Definicje na maturę z polskiego PDF

Preview

Summary

Rodzaje konwencji (fantastyczna, naturalistyczna, realistyczna, nadrealistyczna, symboliczna, groteskowa) Rodzaje kontekstów interpretacyjnych (literacki, biograficzny, historyczny, kulturowy, filozoficzny, religijny, historyczno-literacki) Topos to często powtarzany motyw. Happening jako realizacja...

Description

1. Rodzaje konwencji (fantastyczna, nadrealistyczna, symboliczna, groteskowa)

naturalistyczna,

realistyczna,

2. Rodzaje kontekstów interpretacyjnych (literacki, biograficzny, historyczny, kulturowy, filozoficzny, religijny, historyczno-literacki)

3. Topos to często powtarzany motyw. 4. Happening jako realizacja postulatu sztuki współczesnej – sztuka a codzienność. Ma cechy teatru, oparte jest jednak na spontanicznym wykonaniu z udziałem widzów → zniesienie granic między sztuką a codziennością i skupienia na akcie działania, tworzenia.

5. Mityzacja to zabieg literacki polegający na kreowaniu świata przedstawionego, aby pokazać jego podobieństwo do obrazów i wyobrażeń mitycznych. Przedstawiona rzeczywistość utrzymana jest w atmosferze magii i tajemniczości. Według Brunona Schulza mity są kluczem do poznania sensu świata, najstarszym i najważniejszym dziedzictwem ludzkości. Ich echa możemy rozpoznać w języku, toposach literackich, pojęciach, którymi się posługujemy. Rozwój wiedzy zepchnął mity w boczne koryto, ujawnić, wydobyć z nieświadomości może je ponownie twórczość artystyczna. Dlatego pisarz nadaje głębszy sens zwyczajnym wydarzeniom, odwołaniami do mitów nasyca wszystkie warstwy utworów. Nie tylko przywołuje dawne symbole, lecz także wykorzystuje je do stworzenia własnej mitologii. W opowiadaniu Sklepy cynamonowe wędrówka głównego bohatera po zapomniany przez ojca portfel nawiązuje do wielkich antycznych opowieści o labiryncie, przypomina też podróż Odyseusza spod Troi do rodzinnej Itaki.

6. Manieryzm (wł. maniera – sposób) to zasadnicza tendencja literatury barokowej przejawiająca się stosowaniem przez artystów nowych sposobów wyrażania idei w utworze. Manieryści dążyli do osiągnięcia formalnej doskonałości oraz idealnej harmonii dzieła. 7. Marinizm – kierunek ukształtowany przez włoskiego poetę Giambattistę Marina. Marinizm akcentował postulat doskonałości formalnej poezji, literackiego kunsztu artysty, elegancji i wirtuozerii słowa poetyckiego. Wiersz

miał olśnić odbiorcę pięknem, zachwycić, zauroczyć. Wyrafinowanie metafor i porównań miało prowadzić do stworzenia arcydzieła. Marinizm zaznaczył się głównie z poezji miłosnej. W Polsce najznakomitszym epigonem Marina był Jan Andrzej Morsztyn. Czerpał od niego teorię pięciu zmysłów (utwór oddziałuje na wszystkie zmysły). Styl marinistyczny charakteryzowało nadużywanie metafor i różnorodne chwyty stylistyczne, takie jak: aliteracje, anafory, paradoksy, inwersje, parentezy, hiperbole itp. Łączy się z konceptyzmem. Naśladowcy Mariny pisali głównie erotyki. W baroku mieszano doświadczenia religijne i miłosne, podobnie robił to Bolesław Leśmian, poeta 20-lecia międzywojennego (ballada Strój)

8. Metoda mimesis (gr. prawdopodobieństwo) – zasada obrazowania rzeczywistości, przedstawienia bohatera prawdopodobnego, z którym odbiorca może się utożsamić. Po raz pierwszy zasadę tę opisał Platon w dialogach Ion i Państwo, Arystoteles poświęcił jej swoje dzieło Poetyka. Później przejął ją renesans, gdzie wzorem do naśladowania stała się sztuka klasyczna. Artyści postępowali według formuły Horacego, który uważał, że poeta jest jak pszczoła zbierająca nektar z różnych kwiatów i przetwarzająca go na własny, niepowtarzalny miód. 9. Rodzaje i gatunki literackie →

