Geneza rewolucji angielskiej PDF

Preview

Summary

Opis rewolucji angielskiej...

Description

1. Geneza rewolucji angielskiej. - Podłożem rewolucji najogólniej mówiąc był konflikt między klasami społecznymi, których interes związany był z nowym, kapitalistycznym rozwojem kraju, a klasą, która zainteresowana była w utrzymaniu dawnych, feudalnych stosunków społecznych i politycznych. - Główną siłą napędową rewolucji była część średniej szlachty (gentry) i niezbyt jeszcze liczna burżuazja miejska. Przeciwnikiem zaś była część arystokracji i znajdująca się z nią w sojuszu monarchia. - Angielska monarchia Stuartów 1 poł XVII w. nie potrafiła znaleźć wspólnego języka z najbardziej dynamiczną częścią swego narodu, co doprowadziło do wojny domowe i upadku stuartyzmu. Restauracja dynastii nie oznaczała całkowitego powrotu stosunków sprzed rewolucji, mała rewolucja w 1688 r. oraz wydarzenia późniejsze doprowadziły do całkowitego przeobrażenia monarchii angielskiej, która zupełnie straciła cechy monarchii absolutnej. Stała się zaś instytucją przystosowaną do nowych warunków. - Rewolucja angielska, będąc jednym z przełomowych momentów w historii, była zjawiskiem na wskroś złożonym i skomplikowanym – brak zgodności poglądów historyków. - W rewolucji angielskiej wyraz znalazły najistotniejsze konflikty epoki. Jednakże nie tylko istota rewolucji była znamienna dla epoki przejścia od feudalizmu do kapitalizmu, ale również sama jej forma pozostała w pewnym sensie reprezentatywna dla tamtych czasów. - Między innymi konflikty religijne, które stanowiły jeszcze istotny problem w przebiegu wojny domowej, ponadto hasła i ideologia religijna obejmowały wszystkie niemal konflikty społeczne i polityczne z okresu rewolucji.

2. Gospodarka Anglii w pierwszej połowie XVII w. - Epoka elżbietańska i 1 poł XVII w. były w Anglii stuleciem pierwszej rewolucji przemysłowej, która jednak nie przekształciła tak gruntownie ekonomiki kraju, jak to uczyni dopiero druga rewolucja w XVIII w. - Przeobrażenia gospodarcze drugiej poł XVI i pocz. XVII w. zapoczątkowały jedynie wielkie zmiany w Anglii, która mimo to pozostała krajem główni rolniczo-hodowlanym, w tej gałęzi gospodarki bowiem zatrudnionych było 80% ludności. - Ludność Anglii wraz z Walią na pocz. XVII w. liczyła nieco ponad 4 mln, z czego ludność Walii szacuje się na nie więcej niż 300 tys., czyli ok. 8%. Na koniec stulecia szacunek ten dla obu krajów wynosi ok. 5,5 mln.

