbey Mahallesi’nde 12’si kiracı 24, Caferhoca Mahallesi’nde 2’si kiracı 4, Yahşibey’de

XV-XVI. YÜZYILDA BURSA

407

15, Azebbey’de 8, Bahadırağa Mahallesi’nde 3’ü kiracı 6, Hocanaib Mahallesi’nde 8 ve Muradiye Mahallesi’nde ise 4 hane Rum yaşadığı belirlenmiştir. Tamamı Yahudilerden oluşan Kuruçeşme Mahallesi’nde ise 1478 yılında olasılıkla bir hata sonucu Hıristiyan kaydı bulunan 13 hanenin Yahudi olduğunu tahmin etmekteyiz. Nitekim daha sonraki yıllarda tümüyle bu mahallenin Yahudilerden oluştuğu anlaşılmaktadır. Bu mahallede; 1530 yılında 17 hanenin dışında, 117 hane kiracı olduğuna göre, 1492 yılında İspanya’dan gelen Seferat ve Mayor Yahudilerinin mahallede halen kiracı olduğu anlaşılmaktadır. 1573 yılında ise Yahudi hane sayısı 308’e yükselmişken, 18 hane de olasılıkla Rum olan gayrimüslim kaydı bulunmaktadır. Artık bu tarihte Yahudilerin kendi evlerini kurdukları anlaşılmaktadır. 1478 yılına ait tahrir defterine göre Alaaddinbey’de 14 hane Rum kaydı olup bu Rumların zamanla yok olduğu anlaşılmaktadır. Bursa’nın fethinden sonra Rumların surların dışına çıkarıldığı söylencesi de Hisar’daki Alaaddin Mahallesi’ndeki Rumların yaşadığının anlaşılmasıyla, bu bilginin doğru olmadığı görülmektedir. Yine Çukurmescit Mahallesi’nde de 1478 yılında 33 hane gayrimüslim yaşadığı kayıtlıdır. Bu mahallede de sonrası yıllarda gayrimüslim kalmamıştır. Olasılıkla bu mahalledeki gayrimüslimler Kıbti/Çingenelerdir. 1573 yılı tahrir defterine göre Bursa’daki 27 mahallede gayrimüslim yaşadığı anlaşılmaktadır. 1487 yılında sadece 5 mahalledeki gayrimüslimlerin sayısı 109 iken, 1573 yılında 308’i Yahudi, 168’i mücerred olmak üzere toplam 905 gayrimüslim kaydı vardır. XIXXX. yüzyıl belgelerinde gayrimüslimlerin varlığına tanık olamadığınız bazı mahallelerde, 1573 yılında Rumların yaşadığı da belirlenmiştir. Örneğin Maksem Mahallesi’nde 1530 yılında 35 hane olan gayrimüslim sayısı 1573 yılında 8’e inmiştir. Sonraki yıllarda da Rumlar, tümüyle bu mahallelerdeki varlığı yok olmuştur. Yine Şehreküstü ile Kapalıçarşı arasındaki Kazzazoğlu Mahallesi’nde olasılıkla Yahudi Kazzazhanesi’nde gayrimüslimlerin kayıtları vardır. Yine Müslümanların en kutsal mekanı olan Ulucami Mahallesi’nde 1573 yılında 12 hane Rum yaşamaktadır. Hacıilyas Mahallesi’nde ise 1573 yılında 30 kadar gayrimüslim hane yaşarken, sonraki yıllarda bu mahallede de gayrimüslim kalmamıştır. Yine 1573 yılı tahririne göre; Hacılar Mahallesi’nde 18, Orhanbey Mahallesi’nde 7, Hocaenbiya Mahallesi’nde 50, Hasanpaşa Mahallesi’nde 3 hane gayrimüslim yaşamaktayken, sonraki yıllarda bu gayrimüslimler, söz konusu mahalleleri terk ettiği anlaşılmaktadır.

408

SULTAN II BAYEZİD DÖNEMİ VE BURSA

1487 tarihli ve 23 numaralı tahrir defteri Emirsultan Mahallesi'nden başlamıştır.