10.konsumpcjonizm – tendencja społeczna do nieuzasadnionego rzeczywistymi potrzebami kupowania dóbr materialnych i usług. Stawała się coraz wyraźniejsza od początku lat 90. XX wieku. Jej główne przejawy to: powstawanie wielkich centrów handlowych, parków rozrywki i sieci punktów szybkiej obsługi (makdonaldyzacja), a także zjawisko wszechobecnej i natrętnej reklamy. Wytwory kultury konsumpcyjnej są tworzone dla niewymagającego odbiorcy, spragnionego łatwej rozrywki. 11.kubizm – kierunek w sztuce, przedstawianie rzeczywistości za pomocą uproszczonych form geometrycznych (geometryzacja) – łac. cubus – sześcian, kostka; odrzucenie zasady perspektywy (łączenie na jednej płasczyźnie widoków z różnych stron), najsłynniejsi twórcy: Pablo Picasso, Georges Braque, Juan Gri 12.Funkcje sztuki (ekspresywna – dzieła odzwierciedlające subiektywne

doznania twórców i ich poglądy, religijna-sztuka podporządkowana kultowi, ludyczna-dzieła służące zabawie, odpoczynkowi, miłemu spędzeniu czasu, komunikacyjna-dzieła służące porozumiewaniu się między ludźmi w przestrzeni i czasie, symboliczna-przedmioty niosące określone treści, poddające się interpretacji (np. piramida), dydaktyczna-dzieła mające cel wychowawczy, użytkowa-artefakty kultury służące celom praktycznym, ułatwiające codzienne życie, magiczna-sztuka tłumacząca porządek świata i uświęcająca go, estetyczna-sztuka pozwalająca człowiekowi obcować z pięknem) 13.modernizm – kierunek literacki, występujący w pierwszej fazie Młodej Polski, nowoczesność, przeciwstawienie się klasycznym regułom, określenia "modernizm" używać zaczęli krytycy, jak Ignacy Matuszewski i Kazimierz Wyka, którzy zmiany zaszłe na przełomie wieków określili tym mianem. Słowo wywodzi się od francuskiego moderne, co oznacza współczesny, nowoczesny. Użycie właśnie takiego określenia miało na celu podkreślenie nowoczesności pokolenia, dla którego systemy racjonalistyczne i pozytywistyczne straciły na atrakcyjności. Modernistów charakteryzowały poglądy hedonistyczne, poszukiwanie antidotum na "ból istnienia".

14.Realizm – pisarze ukazywali rzeczywistość zgodnie z powszechnie przyjętymi wyobrażeniami o świecie przedstawiali przede wszystkim to, co typowe, charakterystyczne, oparte na obserwacji życia codziennego. 15.Naturalizm – zakładano, że sztuka powinna odzwierciedlać rzeczywistość z fotograficzną wiernością, a zatem ukazywać także to, co budzi odrazę i przerażenie: ciężkie życie prostych ludzi, wyzysk, przemoc, brud; naturaliści uważali, że społeczeństwem rządzą prawa walki o byt (darwinizm społeczny) oraz doboru naturalnego, człowiek jest niewolnikiem instynktów i kieruje się w swoim postępowaniu głównie motywacją biologiczną