- Proces urbanizacji Anglii nie posunął się zbyt daleko. Londyn ze swoimi 120 tys., w przededniu rewolucji 200 tys. i u progu XVIII w. ponad 400 tys. ludności, stanowił wciąż zupełny wyjątek. - Liczba ludności następnych miast Anglii – Norwich, Bristol, York, Newcastle upon Tyne, wahała się w granicach 15-30 tys. mieszkańców. - Przyjmuje się, iż w owych wielkich i największych miastach mieszkało nieco ponad 1 mln ludzi, z czego bardzo duży odsetek w Londynie. W ciągu XVI w. nastąpił wyraźny podział kraju na dwie części: południowo-wschodnią i wschodnią, uprzemysłowienie i gęściej zaludnione, oraz północną i zachodnią, wraz z Walią, biedniejszą i zacofaną i mniej ludną, do której rewolucja przemysłowa nie dotarła. - Dwa obszary kraju były oddzielone od siebie przez rzeki Severn i Trent. - Rozwój ekonomiczny tych dwóch części przebiegała w tym czasie różnie. We wschodniej i południowo-wschodniej części szybko rozwijały się kapitalistyczne formy w przemyśle (manufaktura) i rolnictwie, rozwijał się handel. - W zachodnich i północnych częściach kraju nie widać elementów gospodarki wczesnokapitalistycznej, w pełni natomiast rozwijały się stosunki feudalne. - Jedną z najbardziej charakterystycznych cech życia gospodarczego Anglii był wysoki procent ziemi leżącej odłogiem – na ogólną powierzchnię kraju 160 tys. km2, nieco ponad 36 tys. km2 ziemi zajmowały grunty orne, 50 tys. km2 łąki i pastwiska, ok. 74 tys. km2 lasy, bagna i inne nieużytki. - Dysproporcja w rozwoju ekonomicznym Anglii znalazła swe odbicie w jej dziejach politycznych. Niejednokrotnie konflikty oznaczały walkę między zacofaną północą i zachodem, a rozwiniętym południem i wschodem – podział występuje w wojnie domowej 1642-1646, gdy płn. i zach. Były oparciem króla i arystokracji feudalnej, a płd. i wsch. Popierały parlament. - Na rozwój rolnictwa angielskiego tego okresu zasadniczy wpływ miał zwiększony popyt na żywność w związku ze wzrostem liczby ludności miejskiej w ciągu XVI w. Zwiększyła się produkcja zbóż, pogłowie bydła i trzody chlewnej na potrzeby rynku wewnętrznego, rozwijało się w pobliżu miast ogrodnictwo i sadownictwo, ponadto zaczęto uprawiać nowe rośliny okopowe – ziemniaki wciąż były rzadkością i luksusem. - Panującym systemem roli w tym czasie była trójpolówka, ponadto znane są przypadki stosowania systemu czwórpolowego. Poważnym przedsięwzięciem było podjęcie na dużą skalę prac nad melioracją gruntów, głównie we wschodniej Anglii. - Akcja ta charakteryzowała się przechodzeniem części gruntów rolnych z rąk chłopstwa na własność przedsiębiorców, którzy przeprowadzali meliorację.

- W celu podniesienia produkcji rolnej wprowadzono udoskonalone narzędzia rolnicze. Temu samemu celowi służyły książki poświęcone problematyce rolniczej, których w 1 poł XVII w. ukazało się 49. - Życie wsi określała produkcja towarowa zboża oraz hodowla owiec i produkcja wełny – decydujący czynnik w ekonomice angielskiej pod koniec średniowiecza i na początku czasów nowożytnych. Podobnie jak zboże, wełnę produkowało się na rynek zarówno wewnętrzny, jak i zewnętrzny. - Przemysł wełniany był jednym z głównych czynników rozwijającego się kapitalizmu a zarazem transporterem kapitalizmu na wieś. Kapitalizm angielski był związany ze wsią. Zjawisko to tłumaczy, dlaczego arystokracja angielska chętnie przeznaczała młodszych synów do handlu, wyjaśnia też współpracę gentry z przedstawicielami miast w Izbie Gmin oraz to, że małe miasteczka były w niej reprezentowane przez szlachtę. - W XVII w. na wsi angielskiej panuje gospodarka czynszowa, choć istnieją relikty systemu pańszczyźnianego, rzadkie i spotykane wyłącznie w zacofanych rejonach kraju. Obserwuje się początki pracy najemnej w rolnictwie. - W handlu zbożem i wełną zainteresowane były w Anglii różne klasy społeczne, najbardziej burżuazja i przede wszystkim nowa, średnia szlachta – gentry. - Wysoka ranga, jaką miały zboże i wełna w ekonomice tudorowskiej i stuartowskiej, pociągnęła za sobą charakterystyczne następstwa. Ziemia przestawała być wyłącznie miejsce uprawy zbóż i wypasania owiec, a więc źródłem zaspokajania potrzeb gospodarki konsumpcyjnej, równocześnie stając się miejscem lokaty kapitału, a zarazem obiektem transakcji handlowych. - W dalszym ciągu na wsi trwają ogradzania. Największe ich nasilenie przypada na ostatnie ćwierćwiecze XVI i pierwsze lata XVII w. Ogradzania spowodowały doniosłe następstwa społeczne na wsi, ale i w miastach. - W ich wyniku nastąpiło wysiedlanie i wywłaszczanie chłopów z ziemi, co spowodowało z kolei pojawienie się licznych rzesz spauperyzowanej ludności wiejskiej, której jedynym źródłem utrzymania była praca własna. - Spośród tych chłopów rekrutuje się najemna siła robocza. Toteż kapitaliści wiejscy i miejscy zyskują rezerwy taniej siły roboczej, której mogą dyktować warunki. Podaż siły roboczej przewyższała, jednakże zapotrzebowanie na nią. - Proces odgradzania – obok spowodowania poważnego nasilenia konfliktów społecznych na wsi – oraz pauperyzacja szerokich rzesz chłopskich przyniosły również ujemne skutki gospodarcze. - Powiększanie areału pastwisk kosztem gruntów rolnych przyczyniało się do spadku produkcji zbóż. A rynek zbożowy odgrywał nie mniejszą rolę niż rynek wełniany.