XV-XVI. YÜZYILDA BURSA

409

Bursa’daki Ermenilerin, Orhan Gazi döneminden beri var olduğu söylense de, Çelebi Mehmet dönemindeki varlığı, Yeşil İmareti Vakfiyesi ile kesinlik kazanmaktadır. Ermenilerin yaşadığı esas mahalle Karaağaç Mahallesi’dir. Nitekim Ermenilerin tek kilisesi de buradaydı. Bu mahalledeki Ermeni cemaati yıllar içinde büyüse de, XIX. yüzyılın sonlarına kadar sadece bir cemaat kabul edilip ikinci bir kilise kurulmasına izin verilmemiştir. Oysa Bursa Ermenileri, Karaağaç Mahallesi’nin çevresindeki Müslüman evlerini alarak birçok mahalleye yayılmıştır. XIX. yüzyılda Karaağaç ile Karamani Mahalleleri neredeyse tümüyle Ermenilerin yaşadığı birer mahalle olmuştur. 1573 yılında en fazla Ermeni Karamani Mahallesi’nde olup 55 hane yaşamaktaydı. Karaağaç Mahallesi’nde ise 34 hane Ermeni kayıtlıdır. Yine 1573 yılında Korkutoğlu, Bedrettinoğlu ve Umurbey‘e kadar Ermenilerin yayıldıkları belirlenmiştir. 1487 yılında Bursa’da sadece 44 mahallede 92 hane gayrimüslim varken, 1573 yılı tahririne göre 428 hane Hıristiyan ile 308 hane de Yahudi yaşadığı anlaşılmaktadır. Bu verilerden, yıllar içinde Bursa şehrinde gayrimüslimlerin sayısının arttığı söylenebilir. 3. Ulema/İlmiye Sınıfı Fatih Kanunnamesi ile Osmanlıdaki toplumsal yapının temelleri kurulmuştur. Hezarfen Hüseyin Efendi'nin ‘Telhîs ul-Beyan’ adlı kitabına göre ulema zümresi iki sınıf olup başı şeyhülislamdır.2 Bunlardan birisi ‘ulema-i zahir’dir. Medresede yetişir. Ötekisi ‘tarik-i sufiyye’dir. Ayrıca hatip, imam, veya müezzinlerle, sıbyân muallimi olmak üzere ulema toplam 16 sınıf imiş.3 Hammer'e göre ilmiye sınıfı, özellikle Fatih Sultan Mehmet ve Kanuni Sultan Süleyman

2

3

“Mü ftî, Sultan muallimi, kadı, re'is-i kavm, mü derris, fen sahibi ola. Re'is-i kavm nakibül-eş raftır. Biri ulemâ-yı zâhir ki, târık-ı eshâbdır. Fen sahipleri tabib, mü neccim ve katiplerdir. Tarik-i sufiyye yani tarikat ehli, Nakş ibendidir veya Halvetidir” (Türker-Küyel, 1999: 361). “Devlet, ‘umur-i din’ üzere bina edildikte, ‘din asıldır; devlet fer/daldır’. Dinin ‘reisi’ ‘Şeyhülislamdır’; Devletin ‘reisi’ ‘Veziriazamdır’; her ikisinin de ‘reisi’ ise padişahtır. Padişah/hükümdar, ‘hükümet’in asıl sahibidir. ‘İmamet’ ve ‘hıtabet’in de asıl sahibi odur. O, ‘emir ve fermanlarını’, ‘Şeyhülislamı’ araya sokmaksızın, ‘re'sen’ verdiği gibi, idarecilerinin lüzum arzetmeleri üzerine de buyurur.” (Uzunç arş ılı, s. 71, 236, 263 vd; Mübahat TürkerKüyel, “Ulema-i Kiram ve Tafra-Tehille”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1999: C.40, s.363)