16.Kategorie estetyczne (piękno-wartość związana z pojęciem dobra; cecha osoby, przedmiotu, dzieła sztuki polegająca na tak wyjątkowym i udanym połączeniu elementów (np. w antyku i renesansie na zasadzie harmonii i proporcji) oraz ich wyglądzie sprawiającymi, że obiekt olśniewa i zachwyca widzów, jest uznawany za ideał, tak jak jest on w danej epoce rozumiany: funkcje i symbolika: ukazywanie dobra, Boga, raju, pozytywnych cech, idei, ideałów urody, ponadludzkiego

statusu///brzydota-określana przeciwieństwem piękna;za brzydkie uważano w kolejnych epokach to, co niezgodne z ideałem, zdeformowane, groteskowe, łamiące powszechnie przyjęte zasady dobrego gustu, pozbawione wyważenia, umiaru, przerażające, złe. Jednak współcześnie doceniono siłę oddziaływania brzydoty i fakt, że to ona jest bliżej prawdziwego życia, bardziej nadaje się do mówienia o nim i prawdzie egzystencji człowieka, do przekazywania ważnych refleksji o jednostce i społeczeństwie: funkcje i symbolika: zwiększenie ekspresji i autentyczności w ukazywaniu zła, Szatana, piekła, wojny, choroby, biedy, cierpienia, kary i pokuty, wad, negatywnych bohaterów, zbrodniarzy, krótkotrwałości życia i doczesnych dóbr/// kicz0to cecha przedmiotów łamiących zasady dobrego smaku i umiaru, zbyt ozdobnych, przesadnie oddziałujących na odbiorcę nagromadzeniem różnych efektów, mających podkreślić ich atrakcyjność, wyjątkowość. Kicz charakteryzuje sięteż bezkrytycznym zachwytem pięknem, dobrem, wzniosłością, chce odpowiadać na potrzebę estetyki i przyjemności masy przeciętnych ludzi: funkcje i symbolika: ukazywanie marzeń, fantazji, ucieczki od rzeczywistości, wywoływanie silnych emocji, odzwierciedlanie specyfiki współczesnej kultury i konsumpcyjnego stylu życia, refleksja nad brakiem kanonów i ideałów w nowoczesnym świecie) 17.kalokagatia – gr. piękny i dobry; było ono odzwierciedleniem szlachetnego i etycznego postępowania. Pierwszą znaną z imienia osobą, która użyła tego pojęcia, był Ksenofont. Pierwszym filozofem, który w swej refleksji dotyczącej paidei (starogreckie określenie wychowania i kultury) i etyki używał tego sformułowania, był Arystoteles. Według niego oznaczała ona życie cnotliwe, a nawet najwyższą z cnót (podobieństwo do teorii Platona), którą osiąga się po zdobyciu wcześniejszych, niższych w hierarchii przymiotów - staje się więc ona umiejętnością czynienia dobra dla niego samego. Skierowuje ona ku refleksji i kontemplacji Bytu Najwyższego i podporządkowuje wszystkie inne dziedziny życia temu aktowi. Ma ona również wymiar kulturowy, społeczny i polityczny. Dla Greków wartości piękna i dobra były nierozerwalnie ze sobą złączone. Również w chrześcijaństwie piękno jest cechą dobra, choć w innym sensie. Od czasów nowożytnych dobro i piękno uważa się za odrębne wartości, czego rezultatem jest rozdzielenie etyki i estetyki. Istotna część osiągania najwyższego dostępnego człowiekowi dobra, czyli szczęścia. 18. turpizm – (łac. turpis – brzydki) w literaturze zabieg polegający na wprowadzeniu do utworu elementów brzydoty w celu wywołania szoku estetycznego. Tendencja występująca w niektórych kierunkach poetyckich 2. połowy XX wieku, której cechą jest antyestetyzm i swoisty kult brzydoty. Programowo przedstawiciele turpizmu włączyli do swoich utworów motywy brzydoty, kalectwa, choroby, śmierci. Opisywali przedmioty, krajobrazy i zjawiska odrażające