Dopuszczenie do zbyt poważnego deficytu zbożowego mogło spowodować poważne i negatywne konsekwencje ekonomiczne dla całego kraju. - W końcu XVI w. dochody otrzymywane z hodowli owiec i sukiennictwa przeznacza się na import zboża z zagranicy. - Począwszy od XVII w. charakter ogradzania zmienia się w tzw. ogradzanie nowego typu. Uzyskanie gruntów na pastwiska przestało być ich jedynym i wyłącznym celem. Wzrasta zainteresowanie produkcją roślinną i zbożową. - Pewna część gruntów zostaje przeznaczana pod uprawę. Równocześnie wprowadza się w rolnictwie ulepszenia techniczne. Wszystko to pozwoliło na zwiększenie krajowej produkcji roślin i zbóż, a tym samym ograniczenie importu. - W walce z grodzeniem, które wciąż było poważnym problemem społecznym i wywołało wiele fermentów i zaburzeń, do dyspozycji rządu stuartowskiego pozostały jedynie półśrodki, a te nie mogły doprowadzić do należytych rozwiązań. - Wydawano zakazy nowych ogradzań, a gdy to nie pomagało, uciekano się do ściągania kar pieniężnych od nie przestrzegających przepisów. Rezultatem całej akcji było niewielkie zwiększenie dochodów skarbu królewskiego. - Chłopi angielscy niejednokrotnie chwytali za broń już w XVI w. walcząc ze zgubnymi dla siebie grodzeniami. Nasilenie grodzeń XVI/XVII w., zwłaszcza w środkowej Anglii, doprowadziło w 1607 r. w hr. Nothampton do powstania chłopskiego, do którego przyłączyli się chłopi z hr. Warwick i Leicester. - Cel ich wystąpień nie nasuwał najmniejszych wątpliwości. Powstańcy niszczyli żywopłoty i zasypywali rowy otaczające pastwiska. Podczas pertraktacji oświadczyli, że zbuntowali się przeciwko nowym grodzeniom, które doprowadziły do ich zubożenia – chłopów tych zwano zrównywaczami lub kopaczami. - Grodzenie było głównym, lecz nie jedynym czynnikiem wystąpień chłopów angielskich w 1 poł XVII w. Były one także skierowane przeciw akcji melioracyjnej i odbieraniu chłopom serwitutów leśnych. - Melioracja powodowała rugowanie chłopów z części lub nawet całości ich gruntów, które przechodziły na własność meliorantów – przeważnie arystokracja i bogaci ludzie. W ten sposób akcja osuszania wielkich bagiennych obszarów, mogąca przynieść poważne korzyści gospodarcze dla kraju, obróciła się na niekorzyść licznych rzesz chłopskich, powodując ich katastrofę materialną. - Jednakże antymelioracyjne bunty chłopskie obiektywnie miały charakter wsteczny, kierowały się przeciwko akcji mającej na celu uzyskanie nowej ziemi pod uprawę i podniesienie techniki rolnej. - Szczególnie szeroki zasięg miało wystąpienie chłopów w latach 40. XVII w. Objęło ono hr. północno-wschodniej Anglii. Największe ich nasilenie przypada na rok 1638 r.