410

SULTAN II BAYEZİD DÖNEMİ VE BURSA

dönemlerinde büyük bir itibara sahip olmuştur. Fatih Kanunnamesi’nde temeli atılan ‘beşik uleması’4 ile Osmanlı toplumunda, Avrupa’daki gibi soy temeline dayanan sınıfsal bir yapıyı oluşmuştur.5 Nitekim ulema sınıfına, Fatih Kanunnamesi'nde bazı sınıfsal ayrıcalıklar vermiştir. Bu kanunnamenin bazı maddeleriyle, Avrupa'daki gibi bir sınıfsal yapının temelleri atılmıştır.6 Bu kanunname gereği, sadece babası hoca olmasından dolayı bazı çocuklar, doğuştan bazı haklar elde etmiştir. Temelleri Fatih Kanunnamesi’nde atılan bu ‘beşik uleması’, 1830 yılına kadar varlığını sürdürmüştür.7 4

5

6

7

Fatih Kanunnamesi'nin 26. maddesinde ‘beşik uleması’ denilen kavaramın ayrıntıları belirtilmektedir: “Veziriazam oğulları 60 akça ile müteferrika olalar. Ve sair/diğer vüzera/vezirlerin oğulları 50 akçe ile müteferrika olalar. Ve nişancı oğulları dahi kezailik 45 akça ile müteferrika olalar. Ve beylerbeyi oğulları 45 akçe ile müteferrika olalar. Ve sancakbeyi oğulları 35 akçe zeamet ola. Ve çavuş oğullarına 15 akçe timar verile. Ve ebnâ-yı mevâli-i izamdan müftî efendi, hoca efendi oğulları 60’ar akçe şehr emininden ulufeye mutasarrıf olalar. Ve kadıasker oğulları 45 akçe ulufeye mutasarrıfı olalar. Ve taht kadısı oğulları 30 akçe ulufeye mutasarrıfı olalar. Ve Şahzade hocası oğlu da 30 akçe ulufeye mutasarrıfı olalar. Ve “sahn” (medresesi) mollası oğulları 20 akçe ulufeye mutasarrıfı ola. ...” (Kanunname-i Al-i Osman (A. Özcan), İstanbul 2003, s.12) III. Selim, eğitimdeki bu teknik ve yöntemsel yeniliklere kapı açmanın yanı sıra müfredat belirlenirken eğitim anlayışının özünde önemli bir dö nü ş ü mü başlatmayı hedeflemişti: imparatorluk aklının fizik dünyaya ve doğa bilimlerine bakan yö nü nü geliştirmek. Öte yandan geleneksel eğitimin merkezleri olan medreseleri de ihmal etmemiş, liyâ kati ölçü alan bir düzen getirmiş, eğitim yapılamayan, hatta toplumsal yaşamı rahatsız eder durumların yaşandığı bazı medreselere çekidüzen vermiş, nihayet ulemâ -zâ deye sınavsız müderrislik payesi verilmesini durdurarak “beşik ulemâ sı” uygulamasını sonlandırmıştır (Kenan, 2010: 129-163). Fatih Kanunnamesi'nin 2. maddesinde "Şeyhülislam ulemânın reisidir" ifadesiyle başlar. "Amma müfti ve hoca sair vüzeradan bir nice tabaka yukarıdır ve tasaddur dahi ederler" demektedir. Daha sonraki maddelerde de ulema sınıfının kendi içindeki kademeleri belirtilmiştir (Özcan, 2003: 5). Nitekim 1830 yılı nüfus defterlerine göre; Velişemsettin Mahallesi'nde Mevali-i emirini İbrahim Efendi-zade Mustafa Efendi'nin (55) 16 yaşındaki oğlu Ataullah Efendi müderris iken, diğer oğlu 3 yaşındaki Mehmet Nurullah Molla sıfatını taşıdığı ve öğrenci olduğu anlaşılmaktadır. Kademeri Mahallesi'nde oturan 12 yaşındaki es-Seyyid Mehmet Esat de müderristir. Ağabeyi 28 yaşındaki es-Seyyid İbrahim Ethem ise Haremeyn Mahkeme kâtibi ve müderristir. Habiboğlu Mah...