(zniszczenie, przemijanie, starzenie się, rozkład), co miało służyć uwiarygodnieniu przedstawionej wizji świata, pomóc w afirmacji rzeczywistości ze wszystkimi jej aspektami. Określenie wprowadzone przez Juliana Przybosia w Odzie do turpistów, w której krytykował Stanisława Grochowiaka, Różewicza i innych twórców zaliczonych przez niego do tej grupy. 19. heglizm – system filozoficzny George'a Wilhelma Friedricha Hegla (romantyzm); w historii świata realizuje się rozumna idea, czyli duch dziejów, postęp polega na przyroście samowiedzy i rozszerzaniu sfery wolności, rozwój dokonuje się w procesie dialektycznym: istniejąca forma (teza) zostaje zanegowana przez swoje przeciwieństwo (antytezę), a z konfliktu powstaje nowy stan rzeczy (synteza) 20. mesjanizm – w romantyzmie-nawiązanie do mesjanizmu chrześcijańskiego, czyli wiary w nadejście Chrystusa, który zbawi ludzkość; Polacy dzięki swojemu męczeństwu przyniosą wolność i zbawienie całej ludzkości; nurt w filozofii polskiej, którego największy rozkwit przypada na XIX wiek między powstaniem listopadowym a styczniowym. Jest to specyficznie polska filozofia o tendencji do tworzenia spekulatywnych systemów metafizycznych z jednej strony i reformowania świata przez filozofię z drugiej. Także powszechny pogląd, że Polacy jako naród posiadają wybitne cechy osobowości, które w sposób szczególny wyróżniają ich spośród narodów świata. Jako taki ma wiele narodowych odpowiedników w innych krajach. Walenty Wańkowicz, Portret Adama Mickiewicza na Judahu skale, 1827– 1828 Na polskim gruncie idea mesjanizmu była popularna w sposób szczególny. W XVII i XVIII wieku wśród ludności żydowskiej dochodziło do powstania sekt opierających się na charyzmatycznym przywódcy obwoływanym przez współwyznawców mesjaszem. Być może ze względu na stały kontakt z kulturą żydowską, być może po prostu ze względu na głęboką religijność, w okresie baroku zaczęły pojawiać się w filozofii sarmatyzmu pierwsze pierwiastki mesjanistyczne. Naród polski, wywodzący się jakoby ze starożytnego ludu Sarmatów, miał mieć szczególną rolę w dziejach świata. Rzeczpospolita Obojga Narodów miała być przedmurzem chrześcijaństwa, azylem wolności i spichrzem Europy. Idee te wyraził najpełniej Wespazjan Kochowski w psalmach publicznych Psalmodii polskiej (Psalm V, Psalm VII, Psalm IX, Psalm XV, Psalm XXVI, Psalm XXXVI). Mesjanizm romantyczny zrodził się z tradycji judeochrześcijańskich i odwoływał się do wizji umęczonego Jezusa Mesjasza (słowiańszczyzna, Polska) mającego zbawić i połączyć grzeszników (inne narody Europy). U Józefa Hoene-Wrońskiego, który wprowadził pojęcie mesjanizmu do polskiej filozofii, mesjaszem, który miał wprowadzić ludzkość w okres szczęśliwości, była filozofia. U głównego popularyzatora mesjanizmu w świadomości szerszej widowni (por. Księgi narodu polskiego i