- Innego rodzaju były ruchy chłopskie w południowo-zachodniej Anglii. Wywołały je częściowo ogradzania, ale główne ich ostrze skierowane było przeciwko sprzedaży lasów królewskich, w których miejscowej ludności przysługiwały serwituty leśne. - Stuartowie, znajdujący się często w trudnej sytuacji finansowej, zmuszeni byli do sprzedaży olbrzymich terenów zadrzewionych. Nowi nabywcy nie czuli się zobowiązani do honorowania starych, feudalnych praw chłopskich, co prowadziło do ostrych konfliktów i wystąpień miejscowej ludności. - Wystąpienia były tak ostre, że rozpatrywano je nawet w Star Chamber (1630,31). Szczególnie silne ruchy w obronie serwitutów były w hr. Gloucester, ciągnące się niemal przez 1 poł XVII w. - Warto zaznaczyć, że chłopki, szczególnie biedniejsi, występowali nie tylko przeciw dawnym feudalnym porządkom i dawnej feudalnej eksploatacji, lecz przede wszystkim przeciw nowo powstającym stosunkom kapitalistycznym, które niosły za sobą jeszcze ostrzejszy wyzysk ogromnej części chłopstwa. - Przemysł angielski po okresie bujnego rozkwitu w epoce elżbietańskiej przeżywał za pierwszych Stuartów poważny zastój. Dotyczyło to zwłaszcza przemysłu sukienniczego, którego ośrodki znajdowały się w Anglii płd.-zach., a także i we wsch., gł. w hr. York, Nortfolk, Suffolk i Essex. - Jeszcze na przeł. XVI/XVII w. daje się zaobserwować wzrost produkcji w tej gałęzi gospodarki, natomiast w pierwszej dekadzie XVII w. mamy do czynienia z wyraźnym zastojem. O konieczności udzielenia pomocy sukiennictwu mówi się w Izbie Gmin już w 1604 r. - Szczególnie ostrą formę przybrał zastój na pocz. lat 30 XVII w., co związane było z wojną trzydziestoletnią i kryzysem ogólnoeuropejskim. Anglia przeżywała wówczas również poważny kryzys handlowy, będący fragmentem takiego samego zjawiska w całej Europie Zach. - Produkcja sukna na pocz. lat 30. XVII w. spadła o połowę w porównaniu z końcem poprzedniego wieku. Rezultatem kryzysu było zamknięcie wielu warsztatów, a tym samym bezrobocie. Łącznie z ofiarami grodzenia bezrobotni robotnicy przemysłu włókienniczego poczęli powiększać liczne szeregi nędzarzy i żebraków. - Sytuacja w przemyśle była przedmiotem debaty w Izbie Gmin w lutym 1621 r. Z jej przebiegu wynika, że najistotniejszej przyczyny kryzysu dopatrywano się w działalności wczesnokapitalistycznych monopoli i w ograniczeniach wolności handlu. - Zjawisko koncentracji stawało się wówczas charakterystyczne dla życia gospodarczego Anglii, niszcząc drobnych wytwórców, sprowadzając nędzę na szerokie rzesze najemnych robotników.

- Sytuacja sukiennictwa stała się tak katastrofalna, że w 1622 r. zajęła się nią Tajna Rada Królewska, w 1640 specjalnie powołani do zbadania sprawy przyczyn kryzysu komisarze przedstawili królowi sprawozdanie wraz z wnioskami. - Dokument ten charakterystyczny jest dla gospodarczej i politycznej działalności rządu Karola I. Komisarze główną przyczynę upadku sukiennictwa upatrywali w konkurencji zagranicznej oraz zbyt rozwiniętym systemie pośrednictwa przy sprzedaży wełny, co powodowało jej drożyznę w momencie, gdy docierała do rąk producenta. - Wskazywano na drożyznę barwników i niekorzystne dla wyrobów angielskich cła zagraniczne. W końcowym wniosku komisarze podkreślali konieczność wzmożenia kontroli cechowej nad przemysłem sukienniczym, nic natomiast nie mówili o szkodliwej działalności monopoli i ograniczeniach wolności handlu. - Nie widziano istotnych przyczyn załamania się przemysłu, zalecano i próbowano stosować w celu jego podniesienia środki zupełnie anachroniczne – próby wydźwignięcia sukiennictwa przez zwiększenie roli i kontroli cechów. - Był to dowód, że Stuartowie we wszystkich dziedzinach życia kraju usiłowali iść pod prąd starając się zahamować jego rozwój gospodarczy, który od czasów elżbietańskich był coraz bardziej kapitalistyczny. - Kryzys w przemyśle wełnianym był przyczyną licznych powstań ludowych w płd.-zach. Anglii w latach 50. XVII w. - Inaczej przedstawiała się sprawa w przemyśle węglowym, tu nie było zastoju, przemysł ten rozwijał się najlepiej ze wszystkich. Przyczyną poważny brak drewna. Anglia to kraj bogaty w drewno, jednakże zdać sobie trzeba sprawę, iż surowiec ten, w związku z rozwojem budownictwa mieszkalnego, okrętowego i innych gałęzi przemysłu, był tak znaczny, że osiągnął bardzo wysokie ceny. - Wycinano ogromne połacie lasów. W czasach Jakuba I mnożą się skargi na deforestację, a Tajna Rada Karola I wydała zakaz budowy nowych pieców hutniczych, ponieważ hutnictwo, skoncentrowane głównie w Gloucester, pochłaniało olbrzymią ilość drewna. - Zwiększony popyt na drzewo przy nie nadążającej podaży wysunął zagadnienie węgla jako środka opałowego. - Pod koniec XVI w. węgiel jest już powszechnie stosowanym w Anglii opałem. Rośnie jego wydobycie, szczególnie na pocz. XVII w. Dostawy węgla z Newcastle upon Tyne do Londynu wzrosły między rokiem 1580 a 1605 7-krotnie. - Równocześnie zaczęto stosować węgiel jako paliwo przy wytopie rudy żelaza. Prócz przemysłu węglowego rozwijało się nadal hutnictwo i metalurgia.

- Wspólną charakterystyczną cechą dla wszystkich gałęzi przemysłu ówczesnej Anglii było przenikanie się doń na całej linii form gospodarki kapitalistycznej. Było to możliwe na skutek pojawienia się ludzi nie posiadających, poza pracą, żadnych innych źródeł utrzymania. - Na handel zagraniczny natomiast, składały się dwa czynniki – dominująca od czasów Elżbiety rola kompanii handlowych i rosnąca rywalizacja z innymi państwami. W 1 poł XVII w. na czoło wysuwa się Kompania Wschodnioindyjska, która osiągnęła ogromne dochody. Można z nią porównywać jedynie kompanie holenderskie. - Handel zagraniczny Anglii w znacznym stopniu determinował politykę zagraniczną. Była ona funkcją rywalizacji handlowej angielskich kompanii z ich zagranicznymi konkurentami, np. Holandią.

3. Stosunki społeczne – rola gentry. - Strukturę społeczną Anglii charakteryzuje przede wszystkim brak barier uniemożliwiających wzajemne przenikanie się, zlewanie grup poszczególnych klas, a nawet stanów. Decydującą rolę w przekraczaniu bariery społecznej odgrywał pieniądz, istotne znaczenie miały też związki matrymonialne. - Szlachta angielska dzieliła się w tym czasie na dwie zasadnicze grupy – dawną szlachtę feudalną, której podstawą ekonomiczną były dochody z renty feudalnej, i nową szlachtę, tzn. tę część klasy feudalnej, która przeszła na kapitalistyczne formy gospodarki wiejskiej, przestawiając swe majątki na produkcję towarową i angażując się czynnie w handlu i produkcji przemysłowej. - W procesie aktywizacji ekonomicznej szlachty europejskiej w XVI i XVII w. właśnie szlachta angielska odegrała czołową rolę. - Feudalna szlachta dawnego typu – nobility – posiadała swe włości przede wszystkim w zacofanych ekonomicznie regionach kraju, nowa szlachta (new gentry) zasiedlała rejony rozwinięte gospodarczo. Do szeregów nobility należała angielska arystokracja rodowa, wielcy właściciele ziemscy. - Przeciętna wartość majątku każdego z 41 parów Anglii w poł. XVII w. szacowana jest na ponad 30 tys. funtów. Przy omawianiu spraw arystokracji nie należy zapominać o dwóch charakterystycznych aspektach. - Po pierwsze przynależność do arystokracji nie oznaczała, że ten czy inny jej przedstawiciel nie mógł stać się przedsiębiorcą wczesnokapitalistycznym. Były to jednak przypadłości rzadkie. - Po drugie dostęp do arystokracji nie był hermetycznie zamknięty. - Gentry to szlachta całkowicie zainteresowana w kapitalistycznej formie gospodarki rolnej. Należąc do szlachty gentry w swej masie nie tylko nie była zainteresowana w utrzymaniu