pielgrzymstwa polskiego), poety Adama Mickiewicza, była już nim Polska. III cz. Dziadów dawała nadzieję rodakom pogrążonym w rozpaczy po klęsce powstania listopadowego. Cierpienie narodu jako zbawcza ofiara i zapowiedź przyszłego zmartwychwstania Polski. 21. gotyk i styl romański (średniowiecze) 22. neogotyk (romantyzm – styl w architekturze nawiązujący do średniowiecza i gotyku) 23. klasycyzm i neoklasycyzm - klasycyzm współczesny, był kierunkiem w dwudziestowiecznej poezji nawiązującym do antyku, klasycyzmu, a także baroku. W Rosji akmeiści/adamiści/klaryści (krytyka symbolizmu), PL: Czesław Miłosz, Zbigniew Herbert. Neoklasycyzm oparty jest na ideale czystej poezji, czyli niezależnej od treści życiowej[potrzebny przypis]; liryka intelektualna, pełna aluzji filozoficznych w formie nawiązywania do klasycznych wzorców. 24. deesis – motyw wstawiennictwa (średniowiecze) – Jan Chrzciciel i Maryja jako pośrednicy między ludźmi a Bogiem (Bogurodzica) 25. stabat mater dolorosa - „stała matka boleściwa” Lament świętokrzyski 26. Rodzaje archaizmów – na podstawie Bogurodzicy (leksykalne – wyrazy, które wyszły z użycia np. Bogurodzica, Gospodzin, Bożyc (Syn Boży), zwolena (chwalona), zbożny (dostatni), dziela (dla), jąż (którą); fonetyczne – formy bez przegłosu polskiego (polegającego na przejściu samogłoski e w o) oraz bez przejścia spółgłoski k w ch – np. sławiena, Krzciciela; fleksyjne – inna niż współcześnie odmiana rzeczowników np. Bogurodzica, dziewica […] Maryja, zyszczy nam, spuści nam; skłądniowe – składnia bezprzyimkowa mp. Bogiem sławiena (przez Boga sławiona); semantyczne – wyrazy o innym znaczeniu niż współczesne np. napełń myśli (spełnij pragnienia) 27. lament/plankt – gatunek liryczny, skarga, żal. Utwóry wyrażający żal po zmarłych i nawołujący do wspólnoty w cierpieniu. 28. panegiryk – uroczysty tekst pochwalny, sławiący jakąś osobę, czyn, wydarzenie, pełen przesadnego zachwytu. Pisany często przez poetów dworskich np. Jan Kochanowski, Jan Andrzej Morsztyn, Daniel Naborowski, Szymon Szymonowic, Ignacy Krasicki, lecz w oświeceniu starano się zwalczać panegiryzm.

29. tercyna – rodzaj strofy z układem rymów aba, bcb, cdc 30. parenetyzm – pouczenie, wskazywanie wzorców osobowych godnych naśladowania, w przedstawieniu bohaterów operował hiperbolą i idealizacją 31. symbol a alegoria – symbol wieloznaczny, alegoria jednoznaczna 32. perswazja a manipulacja – ukształtowanie wypowiedzi, które sluży nakłonieniu odbiorcy do przyjęcia pewnych postaw lub przekonaniu go do czegoś; manipulacji ma na celu wpłynięcie w skryty sposób na poglądy lub działania odbiorcy, narusza zasady etyki językowej, bo ukrywa prawdziwe intencje 33. reformacja (ruch dążący do odnowy życia religijnego, którego zwolennicy domagali się radykalnych zmian w Kościele katolickim. Zapoczątkował go Marcin Luter w 1517r.. Konsekwencją reformacji stał się rozłam w Kościele rzymskim na liczne odłamy protestantyzmu (m.in. luteranizm, kalwinizm, arianizm, anglikanizm) i kontrreformacja (zwalczanie reformacji, rozpoczął to sobór trydencki, prowadzenie szkół katolickich i misji oraz głoszenia kazań nawołujących do wytrwania w wierze miał realizować zakon jezuitów. Przyczyniło się to do fali nietolerancji i prześladowań innowierców, zainicjowaną oficjalnie przez inkwizycję. Tworzono indeksy ksiąg zakazanych i organizowano procesy przeciwko heretykom.) 34. złoty środek (łac. aurea mediocritas) – wyrażenie użyte przez Horacego w Odzie X , cnota jako wyśrodkowanie skrajności 35. irenizm – gr. eirene – pokój; Erazm z Rotterdamu głosił pokój między różnymi wyznaniami wywodzącymi się z chrześcijaństwa, postulował tolerancję religijną. Rozpowszechniał to także Andrzej Frycz Modrzewski; w literaturze jest określeniem czystości formy 36. egalitaryzm – fr. egalitare – dążący do równości – Tomasz More uznawał, że podstawą sprawiedliwego ustroju społecznego jest zasada całkowitej równości między ludźmi pod względem ekonomicznym, społecznym i politycznym, 37. makiawelizm – Niccolo Machiavelli w traktacie o sprawowaniu władzy Książe usprawiedliwiał przebiegłe postępowanie i wykorzystywanie najgorszych ludzkich cech dla osiągnięcia celu, wskazywał, że w człowieku drzemie jednakowa zdolność do czynienia dobra, jak i zła 38. epigramat – gr. inskrypcja – krótki utwór poetycki w formie aforyzmu umieszczany na grobach, pomnikach, pisany dystychem (strofa dwuwersowa)