feudalnych stosunków produkcji, przeciwnie w ich obaleniu, krępowany one jej możliwości ekonomicznego rozwoju. - Gentry reprezentowała rozwijający się na wsi angielskiej wczesny kapitalizm, a ponieważ cechą najważniejszą wczesnokapitalistycznego rozwoju Anglii był jej agrarny charakter, stąd wniosek o wyjątkowo doniosłej roli gentry w całokształcie życia angielskiego i w genezie rewolucji angielskiej. - Jednym z istotnych, a nawet najważniejszym faktem w społecznej i politycznej historii Anglii w stuleciu 1540-1640, był znaczny wzrost liczebny klasy właścicieli ziemskich i wolnych zawodów, połączony z równoczesnym wzrostem ich zamożności. - Ten rozrost arystokracji i szlachty możliwy był przede wszystkim dzięki reformacji, która konfiskowała olbrzymie dobra kościelne, głównie klasztorne. Przejęła je korona angielska, następnie zaś ich olbrzymia większość przeszła, drogą sprzedaży, do rąk prywatnych właścicieli, przeważnie gentry. - Wystawienie tak licznych dóbr na sprzedaż przez państwo ożywiło bardzo poważnie handel ziemią, co z kolei doprowadziło do ostatecznego zerwania z dawną zasadą głoszącą, że handel taki jest niemoralny. Wielkie ożywienie na rynku ziemskim pociągnęło za sobą nie mniejszą ruchliwość społeczną wewnątrz klasy właścicieli ziemskich. - Najwięcej na transakcjach ziemią skorzystała gentry. Od samego początku koniunktury kupowała ona dobra od Korony. Później u schyłku XVI w. w ręce jej zaczęła również przechodzić ziemia, należąca wówczas do arystokracji, a nabyta uprzednio przez tę arystokrację od Korony lub od dawna stanowiąca jej własność dziedziczną. - Równocześnie zaobserwować można inny jeszcze proces ekonomiczny. Do rąk gentry i bogatych yeomenów zaczyna coraz częściej trafiać ziemia, którą zmuszeni byli sprzedać przyciśnięci inflacją cen i rosnącymi rentami copyholders i leaseholders. - Gentry poczęła osiągać coraz większe dochody i gromadzić w swym ręku poważne kapitały i dobra konsumpcyjne. Zewnętrzny wyraz sytuacja ta znalazła przede wszystkim we wspaniałym rozwoju budownictwa wiejskiego. - Jest to okres jego największego rozkwitu. Powstało wówczas mnóstwo wspaniałych siedzib szlacheckich wyposażonych w luksusowe meble i inne przedmioty zbytku. - Gentry była klasą wewnętrznie niejednolitą. Obserwuje się wśród niej rozwarstwienie, nie można przeto mówić o równoczesnym bogaceniu się jej warstw górnych i dolnych popularnie zwanych parafialnymi. Jednakże ich stopa życiowa znacznie się podniosła w omawianym stuleciu. - Ogólne położenie całej gentry ulegało wyraźnej poprawie, w większości przypadków rzucającej się w oczy i wręcz zdumiewające...