elegijnym 39. anakreontyk – wierszowany utwór o tematyce biesiadnej, radosnej, rubasznej – od Anakreonta z Teos (Słodki bój, Igraszki). Kochanowski w fraszce Z Anakreonta przyznaje się do inspiracji twórczością starożytnego greckiego poety. Fraszka oparta na motywie pojedynku, który podmiot mówiący stacza z własną lutnią i przegrywa – marzył o uprawianiu poważnej poezji, a lutnia wymawia mu posłuszeństwa i podejmuje lekką, niepoważną tematykę miłosną 40. idylla – inaczej sielanka – gatunek synkretyczny, przedstawiający w sposób wyidealizowany charakter życia wiejskiego (rustykalnego) → twórca: Teokryt → kontynuatorzy: Kochanowski Pieśń świętojańska o sobótce, Franciszek Karpiński Laura i Filon 41. spirytualizm – barok, św. Jan od Krzyża i św. Teresa – prawdziwa rzeczywistość jest niematerialna, świat rzeczywisty to jedynie przejaw wartości duchowych, konieczność powrotu dożycia zakonnego opartego na kontemplacji, pokucie i ascezie 42. kartezjanizm, racjonalizm – Kartezjusz (Rene Descartes): „myślę, więc jestem” „cogito ergo sum”; naczelna rola ludzkiego umysłu w procesie poznawania rzeczywistości, wątpienie jako podstawa rozważań, otaczający nas świat może być snem, nasz własny umysł też może ulegać złudzeniom 43. sceptycyzm – wszystko jest względne; Pyrron z Elidy 44. Immanuel Kant – filozof oświeceniowy, autor imperatywu kategorycznego, twórca filozofii krytycznej (transcendentalnej), sądy aprioryczne (pojęcia wrodzone) i aposterioryczne (doświadczenia), przedmiot poznania dostosowuje się do osoby poznającej; wartość moralna czynów zależna od charakteru woli 45. deizm – Bóg stworzył świat i prawa nim rządzące, ale nie ingeruje w jego dzieje utylitaryzm woluntaryzm sentymentalizm sensualizm rokoko teatr elżbietański encyklopedyści monachomachia doceo et delectare Ojczyzna jako okręt truwer/trubadur synkretyzm orientalizm indywidualizm abstrakcjonizm

aforyzm antonim ars moriendi behawioryzm bergsonizm bohema bowaryzm turpizm cezura cenzura chansons de geste dadaizm danse macabre dekadentyzm derwyacja derywat styl dorycki, joński, korycki dyryramb małe i duże dionizje dywizjonizm eklektyzm eufemizm wulgaryzm filister poemat heroikomiczny homonizm katharsis nietzscheaizm nowomowa oniryzm organicyzm palataizacja panegiryk panteizm personalizm chrześcijański perypetia sarmatyzm scholastyka schopenhaueryzm

scjentyzm socjolekt sofiści synkretyzm teatr tomizm tragizm fatum vanitas rodzaje wierszy winkelriedyzm witalizm Korpus Kadetów Szkoły Rycerskiej filomaci filareci apoteoza gloryfikacja sankryt dyskusja przemówienie elokucja kalokagatia środki stylistyczny frazes koniugacja deklinacja fleksja figury retoryczne partykuła derywacja i derywat formanty złożenie zrost zestawienie akronim ucięcie rodzaje podmiotów części zdania pamflet

paszkwil satyra parafraza parodia trawestacja pastisz rodzaje znaków funkcje języka cechy systemu językowego komunikacja językowa (funkcje) język polski pośród innych języków dialekt gwara styl indywidualny i typowy style funkcjonalne frazeologizmy stylizacje literaturoznawstwo grafika fotografia rzeźba architektura intertekstualność erystyka agitacja gatunki dziennikarskie historiozofia...